ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ (Γ Λυκείου - Μάθηµα Κατεύθυνσης) ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ (Τεύχος B ) Αθήνα 2000

Οµάδα σύνταξης Γιάννης Αθ. Πανούσης, Φιλόλογος, δρ. Κλασικής Φιλολογίας: Ηθικά Νικοµάχεια: ενότητες 1-4, 6-9 Ζωή Π. Σπανάκου, Φιλόλογος, δρ. Φιλοσοφίας: Ηθικά Νικοµάχεια: ενότητες 5, 10, Πολιτικά: ενότητες 11-14 Ευγενία Σπετσιώτου -Μέλλιου, Φιλόλογος, Μ.. Παιδ/κής Φιλ/κής Σχολής Π.Α.: Πολιτικά: ενότητες: 15-20 Συντονισµός - Επιµέλεια: Ζωή Π. Σπανάκου, Φιλόλογος, δρ. Φιλοσοφίας: Copyright (C) 2000: Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας Αδριανού 91, 105 56 Αθήνα Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση ή ανατύπωση ή φωτοτύπηση µέρους ή όλου του παρόντος βιβλίου, καθώς και η χρησιµοποίηση των ερωτήσεων που περιέχονται σ αυτό σε σχολικά βοηθήµατα ή για οποιοδήποτε άλλο σκοπό, χωρίς τη γραπτή άδεια του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος... 5 Εισαγωγικό Σηµείωµα... 7 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ Εισαγωγή: Βίος και Έργα...13 Ἠθικὰ Νικοµ άχεια Εισαγωγή...16 Ενότητα 1η...19 Ενότητα 2η...24 Ενότητα 3η...28 Ενότητα 4η...32 Ενότητα 5η...36 Ενότητα 6η...39 Ενότητα 7η...43 Ενότητα 8η...47 Ενότητα 9η...52 Ενότητα 10η...56 Ερωτήσεις για τη συνολική θεώρηση των ΗΝ...59 Πολιτικά Εισαγωγή...62 Ενότητα 11η...63 Ενότητα 12η...67 Ενότητα 13η...70 Ενότητα 14η...73 Ενότητα 15η...75 Ενότητα 16η...79 Ενότητα 17η...82 Ενότητα 18η...85 3

Ενότητα 19η...88 Ενότητα 20η...91 Ερωτήσεις για τη συνολική θεώρηση των Πολιτικῶν...95 Ερωτήσεις γενικής συνολικής θεώρησης (Ἠθικῶν Νικοµαχείων και Πολιτικῶν)...97 Παραδείγµατα κριτηρίων αξιολόγησης...100 Παραδείγµατα αδίδακτων κειµένων...107 ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ...116 ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...146 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ...167 Φωτογραφία εξωφύλλου: Αίθουσα Πανεπιστηµίου, Πανεπιστηµιακή διδασκαλία από µικρογραφία του 14ου αιώνα στον Κώδικα του έργου του Αριστοτέλη Ἠθικὰ Νικοµάχεια 4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με τα τελευταία βιβλία αξιολόγησης των µαθητών, που πρόκειται να δηµοσιευθούν στις αρχές του 2000, ολοκληρώνεται µια σηµαντική προσπάθεια του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας, στόχος της οποίας ήταν η εκπόνηση και διάδοση νέων µεθόδων αξιολόγησης των µαθητών του Ενιαίου Λυκείου. Στο πλαίσιό της εκπονήθηκαν τα τρία τελευταία χρόνια δεκάδες βιβλίων που καλύπτουν το σύνολο σχεδόν των µαθηµάτων, τα οποία διδάσκονται στο Λύκειο. Τα βιβλία αυτά περιέχουν οδηγίες µεθοδολογίας σχετικές µε την αξιολόγηση των µαθητών, παραδείγµατα ερωτήσεων διαφόρων τύπων, υποδείγµατα εξεταστικών δοκιµασιών, θέµατα συνθετικών - δηµιουργικών εργασιών και άλλα χρήσιµα στοιχεία για τους εκπαιδευτικούς. Το έντυπο αυτό υλικό συνοδεύτηκε από την παραγωγή ανάλογου ηλεκτρονικού υλικού, από τη δηµιουργία Τράπεζας Θεµάτων και από πολυάριθµες επιµορφωτικές δραστηριότητες σχετικές µε την αξιολόγηση των µαθητών. Η παραπάνω προσπάθεια δεν είχε σκοπό να επιβάλει ένα συγκεκριµένο τρόπο αξιολόγησης ούτε να αυξήσει το φόρτο εργασίας διδασκόντων και διδασκοµένων, όπως ισχυρίστηκαν ορισµένοι. Επιδίωξε να ενηµερώσει τους καθηγητές για τις σύγχρονες εξεταστικές µεθόδους, να τους δώσει πρακτικά παραδείγµατα εφαρµογής τους, να τους προβληµατίσει γύρω από τα θέµατα αυτά και να τους παράσχει ερεθίσµατα για αυτοµόρφωση. Πιστεύουµε ότι µε το έργο µας συµβάλαµε στη διεύρυνση της δυνατότητας των διδασκόντων να επιλέγουν οι ίδιοι τη µέθοδο που θεωρούν πιο κατάλληλη για την αξιολόγηση των µαθητών τους και βοηθήσαµε στην αύξηση της παιδαγωγικής τους αυτονοµίας. Πεποίθησή µας είναι πως όλα αυτά άλλαξαν το τοπίο στον τοµέα της αξιολόγησης των µαθητών του Ενιαίου Λυκείου, έφεραν νέο πνεύµα και άρχισαν να τροποποιούν σταδιακά ξεπερασµένες αντιλήψεις και τακτικές που κυριάρχησαν επί πολλά χρόνια στο Ελληνικό σχολείο. Τα θετικά σχόλια που εκφράστηκαν από το σύνολο σχεδόν των επιστηµονικών και εκπαιδευτικών φορέων για τα θέµατα των εξετάσεων του περασµένου 5

Ιουνίου, τα οποία διαµορφώθηκαν µε βάση το πνεύµα και τη µεθοδολογία της αντίστοιχης εργασίας του Κ.Ε.Ε., επιβεβαιώνουν όσα προαναφέρθηκαν. Η κριτική που είχε αρχικά ασκηθεί για το έργο µας περιορίζεται συνεχώς, ενώ αυξάνει καθηµερινά η αποδοχή του από την εκπαιδευτική κοινότητα και η αναγνώρισή του. Σ αυτό συνέβαλε ασφαλώς και η βελτίωση του υποστηρικτικού υλικού που παράγεται από το Κ.Ε.Ε., η οποία οφείλεται, µεταξύ άλλων, και στις παρατηρήσεις και υποδείξεις των διδασκόντων στα Ενιαία Λύκεια. Η συνειδητοποίηση, τέλος, του τρόπου µε τον οποίο πρέπει να χρησιµοποιείται το υλικό αυτό στη διδακτική πράξη και ο περιορισµός των σφαλµάτων που διαπράχθηκαν στην αρχή (µηχανική αναπαραγωγή πλήθους ερωτήσεων, υπέρµετρη αύξηση της εργασίας των µαθητών, απουσία εναλλακτικών τρόπων αξιολόγησης κτλ.) οδήγησαν σε πολύ θετικά αποτελέσµατα, τα οποία όσο περνά ο καιρός θα γίνονται εµφανέστερα. Η διαπίστωση αυτή µας ενισχύει να συνεχίσουµε την προσπάθειά µας και να την επεκτείνουµε, εκπονώντας ανάλογο υλικό και για άλλες εκπαιδευτικές βαθµίδες, εφόσον εξασφαλιστούν οι απαραίτητες οικονοµικές και λοιπές προϋποθέσεις. Τελειώνοντας, επιθυµώ να ευχαριστήσω όλους τους συνεργάτες µου στο Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας, οι οποίοι εργάστηκαν αφιλοκερδώς, µε αφοσίωση και σπάνιο ζήλο και επιτέλεσαν κάτω από δύσκολες συνθήκες σηµαντικό έργο. Ευχαριστώ ακόµη όλους τους εκπαιδευτικούς που µε ποικίλους τρόπους στήριξαν την προσπάθειά µας και βοήθησαν στην επιτυχία της. Ξέχωρες ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στις δακτυλογράφους του Κ.Ε.Ε, στο τεχνικό προσωπικό του, στον Προϊστάµενο της Γραµµατείας του κ. Γεώργιο Κορκόντζηλα και στους εκδότες που συνεργάστηκαν µαζί µας από το 1997 µέχρι σήµερα. Αθήνα, εκέµβριος 1999 Καθηγητής Μιχάλης Κασσωτάκης Πρόεδρος του.σ. του Κ.Ε.Ε. 6

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Το δεύτερο τεύχος αξιολόγησης των µαθητών της Γ Λυκείου στην αρχαία ελληνική γραµµατεία (θεωρητικής κατεύθυνσης) περιλαµβάνει τα υπόλοιπα κείµενα του Φιλοσοφικού Λόγου, δηλαδή ενότητες από τα Ἠθικὰ Νικοµάχεια και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη. Τα κείµενα αυτά, όπως είναι γνωστό, διδάσκονται για πρώτη φορά στο Λύκειο 1. Το γεγονός αυτό κάνει δυσκολότερη την εργασία των φιλολόγων και µεγαλύτερη την ευθύνη τη δική µας, να δώσουµε ερωτήσεις αξιολόγησης που να ανταποκρίνονται στο επίπεδο των µαθητών χωρίς να απλουστεύουν, µε κίνδυνο να παραποιούν, το φιλοσοφικό λόγο του Σταγειρίτη. Επειδή, λοιπόν, ο µοναδικός τρόπος επικοινωνίας µας µε τους διδάσκοντες συναδέλφους είναι το βιβλίο αυτό και επειδή είναι αυτονόητο ότι θα πρέπει να µην υπάρχει καµιά αµφιβολία σχετικά µε την αξιολόγηση, σχετικά δηλαδή µε το τι αναµένεται ως απάντηση σε µία ερώτηση ή ποιο στόχο υπηρετεί, προχωρήσαµε σε ορισµένες αλλαγές σε σχέση µε το Α τεύχος µας για το Φιλοσοφικό Λόγο. Συγκεκριµένα, ενώ ακολουθήσαµε την ίδια δοµή, προτείνουµε κατά ενότητα στόχους αξιολόγησης που παραπέµπουν σε αντίστοιχους διδακτικούς στόχους και προσθέτουµε, επίσης κατά ενότητα, ένα τµήµα µε τίτλο επισηµάνσεις, όπου εξηγούµε πώς κατανοούµε ορισµένα σηµεία των στόχων και του κειµένου, εποµένως την οπτική των ερωτήσεων που προτείνουµε και τον άξονα απάντησης που θα αναµέναµε. Ευνόητο είναι ότι όλα αυτά είναι προτάσεις, άλλωστε αφορούν σε θέµατα ἐνδεχοµένως ἄλλως ἔχειν, για να θυµηθούµε τον Αριστοτέλη. Πάντως οι στόχοι αναλύουν και εξειδικεύουν εκείνους του Α. Π. Υπενθυµίζουµε ότι για τη διδασκαλία του Αριστοτέλη ορίζονται ως στόχοι: 1 Μέχρι τώρα ο Αριστοτέλης ήταν απών από τη σχολική πράξη, αφού τα αποσπάσµατα των Ἠθικῶν Νικοµαχείων που περιλαµβάνονται στα Φιλοσοφικά Κείµενα της Γ Γυµνασίου σπανίως διδάσκονται, ενώ στο Ανθολόγιο των Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων της Γ Λυκείου περιλαµβάνονταν µόνο τρία µικρά κείµενα. 7

να επισηµάνουν οι µαθητές τη σηµασία που έχει για τη ζωή και την ευδαιµονία του ατόµου η ενεργητική συµµετοχή του σε µια κοινωνία πολιτών µε συνεκτικούς δεσµούς τους νόµους και τη δικαιοσύνη. να διακρίνουν τα σηµεία στα οποία όλα τα είδη των πολιτευµάτων προσεγγίζουν αλλά και εκείνα στα οποία ριζικά διαφοροποιούνται. να διαπιστώσουν ότι αµιγές πολίτευµα δύσκολα δηµιουργείται και ακόµα δυσκολότερα παραµένει και ότι η µορφή του εξαρτάται από το πόσο πλησιάζει ή αποµακρύνεται από την άριστη πολιτική κοινωνία. να συζητήσουν και να εκτιµήσουν τη θέση του Αριστοτέλη ότι προτιµότερος τρόπος ζωής, που οδηγεί στην ευδαιµονία του ατόµου και του συνόλου, είναι ο κατ' ἀρετήν. Άρα αυτός πρέπει να είναι ο απώτερος σκοπός κάθε µορφής πολιτεύµατος. να συνειδητοποιήσουν τον προσανατολισµό της παιδείας κατά τον Αριστοτέλη όχι µόνο προς τα χρήσιµα και αναγκαία αλλά κυρίως προς όσα συντελούν στην πνευµατική καλλιέργεια του ανθρώπου. να συζητήσουν την άποψη ότι το να κυνηγάει κανείς πάντα το χρήσιµο δεν ταιριάζει σε µεγαλόψυχο και ελεύθερο άνθρωπο. Και αυτό να το δουν στο πλαίσιο του γενικότερου πραγµατιστικού -ρεαλιστικού προσανατολισµού της αριστοτελικής φιλοσοφίας. να προχωρήσουν σε συσχετισµούς και συγκρίσεις πλατωνικών και αριστοτελικών θέσεων, όπου επιβάλλεται από τα ερµηνευόµενα αποσπάσµατα. Να αξιοποιήσουν γι' αυτές τις συγκρίσεις παράλληλα κείµενα όχι µόνο του Πλάτωνα (π.χ. από τον Κρίτωνα σχετικά µε τη γνώµη των πολλών, σε συσχετισµό µε το απόσπασµα των Πολιτικών Γ 1281a 11 1282a 23 για το ποιος έχει την εξουσία στην πόλη), αλλά και της πολιτικής ελεγείας, του Περί ανέµων, τόπων και υδάτων έργου του Ιπποκράτη (π.χ. τις παραγράφους 1, 12 και 16 όταν ερµηνεύονται τµήµατα των Πολιτικών και των Ηθικών Νικοµαχείων σχετικά µε την αξία της αγωγής, της έννοµης πολιτείας, της κυριαρχίας επί των ηδονών) και των τραγικών ποιητών. 2 2 Βλ. Οδηγίες για την διδασκαλία των Φιλολογικών Μαθηµάτων στο Ενιαίο Λύκειο, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Τµήµα /θµιας Εκπαίδευσης, Αθήνα 1999, σσ. 59-60. 8

Αναφορικά µε τον τελευταίο στόχο δίνουµε στις ερωτήσεις χωρία της αρχαίας γραµµατείας, ή, όταν πρόκειται για µεγαλύτερα κείµενα, τα παραθέτουµε σε ιδιαίτερο τµήµα µε τίτλο Παράλληλα κείµενα. Για ορισµένα από αυτά υπάρχει παραποµπή στην ενότητα. Το περιεχόµενο όλων όµως προσδιορίζεται και συνδέεται µε συγκεκριµένα θέµατα µέσω ενός τίτλου που αποτελεί δική µας επιλογή 3. Όπως και στο Α τεύχος, παραθέτουµε και εδώ Κείµενα από τη βιβλιογραφία τα οποία διευκρινίζουν, σχολιάζουν ή αναλύουν την αριστοτελική σκέψη. Τα κείµενα αυτά µπορεί να αξιοποιηθούν κατά την κρίση του διδάσκοντος. Λάβαµε βέβαια υπόψη µας το Βιβλίο του Καθηγητή και δεν παραθέσαµε κείµενα που υπάρχουν εκεί. Κατά τον ίδιο τρόπο δεν επαναλάβαµε στις επισηµάνσεις διευκρινίσεις που δίνονται στο βιβλίο του καθηγητή ή στα σχόλια του διδακτικού βιβλίου. Τα τελευταία αυτά αξιοποιήσαµε και στις ερωτήσεις. Οι ερωτήσεις, κατά µέσο όρο δέκα ανά ενότητα, είναι καταρχήν ερωτήσεις κατανόησης-επεξεργασίας του κειµένου και έπειτα εµβάθυνσης, ανάλυσης, σύγκρισης. Οι ερµηνευτικές ερωτήσεις είναι κυρίως ερωτήσεις ανοικτού τύπου - σύντοµης απάντησης ή ελεύθερης ανάπτυξης - αλλά και κάποιες συνδυασµού αντικειµενικού τύπου και ελεύθερης ανάπτυξης. Αυτές είναι σχετικά λίγες, γιατί δεν είναι εύκολο να κατασκευαστεί τέτοια ερώτηση σε φιλοσοφικό κείµενο χωρίς να καταλήξει σε επικίνδυνες απλουστεύσεις. Καταβάλαµε κάθε προσπάθεια ώστε οι ερωτήσεις να είναι προσαρµοσµένες κατά το δυνατόν στο επίπεδο των µαθητών. Όπου ζητείται κάτι εκ πρώτης όψεως δύσκολο (όπως περιεχόµενο εννοιών στην αριστοτελική φιλοσοφία, συγκρίσεις µε άλλους φιλοσόφους κ.λπ.) ως απάντηση για την αξιολόγηση του µαθητή αρκούν όσα περιλαµβάνει το κείµενο και τα σχόλια του διδακτικού βιβλίου. Αν στο δικό µας βιβλίο δίνεται µια πληροφορία επιπλέον, έχει στόχο µόνο να προφυλάξει από ενδεχόµενη παρανόηση, που µπορεί να προέλθει από την ερώτηση και δεν µπορούσε να αποφευχθεί αλλιώς. Μπορεί να δοθεί στους µαθητές 3 Για όλα τα κείµενα παρατίθεται και µετάφραση εκτός από τον Ἐπιτάφιο, που διδάσκεται 9

οτιδήποτε από αυτά θεωρεί αναγκαίο ο διδάσκων αλλά µόνο για να βοηθήσει στην κατανόηση του κειµένου όχι για να το "µάθουν" οι µαθητές, µε την έννοια ότι θα αποτελεί ύλη εξετάσεων. Αυτό αποκλείεται παντελώς. Άλλωστε, όπως πάντα, επαναλαµβάνουµε ότι η επιλογή ερωτήσεων από τα βιβλία του ΚΕΕ για την αξιολόγηση του µαθητή είναι ευθύνη του διδάσκοντος, ο οποίος θα αποφασίσει µε κριτήριο το επίπεδο της τάξης του και τις ιδιαίτερες κάθε φορά συνθήκες λειτουργίας της σχολικής τάξης. Ένα άλλο πρόβληµα που αντιµετωπίσαµε είναι η αποσπασµατικότητα των κειµένων του Αριστοτέλη, που κατά τη γνώµη µας µπορεί να δηµιουργήσει δυσχέρειες στην κατανόηση της σκέψης του φιλοσόφου. Για το λόγο αυτό συµπληρώνουµε µε χωρία του Αριστοτέλη όχι για να επιβαρύνουµε τον διδάσκοντα ή το µαθητή, αλλά για βοηθήσουµε στην καλύτερη κατανόηση του κειµένου. Ούτε και αυτά τα κείµενα προσθέτουν βέβαια κάτι στην εξεταστέα ύλη. Ως προς τις λεξιλογικές ερωτήσεις, τα κριτήρια, τα αδίδακτα κείµενα και τις ερωτήσεις συνολικής θεώρησης ισχύουν τα ίδια µε το προηγούµενο τεύχος. Ελπίζουµε το τεύχος αυτό να βοηθήσει το φιλόλογο να ανταποκριθεί στο δύσκολο έργο του και όπως πάντοτε οι παρατηρήσεις σας θα είναι πολύτιµες για τη βελτίωση του τεύχους στην επανέκδοσή του. Η Οµάδα Σύνταξης στην ίδια τάξη. 10