ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ-ΤΙΤΛΟΣ: Η ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΣΤΙΣ ΚΩΜΩΔΙΕΣ ΤΟΥ ΤΕΡΕΝΤΙΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ-ΤΙΤΛΟΣ: Η ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΣΤΙΣ ΚΩΜΩΔΙΕΣ ΤΟΥ ΤΕΡΕΝΤΙΟΥ ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΑΚΗ ΚΡΥΣΤΑΛΛΕΝΙΑ ΑΕΜ:1040 ΕΠΙΒΛΕΠΟΝ ΜΕΛΟΣ Δ.Ε.Π.:κος ΚΑΡΑΚΑΣΗΣ Ε. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 1. Ε. ΚΑΡΑΚΑΣΗΣ 2. Λ. ΤΡΟΜΑΡΑΣ 3. Σ. ΦΡΑΓΚΟΥΛΙΔΗΣ 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1.ΠΛΑΥΤΟΣ ΚΑΙ ΤΕΡΕΝΤΙΟΣ (σελ.4-5) 2.ΟΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ (σελ.6-15) 3.ANDRIA (σελ.16-20) 4.HEAUTON TIMORUMENOS (σελ.21-22) 5.PHORMIO (σελ.23-27) 6.EUNUCHUS (σελ.28-35) 7.ADELPHOE (σελ.36-39) 8.ΠΕΡΙΛΗΨΗ-SUMMARY (σελ.40-41) 9.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (σελ.42-43) 3

1.ΠΛΑΥΤΟΣ ΚΑΙ ΤΕΡΕΝΤΙΟΣ Δύο είναι οι μεγάλες μορφές που ξεχώρισαν στην κωμωδιογραφία την εποχή των χρόνων της δημοκρατίας: ο Πλαύτος και ο Τερέντιος. Ξεκινώντας με τον Πλαύτο, ο μεγάλος αριθμός των έργων του 1 αποδεικνύει μια λαμπρή καριέρα με μεγάλη δημοτικότητα αν και δε γνωρίζουμε για πόσο διήρκεσε αυτή. Ο ηθοποιός που σχετίστηκε με τον Πλαύτο ήταν ο T. Publilius Pellio, ενώ στις κωμωδίες του Τερεντίου, πρωταγωνιστής ήταν ο L. Ambivius Turpio. Μια άλλη σημείωση που έχουμε για τον Πλαύτο από τις διδασκαλίες επισημαίνει ότι ο Pseudolus παρουσιάστηκε στους Ludi Megalenses το 191 π.χ. όταν ήταν ύπατος ο M. Iunius Brutus. Αυτό το γεγονός δηλώνει πως ο Πλαύτος θεωρούνταν ο καλύτερος κωμωδιογράφος της Ρώμης, αλλά δεν ήταν ο μοναδικός 2. Τα έργα του Πλαύτου γνώρισαν αναβιώσεις. Δεν υπάρχουν μαρτυρίες για επανάληψη των έργων του κατά τη διάρκεια της ζωής του Πλαύτου. Ένα χωρίο από την Casina (στ.11-15) μαρτυρεί πέρα από το γεγονός ότι γνώρισε μεγάλο θαυμασμό, το ότι τα έργα του περιέπεσαν σε αχρηστία κι έτσι έπρεπε να ξαναπαρουσιαστούν στη νέα γενιά. Πρόκειται πάντως γενικότερα για μια αναβίωση του ενδιαφέροντος του κοινού για το πρώιμο Λατινικό δράμα και όχι μόνο αναβίωση του Πλαύτου. Το γεγονός ότι ο Πλαύτος ήταν αρκετά δημοφιλής φαίνεται και απ τους κριτικούς των επόμενων ετών. Σε αντίθεση όμως με τον Καικίλιο και τον Τερέντιο, ο Πλαύτος δεν έγινε σχολικό κείμενο. Χωρίς αμφιβολία πάντως, ο Πλαύτος ήταν ένας πάρα πολύ δημοφιλής θεατρικός συγγραφέας. Απ την άλλη πλευρά, ο Τερέντιος σε κάθε έργο που ανέβαζε, γνώριζε μεγάλη επιτυχία, ενώ ο Ευνούχος ήταν αυτός που ξεπέρασε όλα τα άλλα έργα του. Μπορούμε να πούμε ότι ο Τερέντιος δεν ήταν μονάχα ένας επιτυχημένος κωμικός ποιητής, ήταν περισσότερο επιτυχημένος από όλους της γενιάς του, από τους ποιητές προηγούμενων γενεών (συμπεριλαμβανομένου και του Πλαύτου) και πιθανότατα ήταν ο πιο πετυχημένος συγγραφέας κωμωδιών σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή ιστορία. Είναι χαρακτηριστικό ότι και οι δύο συγγραφείς έγραψαν διαφορετικά είδη έργων, αυτό όμως που τους ένωνε και που το είχαν κοινό ήταν η επιτυχία, καθώς και οι δυο τους γνώρισαν μεγάλη επιτυχία στον καιρό τους. Ο Τερέντιος χρησιμοποιεί τους προλόγους του όχι για να εκθέσει την υπόθεση του έργου, αλλά για να απαντήσει στην κακόβουλη κριτική που του ασκείται από τον αντίπαλό του, το Λούσκιο Λανουβίνο. Ο 1 Είκοσι μία τουλάχιστον κωμωδίες γνωρίζουμε, ενώ πιθανότατα υπήρξαν και άλλες που δεν τις έχουμε σήμερα. 2 Parker, H., Plautus vs. Terence: Audience and Popularity re-examined AJPh 117 (1996) 586-587 4

Πλαύτος αντίθετα χρησιμοποιεί τους προλόγους του για περαιτέρω αστεία και τους αναπτύσσει για να δώσει λογοτεχνικές κριτικές και αισθητικές πληροφορίες στο κοινό του. Κύριος σκοπός των προλόγων του δεν είναι να δώσει μια περίληψη της κωμωδίας, αλλά η captatio benevolentiae. Το ίδιο μπορούμε να πούμε ότι ισχύει και για τον Τερέντιο: σκοπός των προλόγων του είναι να κερδίσουν την προσοχή και το ενδιαφέρον του κοινού από την αρχή του έργου. Όπως σημειώνει ο Parker 3, οι πρόλογοι και των δύο ποιητών επισημαίνουν κειμενικές στρατηγικές: πληροφορούν τους θεατές τους πώς να δουν το έργο. Είναι χαρακτηριστικό ότι την αγορά και το ανέβασμα των έργων του Τερεντίου χρηματοδότησαν αγορανόμοι (aediles) διαφορετικών πολιτικών πεποιθήσεων και παρατάξεων, που δεν είχαν ούτε κοινά καλλιτεχνικά προγράμματα. Ποιος ήταν λοιπόν ο λόγος που συνέκλιναν και που τους οδήγησε στο να πληρώσουν για έργα του Τερεντίου; Μα φυσικά το γεγονός ότι ήταν πολύ δημοφιλή και αγαπητά απ το κοινό. Το Ρωμαϊκό κοινό ήταν χωρισμένο σε δύο μερίδες: η μία, μεγάλη και αφοσιωμένη στον Πλαύτο, ενώ η άλλη ήταν μια μικρή ελίτ που υποστήριζε τον Τερέντιο. Είναι χαρακτηριστικό ότι από όλους τους Ρωμαίους κωμικούς ποιητές μόνον ο Πλαύτος και ο Τερέντιος επιβιώνουν, ενώ από τους άλλους έχουμε μόνο αποσπάσματα. Σύμφωνα με τον Segal 4, ο Πλαύτος υπήρξε ο πρώτος επαγγελματίας κωμικός συγγραφέας που έγραφε κωμωδίες και η επιβίωσή του εξαρτιόταν από το κοινό που αγαπούσε τα έργα του και το οποίο έπρεπε να ικανοποιήσει με αυτά. Μάλιστα, ο Πλαύτος γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Απ την άλλη, ο Τερέντιος ανήκε στον κύκλο των Σκιπιώνων, υποστηριζόταν από αυτόν κι έτσι έπρεπε πρωτίστως να ικανοποιήσει τους πάτρωνές του και ακολούθως το κοινό του. Ο Τερέντιος δεν ήταν αποτυχημένος, αντιθέτως γνώριζε μεγάλη επιτυχία σε κάθε του έργο, είχε μεγάλη δημοτικότητα. Η αλήθεια είναι ότι όντως ο Πλαύτος και ο Τερέντιος έγραψαν διαφορετικού στυλ έργα και των δύο όμως γνώρισαν επιτυχία. Είχαν μεγάλη ανταπόκριση απ το κοινό και αυτό δεν μπορεί να το αμφισβητήσει κανείς. Όσο διαφορετικοί και αν ήταν οι δρόμοι που ακολούθησαν, είχαν κοινό τους την επιτυχία που γνώρισαν και οι δύο 5. 3 Parker, AJPh (1996) 602 4 Segal, E., Roman Laughter: the comedy of Plautus, Cambridge 1970, σελ.1-2 5 Parker, AJPh (1996) 614 5

2.ΟΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ Αντικείμενο πραγμάτευσης της παρούσης εργασίας είναι η μορφή του δούλου στις κωμωδίες του Τερεντίου. Προτού όμως εξεταστεί σε καθεμιά από αυτές ο συγκεκριμένος αυτός χαρακτήρας, κρίνεται σκόπιμο να γίνει πρώτα λόγος για το δούλο στη Ρωμαϊκή κοινωνία, το δούλο στην Πλαυτιανή κωμωδία, καθώς επίσης και γενικότερα για τις διάφορες κατηγορίες δούλων, αλλά και για το δούλο στην Ελληνική κωμωδία. Ένα θέμα που έχει απασχολήσει την έρευνα είναι η καταγωγή του πονηρού και ραδιούργου δούλου των κωμωδιών του Πλαύτου. Πολλοί μελετητές αναζητούν τις ρίζες αυτής της μορφής στην Ελληνική κωμωδία, η απουσία όμως τέτοιων μορφών από τα αποσπάσματα που διαθέτουμε οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τέτοιου είδους μορφές είναι Πλαυτιανά δημιουργήματα και ότι γενικότερα η εξαπάτηση και ο δόλος εμφανίζονταν σπανιότερα στην Ελληνική κωμωδία 6. Σύμφωνα με τον Harsh, η μορφή του πανούργου δούλου ταιριάζει με την εικόνα της δουλικής ζωής στην Αθήνα, αλλά όχι στη Ρώμη. Ο δούλος που εξαπατά και ο δόλος προκειμένου να εξασφαλίσει χρήματα είναι απαραίτητα και ξεχωριστά χαρακτηριστικά στην κοινωνία των Αθηναίων εταίρων και τονίζονται ιδιαίτερα στις σωζόμενες κωμωδίες, αλλά και στον Αθήναιο, στον Αλκίφρονα και στο Λουκιανό 7. Στο Μένανδρο και την κωμωδία του βρίσκουμε τον servus callidus που με δόλο, απάτη και με όλη την εξυπνάδα που χαρακτηρίζει έναν Πλαυτιανό δούλο, προσπαθεί να εξασφαλίσει χρήματα 8. Στα αποσπάσματα του Μενάνδρου που μας σώζονται, ξεχωρίζουν τόσο η απάτη και ο δόλος, όσο συχνά και σημαντικά είναι αυτά τα στοιχεία και στη Ρωμαϊκή κωμωδία. Οι δούλοι του Τερεντίου, όπως για παράδειγμα ο Δάος στην Ανδρία και ο Γέτης στο Φορμίωνα, πιθανόν αντανακλούν παρόμοιους δούλους του Μενάνδρου με αρκετή δόση ακρίβειας 9. Ο δούλος που εξαπατά, ο πονηρός και πανούργος δούλος φαίνεται, από αποσπάσματα που έχουν σωθεί, πως ήταν τυπικός χαρακτήρας της Ελληνικής κωμωδίας, όπως ήταν και ο μάγειρας και διάφοροι άλλοι χαρακτήρες. Στοιχεία των δούλων που παρουσιάζονται στη Ρωμαϊκή κωμωδία, όπως η γενναιότητα, η αλαζονεία, ο κομπασμός, η ασυνειδησία και η εξυπνάδα, τα βρίσκουμε, από μαρτυρίες, προηγουμένως και μάλιστα αρκετά συχνά να εμφανίζονται στην Αττική κωμωδία 10. Ποια είναι όμως η κοινωνική θέση των δούλων στη Ρωμαϊκή κοινωνία; Οι Ρωμαίοι θεωρούσαν το δούλο ως ένα απλό αντικείμενο για 6 Harsh, P. W., The intriguing slave in Greek Comedy TAPhA 86 (1955) 135 7 Ο Harsh στο άρθρο του (TAPhA 1955 136) παραθέτει παραδείγματα από τους συγκεκριμένους συγγραφείς. 8 Harsh, TAPhA (1955) 138 9 Harsh, TAPhA (1955) 139-140 10 Harsh, TAPhA (1955) 141-142 6

χρήση, που δεν είχε κανένα απολύτως δικαίωμα και ο κύριός του μπορούσε να τον βασανίσει ή ακόμα και να τον σκοτώσει, χωρίς κανενός είδους αντίσταση από μέρους του, σε αντίθεση με το δούλο της Ελληνικής κοινωνίας που μπορούσε να βρει καταφύγιο σε ένα ναό. Οι δούλοι στη Ρώμη θεωρούνταν τόσο κατωτάτου επιπέδου, ώστε ο Κάτων στο De Agricultura 2 σημειώνει χαρακτηριστικά ότι οι δούλοι είναι λιγότερο χρήσιμοι και πολύτιμοι από ένα κάρο ή από σιδερένια εργαλεία 11. Ο κύριος δηλαδή είχε απόλυτη εξουσία πάνω στο δούλο και μπορούσε να αποφασίσει για τη ζωή ή το θάνατό του 12. Σε αντίθεση με τις κωμωδίες του Πλαύτου, στην Ελληνική Νέα κωμωδία ή στα έργα του Τερεντίου σπάνια θα βρούμε αστεία ή αναφορές σχετικά με το βασανισμό των δούλων. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολύ συχνά εντοπίζονται στον Πλαύτο αρκετές αναφορές, με διαφορετικές μάλιστα εκφράσεις, σε βασανιστήρια δούλων. Οι μελετητές έχουν σημειώσει ένα μεγάλο αριθμό απειλών για βασανισμό, οι οποίοι όμως δε γίνονται τελικά πραγματικότητα. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Duckworth, ο Πλαύτος δεν αποτελεί αξιόπιστη πηγή για την κοινωνική ιστορία της Ρώμης 13. Στα χρόνια στα οποία ζει ο Πλαύτος λαμβάνουν χώρα μια σειρά από κατακτητικούς πολέμους οι οποίοι έχουν ως αποτέλεσμα τη μαζική εισροή δούλων στη Ρωμαϊκή επικράτεια. Μάλιστα, στα χρόνια αυτά στα οποία ζει ο Πλαύτος σημειώθηκαν και τέσσερις επαναστάσεις των δούλων οι οποίες κατέληξαν στην εκτέλεση χιλιάδων από αυτών. Πρωτίστως, πρέπει να αναφερθεί ότι ο δούλος είναι ένας από τους χαρακτήρες που εμφανίζονται στην κωμωδία και διακρίνεται σε διάφορες κατηγορίες. Ωστόσο, δεν υπάρχει κάποιο διακριτικό γνώρισμα το οποίο να ξεχωρίζει το δούλο από τον ελεύθερο πολίτη στη Ρώμη ή στην Ελλάδα: ούτε φυλετικό χαρακτηριστικό, αλλά ούτε καν η ενδυμασία δεν τους διέκρινε από τον ελεύθερο κόσμο. Μάλιστα, στα αγροκτήματα, τα παιδιά και οι δούλοι μεγάλωναν μαζί, εκτελώντας τα ίδια καθήκοντα 14. Σύμφωνα με την McCarthy 15, υπάρχουν δύο διαφορετικοί τύποι δούλων στον Πλαύτο. Πρόκειται για τον servus bonus και για τον servus callidus et fallax. Ας δούμε όμως τα χαρακτηριστικά της καθεμιάς κατηγορίας, καθώς και αντίστοιχα παραδείγματα από τις κωμωδίες του Πλαύτου. Αρχικά, λοιπόν, ο servus bonus είναι ο δούλος ο οποίος υπακούει στις εντολές του κυρίου του, πράττει σύμφωνα με αυτές, δέχεται 11 Segal, E., σελ.102-103 και 137-138 12 Parker, H., Crucially Funny or Tranio on the Couch: the Servus Callidus and jokes about torture TAPhA 119 (1989) 238 13 Parker, TAPhA (1989) 233-234 14 Parker, TAPhA (1989) 242 15 McCarthy, K., Slaves,masters and the art of authority in Plautine comedy, Princeton and Oxford 2000, σελ.26 7

επιβραβεύσεις για αυτή του την υποταγή, υπομένει τις όποιες τιμωρίες και νοιάζεται για την ευημερία του αφεντικού του. Οι καλοί δούλοι προφυλάσσουν το συμφέρον του κυρίου τους προκειμένου να αποφύγουν την τιμωρία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της κατηγορίας είναι ο δούλος Γκρουμίων και ο Φανίσκος στη Mostellaria, ο Σκέλεδρος στον Miles Gloriosus και ο Μεσσηνίων στην κωμωδία Menaechmi 16. Ο δούλος Μεσσηνίων, δούλος του Συρακούσιου Μέναιχμου, σώζει τον Επιδάμνιο Μέναιχμο απ τους δούλους που προσπαθούν να τον δέσουν και επανασυνδέει τα δύο δίδυμα αδέρφια, εξηγώντας τους το καθετί που έχει συμβεί 17. Είναι ο Μεσσηνίων ο υπάκουος δούλος που οδηγεί τα πράγματα στην τελική τους λύση. Σε αντίθεση με τις άλλες Πλαυτιανές κωμωδίες όπου ο servus callidus προσπαθεί να ηρεμήσει το αφεντικό του που ανακάλυψε την απάτη που αυτός διέπραξε, εδώ ο servus bonus είναι αυτός που «ανοίγει τα μάτια» του αφεντικού του, που του δείχνει δηλαδή το σωστό δρόμο και την αλήθεια των πραγμάτων. Η περίπτωση του Μεσσηνίωνα είναι αξιοσημείωτη καθώς πρόκειται για ένα δούλο ο οποίος εκφράζει την πίστη και απόλυτη υπακοή και αφοσίωση στον κύριό του. Είναι χαρακτηριστικά ο δούλος ο οποίος ενδιαφέρεται για το καλό του αφεντικού του και δε διστάζει μάλιστα να το συμβουλέψει για τις οικονομικές του υποθέσεις και για τους κινδύνους της Επιδάμνου, εφόσον νοιάζεται πραγματικά για το συμφέρον και την ευημερία του αφεντικού του. Είναι τόσο πολύ αφοσιωμένος, που σκέφτεται περισσότερο την υπακοή του παρά τον πλούτο ή το φαγητό κι έτσι ως αντάλλαγμα το αφεντικό του τού χαρίζει την ελευθερία του. Ο Μεσσηνίων δηλαδή νοιάζεται πραγματικά για τον κύριό του παρά για τον εαυτό του. Η μεταξύ τους σχέση βασίζεται περισσότερο στο κύρος και την εξουσία του αφεντικού του παρά στα υλικά αγαθά ή τις πολυτέλειες που αυτός έχει τη δυνατότητα να του προσφέρει 18. Ένα άλλο χαρακτηριστικό των καλών δούλων είναι ο φόβος που αισθάνονται απέναντι στους κυρίους τους, ακόμα και όταν δεν έχουν διαπράξει κάποια επιλήψιμη πράξη. Τους διακατέχει επομένως, ένα δέος απέναντί τους σε αντίθεση με τους πονηρούς και πανούργους δούλους (servi callidi) που δεν έχουν κανένα δισταγμό στο να εξαπατήσουν τον κύριό τους, μη νιώθοντας κανένα φόβο για το σχέδιό τους ή για την ενδεχόμενη τιμωρία τους αν αυτό αποκαλυφθεί. Η δεύτερη κατηγορία δούλου που εμφανίζεται στην κωμωδία είναι ο servus callidus et fallax, ο πονηρός και πανούργος δούλος που μηχανεύεται πάντα κάποιο σχέδιο προκειμένου να βοηθήσει τον κύριό 16 McCarthy, σελ. 26 και Moore, T. J., The theatre of Plautus: playing to the audience, Austin 1998, σελ. 42-43 17 McCarthy, σελ. 60 18 McCarthy, σελ. 70 και 73 8

του (συνήθως σε κάποια ερωτική υπόθεση). Χαρακτηρίζεται από ανυπακοή απέναντι στα λόγια του κυρίου του και ως αποτέλεσμα αυτής έρχεται η τιμωρία του μαστιγώματος. Σε αυτή την κατηγορία δούλων (servi callidi) ανήκουν ο Ψευδολόγος της Πλαυτιανής κωμωδίας Pseudolus, ο δούλος Τρανίων από τη Mostellaria, ο Χρύσαλος 19 από τις Βακχίδες και ο Επίδικος της ομώνυμης κωμωδίας του Πλαύτου. Έχουμε επίσης και μια περίπτωση γυναίκας-δούλης που εξαπατάει τον κύριό της, το Λυσίδαμο: είναι η Παρδαλίσκη στην Πλαυτιανή κωμωδία Casina 20. Παραδείγματα servus callidus στις κωμωδίες του Μενάνδρου είναι τα εξής: ο δούλος Δάος στην Ασπίδα, ο Σύρος στην κωμωδία Δις Εξαπατών και επίσης ο Δάος στην Περινθία 21. Στους στίχους 966-969 της κωμωδίας Menaechmi, δίνεται η διαφορά μεταξύ του servus bonus και του servus callidus ή γενικότερα των δούλων που εξαπατούν και ξεγελούν τους κυρίους τους. Ένας servus bonus νοιάζεται και φροντίζει το ίδιο ή ακόμα περισσότερο το συμφέρον του αφεντικού του όταν αυτό είναι απόν, ενώ ο servus callidus κοιτάζει πώς να το εξαπατήσει και νοιάζεται για το συμφέρον του κυρίου του, μόνον όταν είναι και ο ίδιος παρών. Επίσης και στην περίπτωση της κωμωδίας Casina έχουμε τον servus callidus που βοηθάει την ιστορία αγάπης να εξελιχθεί και προσπαθεί να βρει τρόπους να εξαπατήσει τον κύριό του και τον servus bonus που προστατεύει το καλό του κυρίου του, νοιάζεται και υπερασπίζεται το συμφέρον του αφεντικού του 22. Χαρακτηριστικό επίσης του πονηρού δούλου είναι ότι δε θέλει να σπάσει τα δεσμά της δουλείας, ποτέ δηλαδή ο servus callidus δεν επιδιώκει την απελευθέρωσή του αλλά επιθυμεί να παραμείνει δούλος (μοναδική εξαίρεση αποτελεί ο Επίδικος στην ομώνυμη κωμωδία) 23. Αυτό το χαρακτηριστικό τον διακρίνει από το χαρακτήρα του καλού και υπάκουου δούλου, ο οποίος διψά για ελευθερία, όπως για παράδειγμα ο Μεσσηνίων στους Menaechmi 24. Από τους δούλους που εμφανίζονται στις Πλαυτιανές κωμωδίες, μόνο λίγοι αποκτούν την ελευθερία τους. Αυτοί είναι : ο πονηρός Επίδικος, όπως ήδη ειπώθηκε, ο Μεσσηνίων στους Menaechmi και ο Γρίπος στην κωμωδία Rudens 25. Στην κωμωδία Captivi, o Lorarius είναι ένας «καλός» δούλος ο οποίος βλέπει αυτή την υπακοή του ως το κλειδί που θα τον οδηγήσει στην ελευθερία του. Παρόμοια αντίθεση δουλείας-ελευθερίας υπάρχει 19 Ο Χρύσαλος είναι ένας από τους πιο έξυπνους και πονηρούς δούλους του Πλαύτου και κατά τη διάρκεια του έργου εξαπατά τον κύριό του τρεις φορές. (Owens, W. M. The Third Deception in Bacchides : Fides and Plautus Originality AJPh 115 1994 381) 20 McCarthy, σελ.26 και Moore, σελ. 63 21 Sharrock, A.R., The Art of Deceit: Pseudolus and the Nature of Reading CQ 46 (1996) 169-170 22 McCarthy, σελ. 82 23 McCarthy, σελ. 160 και Segal, σελ.166 24 McCarthy, σελ. 172 25 Parker, TAPhA (1989) 241 9

και στις κωμωδίες Mostellaria, Bacchides και Pseudolus 26. Εκτός από τον Lorarius στους Captivi και ο Μεσσηνίων στους Menaechmi, ο Λυκονίδης στην Aulularia και ο Φανίσκος στη Mostellaria, βλέπουν την υπακοή στον κύριό τους ως το δρόμο και τη μοναδική λύση που θα τους οδηγήσει ευκολότερα στην απελευθέρωση 27. Παραδείγματα πονηρών και πανούργων δούλων είναι επίσης οι περιπτώσεις του Λεωνίδα και του Λίβανου στην κωμωδία Asinaria του Πλαύτου. Όπως ήδη ειπώθηκε, οι δούλοι αυτής της κατηγορίας δε νοιάζονται για την απελευθέρωσή τους, αλλά για την κοινωνική τους θέση και για το πώς τους αποκαλούν 28. Αυτό που ενδιαφέρει περισσότερο τους δούλους στην Asinaria, όπως και στον Epidicus είναι το κοινωνικό status: αυτό που επιζητούν δεν είναι υλικά αγαθά, αλλά μια παράκληση, μια κουβέντα ικεσίας από το αφεντικό τους 29. Ο πονηρός και πανούργος δούλος ξεχωρίζει ως στρατιώτης, ως πολιτικός αρχηγός, ως μονάρχης, ως ανατολίτης άρχοντας, ακόμα και ως θεός 30. Ας δούμε όμως πιο αναλυτικά αυτές τις περιπτώσεις: οι δούλοι περηφανεύονται για τους εαυτούς τους ως πολιτικοί αρχηγοί (π.χ. Epidicus στ.158-159, Mostellaria στ.687-688), αλλά περισσότερο ως στρατιωτικοί ηγέτες. Στις Πλαυτιανές κωμωδίες εντοπίζονται τέτοια παραδείγματα, όπου ο δούλος παίζει το ρόλο ενός στρατιώτη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Χρύσαλος, ο οποίος συγκρίνει τον εαυτό του με τον Αγαμέμνονα και τον Οδυσσέα, τον πιο έξυπνο και ραδιούργο από τους Έλληνες ήρωες 31 (Bacchides στ.944 κ.εξ.), όπως επίσης και τα κατορθώματα του Ψευδολόγου συγκρίνονται με τα κατορθώματα του Οδυσσέα (Pseudolus στ.1063, στ.1244) 32. Οι δούλοι, λοιπόν, συγκρίνουν τον εαυτό τους όχι μόνο με Ομηρικούς ήρωες, αλλά και με ιστορικές μορφές, με μεγάλους στρατηγούς της αρχαιότητας, όπως για παράδειγμα στη Mostellaria ο Τρανίων ο οποίος, αν και απλός και ταπεινός δούλος, αυτοεπαινείται για τα κατορθώματά του και τοποθετεί τον εαυτό του στο ίδιο επίπεδο με δύο μεγάλους ήρωες της Ελληνιστικής εποχής, τον Αλέξανδρο και τον Αγαθοκλή (Mostellaria στ.775-777), που ξεχώριζαν για τη σοφία τους και για τις ηγετικές και στρατιωτικές τους ικανότητες. Όσον αφορά την περίπτωση που οι δούλοι εμφανίζονται ως μεγάλοι και ικανοί πολιτικοί και στρατηγοί, έχουμε και το παράδειγμα του Ψευδολόγου που αποκαλείται dux στο στίχο 447 της κωμωδίας Pseudolus. Ο Χρύσαλος (Bacchides στ.759), ο Λεωνίδας (Asinaria, 26 McCarthy, σελ. 184 27 McCarthy, σελ. 187 28 Segal, σελ.104-105 29 Segal, σελ.110 και 122 30 Segal, σελ. 136 31 Υπάρχει δηλαδή αυτός ο παραλληλισμός της υπόθεσης με την κατάκτηση της Τροίας. 32 Segal, σελ. 129-130 10

στ.656) και ο Παλαιστρίων (Miles Gloriosus στ.1160) είναι imperatores, ενώ ο Τρανίων και ο Χρύσαλος, όπως ήδη αναφέρθηκε, τοποθετούνται στο ίδιο επίπεδο με μεγάλους στρατηγούς της αρχαιότητας 33. Οι δούλοι επίσης θεοποιούνται : έχουμε παραδείγματα δούλων όπως ο Πυργοπολυνείκης ο οποίος περηφανεύεται ότι είναι εγγονός της Αφροδίτης (Miles Gloriosus στ.1413, στ.1421) ή η περίπτωση του Χρύσαλου ο οποίος υπερηφανεύεται τόσο, που λέει ότι πρέπει να στηθεί ένα χρυσό άγαλμα στη θεότητά του (Bacchides στ.640), όπως επίσης και στην κωμωδία Asinaria οι δούλοι ζητούν αγάλματα και θεϊκή λατρεία. Ακόμη υπάρχουν παραδείγματα πονηρών δούλων οι οποίοι ισχυρίζονται ότι έχουν τη δύναμη των θεών, όπως ο Ψευδολόγος (Pseudolus στ.109-110) ο οποίος εξισώνει τον εαυτό του με τον Αίολο 34. Στις κωμωδίες του Πλαύτου φαίνεται ότι ο ίδιος ο ποιητής μιλάει μέσω των πονηρών δούλων του, ιδιαίτερα μέσω του Ψευδολόγου, ο οποίος ισχυρίζεται ότι δουλεύει το σχέδιό του όπως ακριβώς ένας συγγραφέας 35. Επικρατεί η άποψη ότι οι Πλαυτιανοί δούλοι τιμωρούνται ως ανταπόδοση των κακών πράξεών τους 36. Κάθε δούλος στον Πλαύτο γνωρίζει πολύ καλά τους κινδύνους που διατρέχει: έχει μια πλάτη έμπειρη από χτυπήματα και μαστιγώματα. Ωστόσο δεν τον νοιάζει καθόλου, κρατάει δηλαδή μια στάση αδιαφορίας και περιφρόνησης απέναντι στη μελλοντική, ενδεχόμενη τιμωρία του 37. Όλοι οι servi callidi στον Πλαύτο απηχούν τη φιλοσοφία του ότι δεν τους νοιάζει η τιμωρία γιατί είναι δική τους η πλάτη που θα υπομείνει τα μαστιγώματα και ότι δεν τους ενδιαφέρει ο πόνος από τα χτυπήματα. Τέτοιες απαντήσεις βρίσκουμε στη Mostellaria (στ.37) από τον Τρανίωνα, στον Epidicus (στ.348), στον Pseudolus (στ.1325), στην Asinaria απ το Λίβανο (στ.319) και στις Bacchides απ το Χρύσαλο (στ.365). Διαπιστώνουμε λοιπόν αυτή την προθυμία τους να υποστούν την τιμωρία για τις όποιες αταξίες τους. Αυτή η περιφρονητική στάση απέναντι στα χτυπήματα είναι χαρακτηριστική της Πλαυτιανής κωμωδίας, δεν απαντάται καθόλου όμως στον Τερέντιο 38. Αυτή η στάση επίσης δείχνει την υψηλή και καθόλου υποβαθμισμένη θέση που κατέχει ο δούλος μέσα στην Πλαυτιανή κωμωδία. Αυτό είναι και το μοναδικό και πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της Πλαυτιανής κωμωδίας, ότι οι δούλοι που κατέχουν στη Ρωμαϊκή κοινωνία πολύ χαμηλή και ταπεινωτική θέση και που υφίστανται βασανιστήρια και τιμωρίες στην καθημερινή, 33 Segal, σελ.130 34 Segal, σελ. 109 και 134 35 Segal, σελ.213-214 36 Segal, σελ. 153 37 Segal, σελ. 152 38 Segal, σελ. 144 11

πραγματική ζωή, στην κωμωδία ξεφεύγουν ατιμώρητοι και ούτε καν διακατέχονται από φόβο μπροστά στην τιμωρία. Γενικότερα πάντως, κανένας Πλαυτιανός δούλος, είτε αυτός είναι ο οξύνους Ψευδολόγος είτε ο ανόητος Σκέλεδρος, δεν υφίσταται ποτέ ούτε ένα μαστίγωμα. Μπορούμε να πούμε ότι ο Πλαυτιανός δούλος, όσο μεγάλη και να είναι η ατιμία του, ποτέ δεν υποφέρει εξαιτίας της, αλλά παραμένει ατιμώρητος και στο τέλος του παραχωρείται αμνηστία 39. Οι servi callidi επισημαίνουν ότι τιμωρήθηκαν χθες, π.χ. ο Λίβανος στην Asinaria (στ.551) και ότι θα τιμωρηθούν αύριο, π.χ. ο Τρανίων στη Mostellaria (στ.1178) ή ο Χρύσαλος στις Bacchides (στ.361-362) 40. Στη βιβλιογραφία 41 γίνεται λόγος για τη σταύρωση ως μια από τις πιθανές τιμωρίες των δούλων και αναφέρεται ως supplicium servile. Δεν υπάρχει αμφιβολία όμως ότι τα αστεία και οι απειλές σχετικά με τη σταύρωση δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια υπερβολή. Ο οργισμένος γέρος μπορεί να αγανακτεί προς στιγμήν και να εκτοξεύει απειλές, στο τέλος όμως αφήνει το δούλο ελεύθερο και ατιμώρητο. Πίσω από αυτά τα αστεία μπορούμε να δούμε τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, καθώς αργά στη Χριστιανική εποχή υπήρχαν λίγοι περιορισμοί από το νόμο σχετικά με τις τιμωρίες τις οποίες μπορούσε να επιβάλει το αφεντικό στο δούλο. Ωστόσο, δεν υπάρχει μαρτυρία για την εποχή του Πλαύτου και το τι συνέβαινε με τη σταύρωση των οικιακών δούλων, καθώς οι ιστορικοί σπάνια ενδιαφέρονταν για ζητήματα του νοικοκυριού. Μια δεύτερη παρατήρηση σχετικά με τη σταύρωση είναι ότι αποτελεί καθαρά Ρωμαϊκή τιμωρία: δεν τη βρίσκουμε στο Μένανδρο, αλλά ούτε και γενικότερα στον Ελληνικό κόσμο όπου ποτέ δεν υφίστατο ως τιμωρία των δούλων. Είναι μια τιμωρία την οποία υιοθέτησαν οι Ρωμαίοι από τους Καρχηδόνιους και την εφάρμοσαν πρώτα στους επαναστάτες δούλους. Η τιμωρία των δούλων είναι καθαρά Ρωμαϊκή, στην Ελληνική κοινωνία οι δούλοι μπορούν να υποστούν χτυπήματα ή να σταλούν στο μύλο ως τιμωρία, αλλά μόνο οι Ρωμαίοι δούλοι σταυρώνονται. Ωστόσο, αυτές οι απειλές για σταύρωση ποτέ δε γίνονται πράξη 42. Η σχέση τώρα μεταξύ του servus callidus και του adulescens στη Ρωμαϊκή κωμωδία είναι πολύ στενή. Ο δούλος είναι για το νεαρό ο άνθρωπος τον οποίο εμπιστεύεται, είναι ο συμβουλάτοράς του, ο φίλος του και ο βοηθός του στις δύσκολες στιγμές. Ωστόσο, ο πονηρός δούλος ευθύνεται για την καταστροφή του νέου, καθώς τον οδηγεί έξω απ το 39 Segal, σελ. 154-155 40 Parker, TAPhA (1989) 238 41 Parker, TAPhA (1989) 239 42 Θα πρέπει να σημειωθεί ότι δε μένουν όλες οι απειλές απραγματοποίητες και ότι χτυπήματα δούλων εμφανίζονται στις κωμωδίες του Πλαύτου. Οι χαρακτήρες μάλιστα που υφίστανται τα χτυπήματα είναι οι καλοί δούλοι (servi boni), οι δουλέμποροι και οι αλαζόνες, οι αντίπαλοι δηλαδή του servus callidus και του adulescens. 12

σωστό δρόμο επιτρέποντάς του να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του με οποιοδήποτε κόστος και πάντα με διαταγή του νεαρού 43. Είναι ο δούλος αυτός ο οποίος κάνει πράγματα που ο νέος δεν μπορεί. Αυτός εκπληρώνει τις επιθυμίες του, αυτός ξεγελάει, εξαπατάει, αψηφά και καταστρέφει τον πατέρα και εναντίον αυτού στρέφει την οργή του ο πατέρας, αφήνοντας ανέγγιχτο το νεαρό γιο του. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο servus callidus κερδίζει τη συμπάθεια του ακροατηρίου ή του αναγνωστικού κοινού. Ας σημειωθεί εδώ ότι χαρακτηριστικό των έργων του Τερεντίου είναι η μεσολάβηση του γιου για χάρη του δούλου, π.χ. ο Πάμφιλος μεσολαβεί για το Δάο (Andria στ. 955 κ.εξ.), ο Κλειτοφών για το Σύρο (Heautontimorumenos στ.1066-1067) και ο Αισχίνης για το Σύρο (Adelphoe στ. 960) 44. Τέλος, μια άλλη κατηγορία δούλου είναι ο servus currens, ο τρεχάτος δούλος, ο δούλος που τρέχει. Πριν τον Τερέντιο (π.χ. Phormio στ.848), εμφανίζεται στον Πλαύτο στις εξής κωμωδίες: Amphitruo (στ.984-989) 45, Captivi (στ.778-779), Curculio (στ.280-298), Epidicus (στ.194-195) και Mercator η περίπτωση του Ακανθίωνα αμέσως μετά τον πρόλογο. Επίσης, στην κωμωδία Trinummus, ο δούλος Στάσιμος εμφανίζεται ως servus currens 46. Τέλος, παράδειγμα servus currens είναι και η περίπτωση του Pinacium στην κωμωδία Stichus (στ.287) 47. Αυτές, επομένως, είναι οι βασικές κατηγορίες δούλων που εμφανίζονται στην κωμωδία του Πλαύτου και που τις βρίσκουμε αργότερα και στα έργα του Τερεντίου. Προτού εξετάσουμε όμως τη μορφή του δούλου στις κωμωδίες του Τερεντίου, θα δούμε το δούλο στην Πλαυτιανή κωμωδία. Ο Πλαύτος επιλέγει ως πρότυπό του το Μένανδρο και τη Νέα Κωμωδία. Ήταν φυσικά επόμενο να κάνει διάφορες αλλαγές αφού ήταν διαφορετικό και το κοινό στο οποίο απευθυνόταν. Ο Πλαυτιανός δούλος, η μορφή που μας ενδιαφέρει, είναι παρμένη απ τον αντίστοιχο στερεότυπο χαρακτήρα της Νέας Κωμωδίας, παραλλαγμένη βεβαίως. Είναι χαρακτηριστικό, όπως σημειώνει και ο Stace 48 στο άρθρο του, ότι στις είκοσι μία Πλαυτιανές κωμωδίες που σώζονται, υπάρχουν σαράντα δούλοι. Από αυτούς οι δεκατέσσερις είναι σημαντικοί για τα αντίστοιχα έργα και χωρίζονται σε τρεις ομάδες. Αυτές είναι : 1)οι servi callidi, 2)οι εξαπατημένοι δούλοι και 3)δούλοι ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Η πρώτη κατηγορία, οι servi callidi, είναι και η μεγαλύτερη καθώς εδώ ανήκουν οκτώ από τους δεκατέσσερις, μόνον οκτώ δηλαδή από τις είκοσι 43 Parker, TAPhA (1989) 243 44 Parker, TAPhA (1989) 246 45 Αυτόν το ρόλο, του servus currens, του πιο στερεότυπου χαρακτήρα της κωμωδίας παίζει εδώ ο θεός Ερμής. 46 Moore, σελ.14, 31, 38, 88-89, 122, 128 και 192 47 Segal, σελ. 209 48 Stace, C., The slaves of Plautus G&R 15 (1968) 65-66 13

μία κωμωδίες έχουν αυτόν τον τύπο του servus callidus, τον πονηρό δούλο που εξαπατά. Αυτές είναι οι εξής: Asinaria, Bacchides (Χρύσαλος), Epidicus (Επίδικος), Miles Gloriosus (Παλαιστρίων), Mostellaria (Τρανίων), Persa (Τοξίλος), Poenulus (Μιλφίων) και Pseudolus (Ψευδολόγος). Η δεύτερη ομάδα είναι οι εξαπατημένοι δούλοι: εδώ ανήκουν ο Σωσίας (Amphitruo), ο Ολυμπίων (Casina) και ο Σκέλεδρος (Miles Gloriosus). Στην περίπτωση αυτή ο δούλος δεν είναι ο ευρετής του δόλου, αλλά αυτός που εξαπατάται κι έτσι προσφέρει γέλιο στο κοινό. Τέλος, στην τρίτη ομάδα εντάσσονται ο Τύνδαρος (Captivi), ο Γρίπος (Rudens) και ο Truculentus στην ομώνυμη κωμωδία. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Τύνδαρος σχεδιάζει την απάτη μαζί με τον κύριό του για τον οποίο δε διστάζει να ριψοκινδυνεύσει ακόμα και τη ζωή του. Ο Γρίπος και ο Truculentus είναι βασικά κωμικοί τύποι. Αυτά σχετικά με τους δεκατέσσερις σημαντικούς δούλους των αντίστοιχων κωμωδιών του Πλαύτου. Οι υπόλοιποι είναι μικρότερης σημασίας και παίζουν μικρούς έως ασήμαντους ρόλους. Αυτοί είναι π.χ. ο Λαμπαδίων (Cistellaria), ο Μεσσηνίων (Menaechmi), ο Τραχαλίων (Rudens), ο Θεσπρίων (Epidicus) και ο Γκρουμίων (Mostellaria). Ακόμα και αν έχουν μικρό ή ασήμαντο ρόλο, πάντως η παρουσία τους κάποιο σκοπό εξυπηρετεί. Η δραματική λειτουργία των δούλων είναι διπλή: 1) να προκαλέσουν γέλιο και 2) να σχεδιάσουν κάποιο δόλο, κάποια απάτη. Οι περισσότεροι από τους servi callidi εκπληρώνουν και τις δύο αυτές λειτουργίες με χαρακτηριστικά παραδείγματα το Χρύσαλο (Bacchides) και τον Ψευδολόγο από την ομώνυμη κωμωδία 49. Οι λιγότερο σημαντικοί δούλοι εντάσσονται σε δύο ομάδες: 1) οι προτατικοί χαρακτήρες και οι χαρακτήρες που βοηθούν στην έκθεση της υπόθεσης και 2) οι πιστοί δούλοι που βοηθούν στην εξέλιξη της πλοκής. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν ο Θεσπρίων (Epidicus), ο Ακανθίων (Mercator), ο Αρτοτρώγος (Miles Gloriosus), ο Γκρουμίων (Mostellaria), ο Παλίνουρος (Curculio) και ο Σκεπαρνίων (Rudens). Πρόκειται για προτατικά πρόσωπα των αντίστοιχων έργων, που εμφανίζονται μόνο στην αρχή του έργου προκειμένου να εκτεθεί η υπόθεση και δεν έχουν καμία άλλη λειτουργία στην εξέλιξη της πλοκής. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί και μια άλλη κατηγορία δούλου: είναι ο servus currens, ο οποίος και αυτός με τη σειρά του παρέχει μια μορφή έκθεσης της υπόθεσης. Παραδείγματα servus currens είναι οι εξής περιπτώσεις: ο Λεωνίδας (Asinaria στ.267 κ.εξ.), ο Εργασίλος (Captivi στ.768 κ.εξ.), ο Κουρκουλίων (Curculio στ.280 κ.εξ.), ο Ακανθίων 49 Stace, G&R (1968) 68 14

(Mercator στ.111 κ.εξ.) και ο Θεσπρίων (Epidicus στ.1 κ.εξ.), ο οποίος εκτός από servus currens είναι και προτατικό πρόσωπο. Η δεύτερη ομάδα αποτελείται από τους πιστούς δούλους. Το γεγονός ότι κάποιος δούλος μπορεί να είναι callidus δε σημαίνει ότι δεν είναι και πιστός. Υπάρχει στον Πλαύτο μια σειρά δούλων οι οποίοι δεν παίζουν κάποιο ρόλο στην πλοκή, στην εξέλιξη, αλλά γενικά βοηθούν και είναι υπάκουοι, π.χ. ο Στάσιμος (Trinummus), ο Τραχαλίων (Rudens), ο Λαμπαδίων (Cistellaria) και ο Μεσσηνίων (Menaechmi). Τέλος, υπάρχουν και κάποιοι δούλοι που δεν μπορούν να κατηγοριοποιηθούν. Αυτά σχετικά με τη λειτουργία των δούλων. Ένα άλλο ερώτημα που προκύπτει είναι κατά πόσον οι δούλοι σκιαγραφούνται με ακρίβεια ή πρόκειται μάλλον για δημιουργήματα του Πλαύτου 50. Οι δούλοι παρουσιάζονται με ρεαλιστικά γνωρίσματα, αλλά μεγαλύτερη έννοια του Πλαύτου ήταν το χιούμορ και το γέλιο παρά ο ρεαλισμός και η απεικόνιση της πραγματικότητας. Πάντως, δίνεται μεγάλη ελευθερία στο τι λένε και τι κάνουν οι δούλοι προκειμένου να φαίνονται ρεαλιστικοί. Ο Τερέντιος, συγκριτικά με τον Πλαύτο, κάνει λιγότερες αλλαγές στο Μενάνδρειο πρότυπό του, στην παρουσίαση των δούλων, δίνοντας περισσότερη προσοχή στη σκιαγράφηση των χαρακτήρων παρά στην κωμωδία, ενώ ο Πλαύτος έκανε αρκετές αλλαγές. Ακολουθεί τώρα η εξέταση καθεμιάς των κωμωδιών του Τερεντίου με επίκεντρο τους δούλους σε αυτές και το πώς μεταπίπτουν από τη μια κατηγορία στην άλλη. 50 Stace, G&R (1968) 71-72 15

3. ANDRIA Η Andria είναι το πρώτο έργο του Τερεντίου, το οποίο γράφτηκε και πρωτοπαίχτηκε το 166 π.χ. Πρωτότυπο της κωμωδίας αυτής είναι το ομώνυμο έργο του Μενάνδρου, δηλαδή η Ανδρία, αλλά ο Τερέντιος χρησιμοποιεί και στίχους, σκηνές, ίσως και πρόσωπα από την Περινθία και τον Ευνούχο του Μενάνδρου 51, εφαρμόζει δηλαδή την contaminatio. Στην κωμωδία αυτή εμφανίζονται πέντε δούλοι: ο Σωσίας, ο Δάος, η Μυσίς, ο Πυρρίας και ο Δρόμων. Ας δούμε όμως ξεχωριστά σε ποια κατηγορία ανήκει ο καθένας. Το έργο ξεκινάει με το διάλογο Σίμωνα-Σωσία (στ.28-171). Ο γέρος Σίμων συζητάει με τον απελεύθερο και οικονόμο του, Σωσία, τονίζοντας ιδιαίτερα την πίστη και την εχεμύθειά του καθώς και το ότι η ελευθερία του ήρθε ως ανταμοιβή στο ότι πάντα τον υπηρετούσε τίμια και πιστά. Εδώ ο Σίμων ανησυχεί ιδιαίτερα για τη σχέση του γιου του, Παμφίλου με μια εταίρα κι έτσι προκειμένου να τον εξαναγκάσει να βγει έξω, υποκρίνεται ότι έχει κανονίσει το γάμο του με την κόρη του Χρέμη 52. Ζητάει μάλιστα και από το Σωσία να υποκριθεί ότι ο γάμος του Παμφίλου, γιου του Σίμωνα και της κόρης του Χρέμη θα πραγματοποιηθεί, προκειμένου να τρομοκρατήσει το δούλο Δάο, για τον οποίο ο Σίμων δε χρησιμοποιεί και τα καλύτερα λόγια. Είναι χαρακτηριστικό το ότι τον αποκαλεί sceleratus (=κακούργο) και πονηρό και λέει ότι ο Δάος θα κάνει τα πάντα, περισσότερο για να δυσαρεστήσει τον ίδιο παρά για να ευχαριστήσει τον Πάμφιλο. Πιστεύει μάλιστα ότι ο Δάος καταστρώνει κάποιο σχέδιο με τον Πάμφιλο. Έτσι, λοιπόν, η αρχή του έργου μας δίνει την αίσθηση ότι ο κακός της υπόθεσης είναι ο Δάος, ο δούλος του Παμφίλου. Είναι αξιοσημείωτο το ότι μετά το τέλος αυτής της σκηνής, ο Σωσίας δεν επανεμφανίζεται. Πρόκειται επομένως για προτατικό πρόσωπο του έργου 53. Αυτό σημαίνει ότι ο ποιητής χρησιμοποιεί αυτόν το χαρακτήρα μόνο στην πρώτη σκηνή της πρώτης πράξης του έργου προκειμένου να εκτεθεί διαλογικά η υπόθεση της Andria. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο Φορμίωνα με το Δάο. Εδώ στην Andria έχουμε διασκευή του προτύπου του Τερεντίου, δηλαδή του Μενάνδρου. Αντί για ένα μονόλογο στην αρχή του έργου, αυτός διακόπτεται από τις συχνές ερωτήσεις ή τα σύντομα λόγια ενός άλλου προσώπου. Έτσι και εδώ, ο Σωσίας, που είπαμε ήδη ότι λειτουργεί ως προτατικό πρόσωπο, διακόπτει το μακρύ λόγο του Σίμωνα με κατάλληλες ερωτήσεις 54. 51 Σακελλαρίου, Α., Τερέντιος Ανδρία-Αυτοτιμωρούμενος, Αθήνα 2006, σελ. 16 και 25 52 Amerasinghe, C. W., The Part of the Slave in Terence s Drama G&R 55 (1950) 63 53 Σακελλαρίου, 2006, σελ.154 και Shipp, G., The Andria of Terence, Melbourne 1960, σελ. 121 54 Σακελλαρίου, 2006,σελ. 17 16

Ο Δάος εμφανίζεται για πρώτη φορά στη δεύτερη σκηνή της πρώτης πράξης (στ.172-205). Το όνομά του είναι δηλωτικό του τόπου καταγωγής του (Δακός, δηλαδή από τη σημερινή Ρουμανία) 55. Εδώ συμβαίνει κάτι το ασυνήθιστο: έχουμε το διάλογο του γέρου Σίμωνα με το δούλο Δάο, με τον οποίο ο Σίμων παρακαλεί το Δάο να βοηθήσει τον Πάμφιλο προκειμένου να γίνει και να μη χαλάσει ο γάμος του με την κόρη του Χρέμη. Μάλιστα, τον απειλεί με μαστίγωμα και εργασία στο μύλο αν αντιληφθεί ότι σχεδιάζει μαζί με τον Πάμφιλο κάποια απάτη για να μη γίνει αυτός ο γάμος. Επομένως, μπορούμε να πούμε ότι εδώ ο γέρος αντιμετωπίζει το δούλο ως servus callidus et fallax, αλλά και ως παιδαγωγό, κακό, όμως, σύμβουλο του γιου του, Παμφίλου (στ.192 κ.εξ.). Ακολούθως (τρίτη σκηνή της πρώτης πράξης, στ.206-227), ο Δάος εκφράζει τις σκέψεις του: αυτές οι απειλές του γέροντα Σίμωνα τον καθιστούν αντιμέτωπο με ένα εξαιρετικά μεγάλο και δύσκολο δίλημμα. Δεν ξέρει και ο ίδιος τι να κάνει: να βοηθήσει τον κύριό του, τον Πάμφιλο ή να ακούσει το γέρο. Είναι βαθύτατα προβληματισμένος: απ τη μια πλευρά, αν εγκαταλείψει τον Πάμφιλο, φοβάται για τη ζωή του, αν τον βοηθήσει όμως, φοβάται τις απειλές του γέρου. Νιώθει λοιπόν υπεύθυνος για την ευτυχία του κυρίου του και ανησυχεί για την τροπή που έχουν πάρει τα πράγματα. Η Γλυκούλα πρόκειται να αποκτήσει παιδί το οποίο ο Πάμφιλος σκοπεύει να το αναγνωρίσει. Όμως ο Δάος θα πρέπει να αποκαλύψει στον κύριό του τα σχέδια του πατέρα του να τον παντρέψει με την κόρη του Χρέμη. Η αποκάλυψη αυτή δε θα γίνει τελικά από το δούλο σε αυτή τη σκηνή, αλλά από τον ίδιο τον πατέρα του στην πέμπτη σκηνή της πρώτης πράξης. Μέχρι στιγμής έχουμε το στερεότυπο χαρακτήρα του δούλου. Σύντομα, όμως, τα πράγματα δυσχεραίνουν την κατάσταση κι έτσι ο δούλος δεν πετυχαίνει τίποτα, ενώ, όπως ήδη είπαμε, δεν ξέρει τι θέλει και τι πρέπει να κάνει, πετυχαίνει πράγματα που δε σκόπευε να κάνει, στο τέλος όμως του έρχονται όλα δεξιά. Στη συνέχεια, ο Δάος επανεμφανίζεται στη δεύτερη σκηνή της δεύτερης πράξης (στ.338-374), ως αγγελιοφόρος καλών ειδήσεων τόσο για τον Πάμφιλο, όσο και για το Χαρίνο. Συμβουλεύει μάλιστα το Χαρίνο να κάνει κάποιες ενέργειες 56 για να παντρευτεί ο ίδιος την κόρη του, τη Φιλουμένη. Εδώ, ο Δάος ανήκει στην κατηγορία του servus currens: πρόκειται για ένα τυπικό χαρακτήρα της Νέας Κωμωδίας, ο οποίος μπαίνει τρέχοντας στη σκηνή ψάχνοντας τον κύριό του, προκειμένου να του μεταδώσει κάποια ευχάριστα νέα, όπως ακριβώς συμβαίνει εδώ και με το Δάο. Στην επόμενη σκηνή (τρίτη της δεύτερης πράξης, στ.375-403), ο δούλος Δάος μεταπίπτει στην κατηγορία του servus callidus et fallax 55 Σακελλαρίου, 2006, σελ. 152 56 Να βρει και να παρακαλέσει τους φίλους του γέρου Χρέμη. 17

καθώς είναι αυτός που προτείνει ένα σχέδιο στον Πάμφιλο για να αποφύγει το γάμο με τη Φιλουμένη. Συμβουλεύει λοιπόν τον Πάμφιλο να συναινέσει στο γάμο, να δεχτεί να παντρευτεί τη Φιλουμένη απλά και μόνο για να κερδίσει χρόνο και τον εμψυχώνει, τον υποστηρίζει σε αυτή του την κίνηση που τελικό αποτέλεσμα θα έχει το γάμο του με την κοπέλα που αγαπά και που γέννησε το παιδί του. Στην τέταρτη σκηνή της δεύτερης πράξης (στ.404-411), ο Δάος εξακολουθεί να στηρίζει τον Πάμφιλο και να τον εμψυχώνει, ιδιαίτερα τώρα που είναι παρών και ο πατέρας του. Τον συμβουλεύει να μην υποχωρήσει και να δεχτεί να γίνει ο γάμος με την κόρη του Χρέμη. Άρα, εξακολουθεί να ανήκει στην κατηγορία του servus callidus et fallax. Το ίδιο ισχύει και για την έκτη σκηνή της δεύτερης πράξης (στ.432-458), όπου ο Δάος καλύπτει τον κύριό του, τον Πάμφιλο κι εξακολουθεί να ξεγελάει το Σίμωνα εφαρμόζοντας έτσι το σχέδιο που είχε καταστρώσει προηγουμένως με το νεαρό αφεντικό του. Ακολούθως, στη δεύτερη σκηνή της τρίτης πράξης (στ.481-532), ο Σίμων εξακολουθεί να νομίζει ότι ο δούλος Δάος κρύβεται πίσω από όλα και ότι τον κοροϊδεύει και τον εξαπατά με τα λόγια του, πράγμα για το οποίο ο Δάος αισθάνεται αδικία και δηλώνει το παράπονό του για αυτή την αμφισβήτηση. Έτσι, δηλαδή, ο Σίμων δείχνει ότι δε γνωρίζει καλά το δούλο του που εκφράζει το παράπονό του για την αδικία που του γίνεται, με αποτέλεσμα ο Δάος να λέει την αλήθεια, αλλά ο Σίμων να μην τον πιστεύει και να αυταπατάται. Έστω και αργά όμως (τέταρτη σκηνή της τρίτης πράξης, στ.580-606), ο δούλος Δάος καταφέρνει να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Σίμωνα, ο οποίος του φανερώνει ότι μέχρι τώρα προσποιούνταν ότι φοβάται για τη μη τέλεση του γάμου του γιου του Παμφίλου με την κόρη του Χρέμη, Φιλουμένη. Έτσι, όμως, αποδεικνύεται ο Δάος servus stupidus, αφού το σχέδιό του κατέληξε ανεπιτυχές, γιατί κατάφερε να συμφωνηθεί ο γάμος, πράγμα που ο Πάμφιλος δε θέλει με τίποτα να πραγματοποιηθεί και επομένως ο Δάος γνωρίζει ότι ο Πάμφιλος, οργισμένος από αυτή την εξέλιξη των πραγμάτων, θα τον τιμωρήσει για το αποτυχημένο του σχέδιο. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο δούλος Δάος αντί να βοηθήσει τον Πάμφιλο στην ερωτική του υπόθεση, τον μπλέκει χειρότερα. Υπόσχεται ωστόσο να τον ξεμπλέξει ο ίδιος από την κατάσταση που δημιούργησε εις βάρος του (πέμπτη σκηνή της τρίτης πράξης, στ.607-624). Στην πρώτη σκηνή της τέταρτης πράξης (στ.625-683), ο Δάος παραδέχεται ότι αυτός είναι ο υπαίτιος για την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί και για το μπλέξιμο της υπόθεσης του Χαρίνου και του Παμφίλου. Ζητάει συγχώρεση από τον Πάμφιλο και υπόσχεται να τον ξεμπλέξει ο ίδιος από την κατάσταση που δημιούργησε εις βάρος του. 18

Προκειμένου να εκπληρώσει την υπόσχεση που έδωσε, ο Δάος στη δεύτερη σκηνή της τέταρτης πράξης (στ.684-715) προχωρεί στην κατάστρωση ενός σχεδίου για να βγάλει τον Πάμφιλο από το αδιέξοδο στο οποίο τον οδήγησε. Στην επόμενη σκηνή (τρίτη της τέταρτης πράξης, στ.716-739), ο Δάος προσπαθεί να επαναφέρει την επιθυμητή τάξη των πραγμάτων, καθιστώντας συνεργό του τώρα και τη Μυσίδα. Για να αποδείξει την τιμιότητά του στο Σίμωνα, με τη βοήθεια της Μυσίδας αφήνει το νεογέννητο μωρό στην πόρτα του Σίμωνα. Έτσι, στη σκηνή που ακολουθεί (τέταρτη σκηνή της τέταρτης πράξης, στ.740-795), ο Δάος, χωρίς να το καταλάβει η Μυσίς, καταφέρνει να μάθει ο Χρέμης όλη την αλήθεια με το να τρομοκρατήσει την ανίδεη Μυσίδα. Το παιχνίδι του αυτό μπορεί να μην είχε την επιθυμητή κατάληξη αν η Μυσίς γνώριζε το παιχνίδι του Δάου, καθώς με τη στάση της ίσως δεν θα έπειθε το Χρέμη και απ την άλλη αν ο Δάος έλεγε όλη την αλήθεια στο Χρέμη, ίσως να μην τον πίστευε 57. Με άλλα λόγια, ο Δάος δεν ενεργεί με συγκεκριμένο πλάνο δράσης. Η τακτική του είναι να στρέφει την κάθε κατάσταση προς όφελός του και να κερδίζει χρόνο. Η συμπτωματική άφιξη εδώ του Χρέμη τον διευκόλυνε στο να βοηθήσει το αφεντικό του καθώς ο Χρέμης ακυρώνει το γάμο της κόρης του με τον Πάμφιλο 58. Στη δεύτερη σκηνή της πέμπτης πράξης (στ.842-871), ο Δάος λέει την αλήθεια στο γερο-σίμωνα, ότι δηλαδή ήρθε κάποιος γέρος, ο Κρίτων, ισχυριζόμενος ότι η Γλυκούλα είναι Αθηναία. Έτσι, η τελική λύση της πλοκής του έργου δεν έρχεται με κάποιο σχέδιο του Δάου, αλλά με την τυχαία άφιξη του γέρου Κρίτωνα, φίλου της οικογένειας της εταίρας, ο οποίος αποδεικνύει ότι η Γλυκούλα όχι μόνο είναι ελεύθερη, αλλά και ότι είναι η επί μακρό χρονικό διάστημα χαμένη κόρη του Χρέμη. Επομένως, τελικά όλο το έργο ρυθμίζεται κατά τύχη και όχι βάσει κάποιου σχεδίου του servus callidus. Ο Σίμων όμως δεν πιστεύει το Δάο κι έτσι καλεί το μαστιγοφόρο δούλο Δρόμωνα προκειμένου να τον τιμωρήσει επειδή, όπως νομίζει ο ίδιος, τον εξαπάτησε. Ο δούλος αυτός είναι πιστός στον κύριό του γιατί έρχεται αμέσως να εκτελέσει τις διαταγές του Σίμωνα, που είναι να δέσει χειροπόδαρα το Δάο. Στην τελευταία σκηνή (πέμπτη της πέμπτης πράξης, στ.957-981) εμφανίζεται πάλι ο Δάος αφού έχει λυθεί από τα δεσμά του, ψάχνει τον κύριό του, τον Πάμφιλο, ο οποίος τον ενημερώνει για το καλό που τον βρήκε και για το γάμο του με τη Γλυκούλα. Η Μυσίς εμφανίζεται για πρώτη φορά στην τέταρτη σκηνή της πρώτης πράξης (στ.228-235). Είναι η δούλα-υπηρέτρια του Γλυκέριου (=της Γλυκούλας) και προαναγγέλλει την άφιξη του Παμφίλου. Το όνομά 57 Σακελλαρίου, 2006, σελ.159 58 Amerasinghe, G&R (1950) 64 19

της δηλώνει καταγωγή από τη Μυσία της Μικράς Ασίας, είναι και εδώ δηλαδή δηλωτικό του τόπου καταγωγής της. Εν συνεχεία (πέμπτη σκηνή της πρώτης πράξης, στ.236-300), ακολουθεί ο διάλογος της Μυσίδος με τον Πάμφιλο, κατά τη διάρκεια του οποίου εκφράζει το φόβο και την ανησυχία της, μήπως ο Πάμφιλος δεν αντέξει στην πίεση που του ασκείται από τον πατέρα του κι έτσι εγκαταλείψει τη Γλυκούλα και παντρευτεί την κόρη του Χρέμη. Η δούλα Μυσίς εμφανίζεται ξανά στην πρώτη σκηνή της τρίτης πράξης (στ.459-480), όπου γίνεται άθελά της αιτία να πληροφορηθεί ο γερο-σίμων τον έρωτα του γιου του για την Ανδριωτοπούλα, αλλά και τη γέννηση του παιδιού τους, πράγματα τα οποία ο Σίμων λανθασμένα θεωρεί πως είναι ψέματα και μέρος του σχεδίου του Δάου. Μάλιστα, τον κατηγορεί πως δεν τα σχεδίασε αυτά σωστά κι έτσι ο Σίμων αυταπατάται. Τέλος, η Μυσίς επανεμφανίζεται στη δεύτερη σκηνή της τέταρτης πράξης (στ.684-715) παραμένοντας πιστή στην υπηρεσία της Γλυκούλας, την οποία καθησυχάζει ότι θα φέρει επιτυχώς σε πέρας την αποστολή της να βρει τον Πάμφιλο όπου και αν βρίσκεται αυτός και να της τον φέρει. Ένας ακόμη δούλος, ο οποίος εμφανίζεται στην Andria, είναι και ο Πυρρίας. Τον βρίσκουμε για πρώτη φορά στην πρώτη σκηνή της δεύτερης πράξης (στ.301-337), ως σύμβουλο-παιδαγωγό του κυρίου του, Χαρίνου. Τον συμβουλεύει να διώξει από την καρδιά του τον έρωτά του για τη Φιλουμένη γιατί τώρα αυτή θα παντρευτεί τον Πάμφιλο. Ο Πυρρίας μάλιστα βγάζει από τη δύσκολη θέση του το Χαρίνο, γιατί είναι αυτός που αποκαλύπτει στον Πάμφιλο τον έρωτα του κυρίου του για τη μνηστή του. Στην πέμπτη σκηνή της δεύτερης πράξης (στ.412-431), επανεμφανίζεται ο Πυρρίας ως πιστός υπηρέτης του κυρίου του και ακόλουθος των διαταγών του νεαρού αφεντικού του. Βρίσκεται στην υπηρεσία του Χαρίνου και εκτελεί τις εντολές του, που είναι να μάθει τι θα κάνει ο Πάμφιλος με το γάμο. Ωστόσο, στο τέλος της σκηνής μονολογεί και αφού ξαφνιάστηκε με την απόφαση του Παμφίλου, τον δικαιολογεί συμφωνώντας μαζί του ότι η Φιλουμένη είναι μια ωραία κοπέλα και ο καθένας θα ήθελε να την παντρευτεί. Αυτό όμως συνεπάγεται ότι θα πρέπει να μεταφέρει στο αφεντικό του κακές ειδήσεις, νέα που δε θα τον ευχαριστήσουν καθόλου. Στη σκηνή αυτή είναι παρών και ο Δάος, ο οποίος εξακολουθεί να στηρίζει τον Πάμφιλο σύμφωνα με το σχέδιο που έχουν καταστρώσει. Αυτοί είναι λοιπόν οι δούλοι που εμφανίζονται στην τερεντιανή κωμωδία Andria. 20

4.HEAUTON TIMORUMENOS Η κωμωδία Heauton timorumenos παίχτηκε το 163 π.χ. και πρότυπό της ήταν η ομώνυμη κωμωδία του Μενάνδρου. Εδώ, εμφανίζονται μόλις δύο δούλοι, ο Σύρος και ο Δρόμων, καθώς και μια δούλη, η Φρυγία. Επίσης, στην κωμωδία αυτή υπάρχει διπλή πλοκή, υπάρχει δηλαδή και δεύτερη ερωτική ιστορία, κάτι που ξανασυμβαίνει και στην Andria. Ο Σύρος και ο Δρόμων εμφανίζονται μόλις στην τρίτη σκηνή της δεύτερης πράξης (στ.242-380), πιστοί στο καθήκον τους και στην υπηρεσία των κυρίων τους, καθώς φέρνουν μαζί τους την Αντιφίλη και τη Βακχίδα. Εδώ, ο δούλος Σύρος διηγείται στον Κλεινία και τον Κλειτοφώντα τι έγινε όταν βρήκαν την Αντιφίλη αποκαθιστώντας την τάξη των πραγμάτων και διαλύοντας κάθε υποψία του Κλεινία για τρυφηλή ζωή της κοπέλας: και εκείνη διήγε τη ζωή της με αυστηρό τρόπο πάντοτε όντας σεμνή και φρόνιμη. Επίσης, ο Σύρος στη σκηνή αυτή παρουσιάζεται ως servus callidus et fallax, καθώς επινοεί ένα σχέδιο προκειμένου να παρουσιάσουν τη Βακχίδα στο Χρέμη. Έτσι, σύμφωνα με το σχέδιο του Σύρου, παρουσιάζεται η Βακχίδα ως φίλη του Κλεινία για να ξεγελάσουν το Χρέμη, οπότε και αυτός διαμορφώνει εσφαλμένη αντίληψη για τα πράγματα, σύμφωνα πάντα με το σχέδιο του Σύρου. Εδώ δηλαδή ο δούλος Σύρος παίρνει την πρωτοβουλία προκειμένου να απαλλάξει το νεαρό αφεντικό του, τον Κλειτοφώντα, από οικονομικούς και ερωτικούς μπελάδες 59. Ωστόσο, αν ένας δούλος πρέπει να χειρίζεται τις υποθέσεις του αφεντικού του, δε σημαίνει ότι το αφεντικό πρέπει να παραμένει αδρανές, εξακολουθεί να έχει το δικαίωμα να υιοθετήσει ή να απορρίψει τα σχέδια που έχει κάνει ο δούλος για αυτόν. Στην τρίτη σκηνή της τρίτης πράξης (στ.562-613), ο Σύρος εξακολουθεί να είναι servus callidus et fallax, καθώς επινοεί ένα σχέδιο για να βοηθήσει το Χρέμη, προκειμένου να αποσπάσει χρήματα από το Μενέδημο. Στη δεύτερη σκηνή της τέταρτης πράξης (στ.668-678 α ), έχουμε το μονόλογο του Σύρου, ο οποίος τώρα μένει εκτεθειμένος, ο ίδιος και το σχέδιό του, μετά την αποκάλυψη ότι η Αντιφίλη είναι κόρη του Χρέμη και της Σωστράτης. Το αρχικό του σχέδιο ανατρέπεται, εφόσον αποδεικνύεται πως η Αντιφίλη είναι ελεύθερη κι έτσι δεν μπορεί να ζητήσει, είτε απ το Χρέμη, είτε απ το Μενέδημο, χρήματα στο όνομά της προκειμένου να την εξαγοράσει. Στην τρίτη σκηνή της τέταρτης πράξης (στ.679-722), ο Σύρος, ως servus callidus et fallax πάντα, μηχανεύεται πάλι άλλο σχέδιο μαζί με τον 59 Amerasinghe, G&R (1950) 65 21

Κλεινία προκειμένου να αποσπάσουν τα χρήματα απ το Χρέμη για την εξαγορά της Βακχίδας. Το σχέδιο δηλαδή και ο δόλος του Σύρου ήταν να εξασφαλίσει χρήματα από το Χρέμη για την εταίρα του γιου του, τη Βακχίδα 60. Μάλιστα, είναι χαρακτηριστικό πως ο Σύρος περηφανεύεται για αυτή του την ικανότητα, να καταστρώνει τόσο εύκολα σχέδια απάτης (στ.709-712). Στην τρίτη σκηνή της τέταρτης πράξης (στ.978-1002), έχουμε το διάλογο Κλειτοφώντα και Σύρου. Εδώ ο Κλειτοφών ρωτάει το δούλο του αν έχει κάποιο σχέδιο για να τον βοηθήσει τώρα που τον έχει αποκληρώσει ο πατέρας του. Αναδεικνύεται επομένως για μια ακόμα φορά servus callidus et fallax, γιατί όντως έχει κατά νου ένα σχέδιο: να ρωτήσει ο Κλειτοφών τους γονείς του αν είναι ή όχι πράγματι παιδί τους. Αυτά είναι τα σχετικά με το Σύρο και το Δρόμωνα. Ουσιαστικά όμως, αυτός που κεντρίζει περισσότερο το ενδιαφέρον μας είναι ο δούλος Σύρος, καθώς τόσο ο Δρόμων, αλλά κυρίως η δούλη Φρυγία, που το όνομά της προφανώς είναι δηλωτικό του τόπου καταγωγής της, έχουν ασήμαντο ρόλο στο σύνολο του έργου. Συγκεκριμένα, η Φρυγία εμφανίζεται μόνο στην τέταρτη σκηνή της τέταρτης πράξης (στ.723-748). 60 Harsh, TAPhA (1955) 137 22

5. PHORMIO Η κωμωδία Phormio παίχτηκε για πρώτη φορά το 161 π.χ. και ξαναπαίχτηκε το 141 π.χ. Ο Τερέντιος εδώ έχει ως πρότυπό του την κωμωδία Επιδικαζόμενος του Απολλοδώρου από την Κάρυστο 61. Σε αυτή την κωμωδία εμφανίζονται μόλις δύο δούλοι: ο Δάος και ο Γέτης. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Δάος είναι «προτατικό» πρόσωπο, το οποίο εμφανίζεται μόνο στην αρχή του έργου για να βοηθήσει στην έκθεση της υπόθεσης της κωμωδίας. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στην κωμωδία Andria με το Σωσία 62. Το έργο ξεκινά με το μονόλογο του Δάου (στ.35-50) και το διάλογό του, εν συνεχεία (στ.51-152), με το δούλο Γέτη, κατά τη διάρκεια του οποίου αποκαλύπτεται η υπόθεση του έργου. Ο Γέτης παρέμεινε πιστός στον κύριό του Δημοφώντα, όταν αυτός μαζί με τον αδερφό του Χρέμη, του ανέθεσαν την ανατροφή των γιων τους καθώς θα έφευγαν στα ξένα, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη του αφεντικού του. Έτσι, εδώ ο δούλος Γέτης ανήκει στην κατηγορία του παιδαγωγού-συμβούλου δούλου και στην κατηγορία του servus bonus. Ο Αντιφών όμως πέφτει σε μπελάδες και ο Γέτης πρέπει να τον βοηθήσει, αλλά τελικά ο Γέτης αποδεικνύεται ένα αδύναμο πλάσμα. Στην ερώτηση του Δάου τι θα κάνει τώρα που θα γυρίσουν ο Χρέμης και ο Δημοφών, απαντάει ότι δεν ξέρει και πως ό,τι φέρει η τύχη θα είναι ευπρόσδεκτο. Στο στίχο 177, στο τέλος δηλαδή της τρίτης σκηνής της πρώτης πράξης (στ.153-178) έχουμε ένα συχνό στη νέα αττική κωμωδία μοτίβο: πρόκειται για το δούλο που τρέχει, τον servus currens, που στην προκειμένη περίπτωση είναι ο Γέτης. Έχει ήδη πάει στο τελωνείο για να πάρει το γράμμα του αφεντικού του, σύμφωνα με το οποίο ο γέρος Δημοφών επιστρέφει απ το ταξίδι του. Έτσι και εδώ, όπως και στην Andria ο Δάος, ο Γέτης βρίσκεται μπροστά σ ένα δίλημμα: να μιλήσει στο γέρο Δημοφώντα για το γάμο του γιου του με την Αθηναία κοπέλα, τη Φανιώ ή να σωπάσει και να αποκρύψει το γεγονός. Ψάχνει λοιπόν, ως servus currens, τον Αντιφώντα, σε κατάσταση πανικού προκειμένου να του πει τα νέα για την επιστροφή του πατέρα του (τέταρτη σκηνή της πρώτης πράξης, στ.179-230) και για να ετοιμάσουν κάποιο σχέδιο για να μαλακώσουν την οργή του Δημοφώντα. Σύμφωνα με αυτό το consilium, ο Αντιφών πρέπει να προσποιηθεί ότι είναι γενναίος για να αντιμετωπίσει τον πατέρα του. Η άρνηση του Αντιφώντα ότι δεν μπορεί να αλλάξει και να προσποιηθεί, πρέπει να ερμηνευτεί θεατρικά ως ανικανότητα να συμμετάσχει ως ηθοποιός στο σχέδιο του Γέτη. 61 Σακελλαρίου, Α., Τερέντιος Ευνούχος- Φορμίων- Αδελφοί, Αθήνα 2007, σελ.183 62 Σακελλαρίου, 2007, σελ.318 23

Η μεγάλη εμπιστοσύνη που έτρεφε ο Δημοφών στο πρόσωπο του Γέτη φαίνεται απ τους στίχους 286-288 της πρώτης σκηνής της δεύτερης πράξης (στ.231-314), όπου χαρακτηρίζει το Γέτη αληθινή κολόνα του σπιτιού του. Έτσι, διαπιστώνουμε το σημαντικό ρόλο που διαδραμάτιζε ο δούλος στις οικογενειακές υποθέσεις του Δημοφώντα. Ωστόσο, αυτά τα λόγια ο Δημοφών τα λέει ειρωνικά, εκφράζοντας έτσι την αγανάκτησή του για τον ανάξιο παιδαγωγό του γιου του. Εδώ, στην πρώτη σκηνή της δεύτερης πράξης, λαμβάνει χώρα η πραγματοποίηση του σχεδίου. Ο Δημοφών προσποιείται ότι είναι θυμωμένος με το γιο του που παράκουσε στην πατρική εξουσία. Στην ουσία όμως η ένσταση του Δημοφώντα πηγάζει από το γεγονός ότι έχει συμφωνήσει κρυφά με τον αδερφό του να παντρευτεί ο γιος του Αντιφών την κόρη που έχει αποκτήσει ο αδερφός του απ τη Λήμνια σύζυγό του κι έτσι να παραμείνει κρυφή η εξωσυζυγική σχέση του Χρέμη στη Λήμνο χωρίς να γνωρίζει τίποτα η Αθηναία σύζυγός του, Ναυσιστράτη. Εν συνεχεία (δεύτερη σκηνή της δεύτερης πράξης, στ.315-347), ο Γέτης ενημερώνει το Φορμίωνα για το πώς έχει η κατάσταση, καταφεύγει σ αυτόν προκειμένου να τον βοηθήσει και τον παρακαλεί, εναποθέτοντας τις ελπίδες του σ αυτόν, να κάνει ό,τι μπορεί για να ξεμπλέξει τα πράγματα από το αδιέξοδο στο οποίο τα έχει οδηγήσει ο ίδιος. Στη σκηνή αυτή παρουσιάζεται ο Φορμίων να προσκαλεί το δούλο Γέτη σε ένα φανταστικό δείπνο στους στίχους 338-345. Εδώ εκτός από το ρόλο του ως παρασίτου, ο Φορμίων γίνεται η μεταποιητική persona του ποιητή, καθώς η σκηνή αυτή μπορεί να λάβει και μια μεταφορική ερμηνεία. Έτσι, μπορεί να συσχετιστεί το φαγητό και το γλέντι με την ποίηση και ο ρόλος του Φορμίωνα ως οικοδεσπότη με κωμικό ποιητή, ενώ ο δούλος Γέτης λαμβάνει το ρόλο του παρασίτου και μεταφορικά με όρους μεταθεατρικούς, του ηθοποιού στο θέατρο του Φορμίωνα 63. Εδώ λοιπόν, ο Τερέντιος αντί να βάλει έναν servus callidus να ετοιμάσει τα κωμικά σχέδια, παρουσιάζει έναν παράσιτο στη θέση του πονηρού δούλου που προετοιμάζει το δείπνο και κατ επέκταση την ποίηση, το κωμικό έργο 64, δηλαδή ο Φορμίων λαμβάνει το σύνθετο και δύσκολο ρόλο ενός ποιητή, ο οποίος μάλιστα τέσσερις φορές ετοιμάζει σχέδιο εξαπάτησης. Βλέπουμε επομένως στη δεύτερη σκηνή της δεύτερης πράξης, μια αντιστροφή ρόλων: ο παράσιτος στη θέση του δούλου και ο δούλος στη θέση του παράσιτου. Ο παράσιτος λαμβάνει τη θέση του οικοδεσπότη και σαν ένας κανονικός κωμικός δούλος, προετοιμάζει ένα δείπνο για τον Γέτη, ο οποίος από δούλος μετατρέπεται σε παράσιτο. Ο ελεύθερος παράσιτος του έργου παίρνει τελικά το στερεότυπο ρόλο ενός servus 63 Frangoulidis, S., The parasite as poet-playwright and the slave as parasite in Terence s Phormio BStudLat 25 (1995) 398 64 Frangoulidis, BStudLat (1995) 399 24