ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ Ι: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΙΙ: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ Εξάµηνο 3 ο Μάθηµα: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ 3 Ακαδ. Έτος 2006-2007 ΤΟΜΕΑΣ ΙΙΙ ιδακτική Οµάδα: Γ. Παρµενίδης, Καθηγητής Σ. Σταυρίδης, Επικ. Καθηγητής Θέµα: ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΣΤΟΝ ΒΥΡΩΝΑ 1
Αντικείµενο του µαθήµατος Το ζήτηµα του σχεδιασµού κτιρίων κατοικίας είναι από τα κεντρικότερα για την αρχιτεκτονική. Ιδιαίτερα σε κοινωνίες σαν τη δική µας, που τα πρότυπα της κατοικίας δεν αναπαράγονται µε τη δύναµη της παράδοσης, ο σχεδιασµός βρίσκεται αντιµέτωπος µε προβλήµατα σύνθετα. Οι ανάγκες των κατοίκων, καθώς και οι όροι της ικανοποίησής τους ή µη, εξαρτώνται από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε ιστορικής συγκυρίας. Έτσι ο αρχιτέκτονας κάθε φορά βρίσκεται µπροστά σε ερωτήµατα χωρίς αυτονόητες απαντήσεις. Κατοικίες για ποιους; Με τι είδους χώρους; Για τι είδους ανάγκες; Χρειάζεται πολύ συχνά όχι µόνο να σχεδιαστούν οι χώροι που θα αντιστοιχούν στις ανάγκες των µελλοντικών κατοίκων, αλλά και να εξερευνηθούν τούτες οι ανάγκες όπως και οι τρόποι που οι κάτοικοι φαντάζονται την ικανοποίησή τους. Όσο κι αν φαίνεται κάποτε απλό, το πρόβληµα του σχεδιασµού των χώρων της κατοικίας στην πραγµατικότητα ανακινεί το σύνολο των ερωτηµάτων της αρχιτεκτονικής πρακτικής. Και χρειάζεται από την πρώτη ήδη επαφή των εκπαιδευόµενων αρχιτεκτόνων µε το θέµα «κατοικία» να αναπτυχθεί µια επίγνωση της συνθετότητας ενός τέτοιου προβλήµατος. Αντικείµενο του συγκεκριµένου µαθήµατος είναι η µελέτη µιας κατοικίας για τέσσερα άτοµα σε συγκεκριµένη αστική περιοχή της Αθήνας. Ζητούµενο όµως του µαθήµατος δεν είναι µόνο το τελικό σχέδιο µιας τέτοιας κατοικίας. Χρειάζεται οι φοιτητές και οι φοιτήτριες να µπορέσουν να συστηµατοποιήσουν δηµιουργικά την εξερεύνηση των ερωτηµάτων που θέτει ο σχεδιασµός της κατοικίας, χρειάζεται να αντιληφθούν τον τρόπο που λαµβάνονται διαρκώς αποφάσεις και πριν τον σχεδιασµό και κατά τη διάρκειά του, χρειάζεται να καλλιεργήσουν την ικανότητα να διατυπώνουν τα κριτήρια µε βάση τα οποία επιλέγουν ή απορρίπτουν λύσεις. Ζητούµενο του µαθήµατος είναι λοιπόν όχι µόνο το τελικό αποτέλεσµα αλλά και το υλικό που αποτυπώνει τα χαρακτηριστικά σηµεία της διαδροµής προς αυτό. Θα εξερευνήσουµε µαζί τις εναλλακτικές επιλογές µιας τέτοιας διαδροµής και τα στάδιά της θα αποτελέσουν κοινό αντικείµενο για όλους. Όµως η ιδιαίτερη πορεία του καθένα και της καθεµιάς θα χαραχτεί σύµφωνα µε τις αρχές και τις προτεραιότητες που θα επιλέξει. Γιατί ενώ κανένα αρχιτεκτονικό πρόβληµα δεν έχει µόνο µία λύση, κάθε λύση οφείλει να υπόκειται σε έλεγχο και να µπορεί για τούτο να κάνει σαφείς τις παραδοχές και τις επιλογές που την υποστηρίζουν. Μέθοδος προσέγγισης του θέµατος Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες καλούνται να σχεδιάσουν µια κατοικία. Ένα σύνολο χώρων ζωής λοιπόν όπου κάποιοι θα κατοικήσουν. Όµως ξέρουµε πως σήµερα υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι ζωής. Και γι αυτό πολλών ειδών χώροι κατοίκησης. εν αρκεί εποµένως η διατύπωση «κατοικία τεσσάρων ατόµων» για την περιγραφή των προδιαγραφών του χώρου που πρόκειται να σχεδιαστεί. Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες πρέπει να διατυπώσουν µε το δικό τους τρόπο ένα σενάριο χρήσης της κατοικίας στο οποίο να καταστήσουν σαφείς τις παραδοχές τους: Θα ζήσουν εκεί τέσσερις φίλοι, µία οικογένεια µε δύο παιδιά, ένας γονιός µε δύο παιδιά και τη γιαγιά τους, τέσσερις µετανάστες που αναγκάζονται να µοιραστούν το χώρο, τέσσερις φοιτήτριες κ.ο.κ.; Και πώς υποθέτουµε ότι θα θέλουν να ζουν, ποιες είναι οι ανάγκες τους αλλά και τα όνειρά τους, ποιες µπορεί να είναι οι αξίες αλλά και οι µνήµες που επηρεάζουν τη ζωή τους; Πρέπει λοιπόν να διατυπωθούν µε συστηµατικό τρόπο οι βασικές παράµετρες ενός σεναρίου ζωής που θα εκτυλίσσεται σε τούτο το χώρο. Ενός σεναρίου µε τις κανονικότητες και τις εξαιρέσεις του, µε τις προϋποθέσεις και τις προοπτικές του. 2
Και µε βάση αυτό το σενάριο θα εξερευνηθεί σιγά σιγά ο τρόπος που συγκεκριµένες συνθετικές προτάσεις µπορούν να το εξυπηρετούν. Έτσι θα συγκεκριµενοποιούνται τα κριτήρια αξιολόγησης των προτάσεων και θα διαµορφώνονται τα επιχειρήµατα που µπορούν να τις υπερασπίζονται. Είναι ιδιαίτερα σηµαντικό να µπορεί να δικαιολογούνται οι επιλογές και να ελέγχονται οι συνέπειές τους σε σχέση µε τους στόχους που διατυπώνονται στα πλαίσια κάθε ιδιαίτερου σεναρίου χρήσης. Το σενάριο βέβαια δεν είναι µια ολότελα αυθαίρετη κατασκευή. Χρειάζεται να µπορεί να στηρίζεται στις δυνατότητες που προσφέρει το συγκεκριµένο οικόπεδο στη συγκεκριµένη περιοχή. Έτσι οδηγούµαστε στην ανάλυση κάποιων ιδιαίτερων γνωρισµάτων της περιοχής του Βύρωνα καθώς και των ιδιαίτερων περιορισµών που θέτει η µορφή και η θέση του οικοπέδου. Η επιτόπια παρατήρηση θα αποτελέσει σηµαντική συνιστώσα στην αναλυτική φάση όχι µόνο για να αποκτήσει η µελλοντική πρόταση ρεαλιστικά χαρακτηριστικά αλλά και για να αναπτυχθεί η ικανότητα συγκεκριµένες παρατηρήσεις να µεταπλάθονται σε κριτήρια σχεδιασµού. (Θα γίνει άλλωστε στα πλαίσια του µαθήµατος µια παρουσίαση της ιστορίας της περιοχής, της σηµερινής της ζωής και της κοινωνικής της σύνθεσης). Η συγκεκριµενοποίηση των χαρακτηριστικών της περιοχής και η ερµηνεία τους από τον καθένα και την καθεµιά είναι απαραίτητη για το κοµβικό ερώτηµα στο οποίο καλείται να πάρει θέση κάθε λύση: Πώς εντάσσεται η προτεινόµενη κατοικία σε ένα υπάρχον αστικό περιβάλλον; Ποια πρόκειται να είναι η σχέση της µε το αστικό ιστό που την περιβάλλει, τα κτίρια, τους κοινόχρηστους χώρους, τα σηµεία αναφοράς της περιοχής και το τοπικό µικροκλίµα; Κατά τη διάρκεια της συνθετικής διερεύνησης του θέµατος ιδιαίτερη σηµασία έχει η αξιολόγηση των εναλλακτικών λύσεων. Η πορεία προς την τελική λύση είναι εκπαιδευτικά εξαιρετικά σηµαντική, γι αυτό και ενθαρρύνεται η σχεδιαστική διερεύνηση χωρίς προδιατυπωµένα πρότυπα. Είναι όµως απαραίτητο κάθε τέτοια διερεύνηση να οδηγεί στη συνειδητοποίηση πως σχεδιάζουµε ουσιαστικά όχι µόνο χώρους αλλά κυρίως σχέσεις χώρων και πως ταυτόχρονα σχεδιάζουµε σχέσεις χρόνων. Στις δύο αυτές καθοριστικές παράµετρες της συνθετικής πρακτικής θα προσανατολιστεί και η αναλυτική φάση του θέµατος, η φάση της διερεύνησης, δηλαδή, των όρων του αρχιτεκτονικού προβλήµατος που τίθεται. ιαδικασία διερεύνησης των όρων του προβλήµατος Χρειάζεται να εξερευνηθεί, πάντα µε την προοπτική της αναζήτησης σχεδιαστικής πρότασης σε ένα συγκεκριµένο αρχιτεκτονικό πρόβληµα (αυτό που περιορίζει το συγκεκριµένο θέµα) η βασική συνθήκη της κατοίκησης: ιαφορετικοί τρόποι οργάνωσης του χώρου σηµαίνουν διαφορετικούς τρόπους ζωής. Παρατηρώντας έτσι συγκεκριµένους χώρους, παρατηρώντας τον τρόπο που οι κάτοικοι τοποθετούν αντικείµενα επεµβαίνοντας συχνά στη διάταξη της κατοικίας τους, παρατηρώντας τις χρήσεις των χώρων στη διάρκεια της ηµέρας ή σε περιστάσεις εξαιρετικές, µπορούµε να δούµε πώς αποτυπώνεται ένας τρόπος ζωής στον χώρο που τον στεγάζει. Μπορούµε έτσι να δούµε πώς ο χώρος επιτρέπει, ενθαρρύνει, εµποδίζει ή και απαγορεύει κάποιες δραστηριότητες, πώς ο χώρος κατοικείται και αλλάζει καθώς κατοικείται. Για να γίνει δυνατό τέτοιες παρατηρήσεις να αποκτήσουν συγκεκριµένο περιεχόµενο και για να µεταφραστούν στη γλώσσα των κριτηρίων σχεδιασµού, προτείνεται η συστηµατική ανάλυση δύο διαφορετικών παραδειγµάτων κατοικίας. Ιδανικό θα ήταν η µια τουλάχιστον να βρίσκεται στην περιοχή και πάντως και οι δυο τους οφείλουν να ανήκουν στην ευρεία κατηγορία της αθηναϊκής αστικής κατοικίας (µικροαστικό αστικό διαµέρισµα, συνοικιακή µονοκατοικία, κατοικία σε 3
προσφυγικά ή εργατική κατοικία, όχι πάντως προαστιακό διαµέρισµα ή µονοκατοικία). Είναι κυρίως η σύγκριση που θα δώσει υλικό για σκέψη και θα αναδείξει τη διαφορετικότητα των χώρων ως ενδεικτική µιας διαφορετικότητας τρόπων ζωής. Η ανάλυση των παραδειγµάτων θα πρέπει να µπορέσει να περιγράψει τις κατοικίες σαν σχέσεις χώρων και σχέσεις χρόνων: α. Κάθε κατοικία δεν συνιστά το σύνολο των χώρων που περικλείει αλλά αποτελεί το προϊόν της σχέσης των χώρων που την ορίζουν. Χρειάζεται να µην θεωρήσουµε σαν αυτονόητη την άποψη που θέλει κάθε χώρος κατοικίας να έχει τα αυστηρά του όρια και το όνοµά του. Χρειάζεται να σκεφτούµε από την αρχή τις σχέσεις χώρων διαφορετικών που άλλοτε λειτουργούν ενιαία και άλλοτε διακριτά, άλλοτε «ανοίγονται» και άλλοτε «κλείνονται», άλλοτε κρύβουν και άλλοτε επιδεικνύουν κ.ο.κ. Χρειάζεται λοιπόν να εξερευνήσουµε τη δυναµική των χώρων της κατοικίας, όπως την αναπτύσσουν οι ποικίλες δραστηριότητες της κατοίκησης. Και χρειάζεται εξίσου να εξερευνήσουµε τη δυναµική της σχέσης των χώρων της κατοικίας µε τους χώρους που την περιβάλλουν (ιδιωτικούς ή κοινόχρηστους). ιαγράµµατα, κολλάζ και κάθε είδους αναπαραστατικά µέσα µπορούν να επιστρατευτούν στην αναλυτική διερεύνηση αυτών των σχέσεων χώρου. Και η συγκριτική αντιπαράθεση των δύο παραδειγµάτων θα µπορέσει να αναδείξει ένα ζήτηµα εξαιρετικά κρίσιµο για κάθε συνθετική πρόταση: τη σηµασία των αρχιτεκτονικών στοιχείων που ρυθµίζουν τις σχέσεις των χώρων µεταξύ τους. Στόχος της αναλυτικής δουλειάς είναι να συνειδητοποιηθεί ο ρόλος που παίζουν στη συγκρότηση µιας λύσης αυτά τα στοιχεία, να εξερευνηθεί η υπόστασή τους και κυρίως η δυναµική τους. Χρειάζεται να προσεχθούν έτσι τα σηµεία που ορίζουν τη σχέση των χώρων της κατοικίας µε τον υπαίθριο χώρο (µπαλκόνια, κουφώµατα, στέγαστρα, σκάλες κ.λπ.), τα στοιχεία του εσωτερικού χώρου που υποδιαιρούν µεγαλύτερους χώρους σε περιοχές (η σχέση, για παράδειγµα, µιας ανοιχτής «κουζίνας» µε το «καθιστικό», ο «διάδροµος», τα εσωτερικά κουφώµατα και οι χώροι που δηµιουργούν όταν είναι ανοικτά και κλειστά, οι οµαδοποιήσεις των αντικειµένων και τα «κενά» που τις επηρεάζουν κ.οκ). ύο διαλέξεις, στα πλαίσια της οµάδας του µαθήµατος, θα επιδιώξουν να ενισχύσουν την συγκεκριµένη φάση της αναλυτικής προσέγγισης. Η µία θα εκθέσει προς συζήτηση προβληµατικές για την αναλυτική αναπαράσταση των στοιχείων και ποιοτήτων του χώρου ενώ η άλλη θα κατευθύνει την προσοχή στην εξερεύνηση του ρόλου των ενδιαµέσων χώρων (κατωφλίων, ηµιυπαίθριων χώρων, χώρων µετάβασης κλπ) στο σχεδιασµό και την εµπειρία της κατοίκησης. β. Κάθε κατοικία αποτελεί προϊόν της σχέσης των χρόνων που την ορίζουν. Κάθε επιλογή του αρχιτέκτονα, κάθε γραµµή που τραβάει στο σχέδιό του, έχει συνέπειες όχι µόνο στο χώρο αλλά και στο χρόνο της κατοίκησης που σχεδιάζεται. Και η κατοίκηση έχει έναν χρόνο πολλαπλό. Ζούµε διαφορετικά στο χώρο µας ανάλογα µε την ώρα της ηµέρας, τις συνήθειες και τις υποχρεώσεις µας. Έτσι η κατοικία παίρνει συχνά αλλιώτικη µορφή ανάλογα µε το τι συµβαίνει εκείνη τη στιγµή µέσα της. Είναι αλλιώτική όταν γυρνάει ένα παιδί από το σχολείο ή όταν µια φίλη έρχεται για καφέ. Και είναι αλλιώτικη όταν στεγάζει µια γιορτή ή κλείνει ένα πένθος. Υπάρχουν όµως και οι χρόνοι που παρ όλο που δεν επιφέρουν άµεσα ορατές αλλαγές είναι εξαιρετικά κρίσιµοι για τη σχέση των κατοίκων µε το χώρο τους. Είναι ο χρόνος της µνήµης και ο χρόνος της προσµονής ή των ονείρων. Κάθε κάτοικος ονειρεύεται και θυµάται. Και έτσι ζει όχι µόνο στο παρόν της κάθε στιγµής του αλλά και στο παρελθόν και στο µέλλον. Στην κατοικία λοιπόν διασταυρώνονται σχέσεις 4
χρόνων διαφορετικών. Και επιδρούν όχι µόνο στις αλλαγές που επιφέρουν στο χώρο αλλά και στο νόηµα που αποδίνεται στους διαφορετικούς χώρους. Αναλύοντας τα δύο παραδείγµατα µε τρόπους που να αναδεικνύουν αυτήν την πολλαπλή επίδραση του χρόνου της βίωσης του χώρου, πρέπει να κατανοήσουν οι φοιτητές και οι φοιτήτριες πως µια κατοικία δεν είναι µόνο χώρος αλλά και χρόνος ζωής. Και µε ανάλογο τρόπο µπορούν να επιχειρήσουν να ενσωµατώσουν στην ανάλυσή τους για την ευρύτερη περιοχή στοιχεία που αναδεικνύουν τις αλλαγές που επιφέρει ο χρόνος, ο χρόνος ο καθηµερινός, ο χρόνος της συλλογικής µνήµης, ο χρόνος της σχόλης κ.λπ. Αντίστοιχη διάλεξη συζήτηση θα επιχειρήσει να κατευθύνει τον προβληµατισµό για τους πολλαπλούς χρόνους της κατοίκησης, και κυρίως να δείξει τι σηµαίνει να σχεδιάζουµε µε επίγνωση πως επεµβαίνουµε στο χρόνο και όχι µόνο στο χώρο. Στόχοι του σχεδιασµού Είναι απαραίτητο η διαδικασία του σχεδιασµού να ξεκινήσει ταυτόχρονα µε την ανάλυση των παραδειγµάτων κατοικίας ώστε να εκτιµηθούν αρχικά τα δεδοµένα του οικοπέδου ως προς τα χαρακτηριστικά του και τις σχέσεις του µε τον περιβάλλοντα χώρο αλλά και για να διατυπωθούν παράλληλα ερωτήµατα σύνθεσης που θα διερευνηθούν κατά την ανάλυση των παραδειγµάτων. Με την αποκρυστάλλωση του σεναρίου κατοίκησης που επιλέχθηκε ζητείται η διερευνητική προσέγγιση των χαρακτηριστικών της σχεδιαστικής πρότασης. Καθοριστική είναι η ανάδυση µιας κεντρικής ιδέας που θα ορίσει το στόχο της λύσης αλλά και η όσο γίνεται µεγαλύτερη επίγνωση των κριτηρίων αξιολόγησης των εναλλακτικών επιλύσεων. ιάλεξη συζήτηση εστιασµένη στη σηµασία των διαφορετικών τύπων οργάνωσης της κατοικίας θα επιδιώξει να συµβάλλει προς αυτήν την κατεύθυνση. Κάθε πρόταση πρέπει να επιλύει. -Τη σχέση των χώρων της κατοικίας µε ένα συγκεκριµένο σενάριο χρήσης. - Την ένταξη της κατοικίας σε ένα συγκεκριµένο αστικό περιβάλλον µε ιδιαίτερα φυσικά και ανθρωπογενή χαρακτηριστικά. - Την οργάνωση των σχέσεων των χωρικών ενοτήτων της κατοικίας µε επιλογές που αφορούν τα µεγέθη, τις αναλογίες και τα όρια των χώρων. - Την ιδιαίτερη µορφή και υπόσταση των αρχιτεκτονικών στοιχείων που ρυθµίζουν τις σχέσεις των χώρων στο εσωτερικό και το εξωτερικό της κατοικίας. - Τη µορφή και το χαρακτήρα του υπαίθριου χώρου της κατοικίας σε σχέση µε τον περιβάλλοντα δηµόσιο χώρο που έχει συγκεκριµένα χαρακτηριστικά, δοµή και χρήσεις (πεζόδροµοι, αρχαιολογικός χώρος, διαµορφωµένο φυσικό περιβάλλον κ.λπ.). Κάθε πρόταση θα κριθεί από την πορεία που θα διανύσει προς την αποκρυστάλλωσή της, την εσωτερική της συνέπεια και την ικανότητα όσων την επεξεργάστηκαν να ξεκαθαρίζουν τις επιλογές τους κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής της. 5
Ζητούµενα Η µελέτη θα παραδοθεί σε σχέδια κλίµακας 1:50 και θα συνοδεύεται από πρόπλασµα της λύσης σε κλίµακα 1:100. Ζητείται να παραδοθούν επίσης οποιαδήποτε σχέδια, σκίτσα κ.λπ., χρειάστηκαν στην πορεία διερεύνησης της λύσης και που µπορούν να περιγράψουν τούτη την πορεία. Το υλικό που περιγράφει την ανάλυση διερεύνηση (κείµενα, σκίτσα, διαγράµµατα, κολλάζ, εικόνες κ.λπ.) πρέπει να οργανωθεί σε πινακίδες διαστάσεων 70χ100 και να παραδοθεί µε οποιεσδήποτε προσθήκες κρίνεται ότι διευκρινίζουν τη λογική της συγκεκριµένης ανάλυσης. Απαραίτητα πρέπει να περιλαµβάνεται και ένα µικρό κείµενο που να εξηγεί το σενάριο της χρήσης και τις παραδοχές του. Καλή δουλειά σε όλους και σε όλες 6