Φθόγγος - Φώνηµα - Γράµµα

Φθόγγος - Φώνηµα - Γράµµα Κώστας Δ. Ντίνας Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας επιλεγµένα θέµατα Η παρουσίαση Φωνητικής (οι φθόγγοι, Φωνητικά Αλφάβητα) Φωνολογίας (φωνήµατα, πάθη φωνηµάτων) και Γραφής της νέας ελληνικής (ιδιαιτερότητες στη γραφή, αντιστοιχία γράµµατος-φωνήµατος/φθόγγου) «Παθολογίες» περί τη φωνητική-φωνολογία-γραφή (Greeklish, «µείωση φωνηέντων» κ.λπ.) 2 Η γλώσσα σύνθετο φαινόµενο - δύσκολη η προσέγγιση, περιγραφή και ανάλυσή της, πβ. τυφλοί- ελέφαντας Γι αυτό η Γλωσσολογία υποσυστήµατα (επίπεδα): Φωνητική Φωνολογία Μορφολογία Σύνταξη Σηµασιολογία-Λεξιλόγιο, και Πραγµατολογία 3

Επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης 1/2 Η Φωνητική έχει ως αντικείµενο τις µονάδες που αποτελούν τον προφορικό λόγο (φθόγγοι) και τις µεταξύ τους σχέσεις. Η Φωνολογία έχει ως αντικείµενο τις µονάδες του προφορικού λόγου που έχουν διακριτική λειτουργία (φωνήµατα), λειτουργούν δηλαδή µε τέτοιο τρόπο, ώστε να διαφοροποιούν µεταξύ τους όµοιες κατά τα άλλα λέξεις µέσα στην ίδια γλώσσα. Η Μορφολογία µελετά τις µικρότερες µονάδες µε σηµασία (µορφήµατα) και εξετάζει τους τρόπους σχηµατισµού των λέξεων. 4 Επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης 2/2 Η Σύνταξη ασχολείται µε τις σχέσεις που διέπουν τα γλωσσικά στοιχεία στον λόγο. Η Σηµασιολογία και το Λεξιλόγιο έχουν ως αντικείµενο το περιεχόµενο των λέξεων και των προτάσεων. Η Πραγµατολογία εξετάζει τη σχέση των εκφωνηµάτων µε τις κοινωνικές περιστάσεις. 5 Η Φωνητική / έννοια του φθόγγου 29 ο τοµέας της Γλωσσολογίας που µελετά, περιγράφει και αναλύει τους φθόγγους φθόγγοι: οι ήχοι που παράγουν µε τα φωνητικά τους όργανα οι άνθρωποι για να µιλήσουν µια γλώσσα. γλωσσικές µονάδες που τα βασικά ακουστικά τους χαρακτηριστικά προέρχονται από αναγωγή των ιδιαίτερων ηχητικών χαρακτηριστικών στον «µέσο όρο» της προφοράς του µεγαλύτερου µέρους των οµιλητών/τριών µιας γλώσσας. διαθέτουν αρθρωτικά (κλειστά, ανοιχτά, χειλικά κτλ.) και ακουστικά (ένταση, ύψος, διάρκεια, χροιά) χαρακτηριστικά. 6

Τοµείς και κλάδοι της Φωνητικής 1/2 Ανάλογα λοιπόν µε το σηµείο µελέτης Αρθρωτική Φωνητική (γλωσσολογία): Εξετάζει την παραγωγή των φθόγγων από τα όργανα του φωνητικού µηχανισµού και µελετά τον τόπο όπου αρθρώνονται και τον τρόπο µε τον οποίο παράγονται. Ακουστική Φωνητική (τοµέας της Φυσικής): Είναι ο τοµέας που εξετάζει τους φθόγγους από τη στιγµή που παράγονται από τον ποµπό έως τη στιγµή που προσλαµβάνονται από τον δέκτη. Η εξέταση των φθόγγων γίνεται ως προς την ένταση, το ύψος, τη διάρκεια και τη χροιά. 7 Τοµείς και κλάδοι της Φωνητικής 2/2 Ακροατική (ή αντιληπτική) Φωνητική: Εξετάζει το αποτέλεσµα που προκύπτει στον δέκτη από την πρόσληψη των φθόγγων τόσο από πλευρά καθαρά ακουστική όσο και από πλευρά νοητική. Ανάλογα µε τις πλευρές από τις οποίες εξετάζει η Φωνητική τους φθόγγους διακρίνεται σε: συγχρονική (ή περιγραφική), διαχρονική (ή ιστορική), πειραµατική, συγκριτική, γενική και ειδική. 8 Ο φωνητικός µηχανισµός Το σύνολο των οργάνων που συµµετέχουν άµεσα ή και έµµεσα στην παραγωγή προφορικού λόγου. Τα όργανα αυτά επιτελούν πρωταρχικά λειτουργίες που συνδέονται µε την αναπνοή και τη σίτιση και δευτερευόντως µε την παραγωγή προφορικού λόγου. 9

Τα φωνητικά όργανα 1. στοµατική κοιλότητα 2. ρινική κοιλότητα 3. πάνω χείλος 4. δόντια 5. φατνία 6. ουρανίσκος 7. υπερώα 8. σταφυλή 9. κάτω χείλος 10. γλώσσα 10 11. άκρη γλώσσας 12. προράχη γλώσσας 13. ράχη γλώσσας 14. πίσω µέρος γλώσσα 15. ρίζα γλώσσας 16. επιγλωσσίδα 17. φάρυγγας 18. λάρυγγας 19. φωνητικές χορδές 20. γλωσσίδα 21. οισοφάγος Παραγωγή του προφορικού λόγου 1/3 Πολύ βασικό ρόλο οι πνεύµονες µε την εισπνοή διοχετεύεται αέρας, µε την εκπνοή, ο αέρας περνάει από τον λάρυγγα, όπου οι φωνητικές χορδές, και απολήγει στη στοµατική ή τη ρινική κοιλότητα. οι περισσότεροι φθόγγοι κατά την εκπνοή ορισµένοι (αφρικανικών κυρίως γλωσσών), µε εισπνοή του αέρα. 11 Οι φωνητικές χορδές 1/2 δύο µεµβράνες στον λάρυγγα, ανάµεσα περνά ο αέρας από τους πνεύµονες ανάµεσά τους µια σχισµή, η γλωσσίδα όταν πλησιάζουν, η γλωσσίδα κλείνει και οι φωνητικές χορδές πάλλονται, παράγονται οι ηχηροί φθόγγοι όταν αποµακρύνονται, η γλωσσίδα ανοίγει, περνάει ο αέρας, παράγονται οι άηχοι φθόγγοι µετά τις χορδές ο αέρας περνάει από τον φάρυγγα, που ενώνει τον λάρυγγα µε την στοµατική και τη ρινική κοιλότητα. 12

Οι φωνητικές χορδές 2/2 13 Παραγωγή του προφορικού λόγου 2/3 στη στοµατική κοιλότητα η γλώσσα, έξι µέρη: συµµετέχουν στην παραγωγή φθόγγων άκρη, προράχη, ράχη, πίσω µέρος, ρίζα και επιγλωσσίδα. το πάνω µέρος της στοµατικής κοιλότητας σε δύο µέρη: στον ουρανίσκο και την υπερώα ο ουρανίσκος πάνω από τα φατνία η υπερώα καταλήγει στη σταφυλή, η οποία ανοίγει τη δίοδο του αέρα προς τη ρινική κοιλότητα, για να παραχθούν ρινικοί φθόγγοι. τα υπόλοιπα όργανα (δόντια, χείλη) συµµετέχουν στην παραγωγή οδοντικών και χειλικών φθόγγων. 14 Παραγωγή του προφορικού λόγου 3/3 Όταν ο αέρας από τα πνευµόνια στην έξοδο της στοµατικής κοιλότητας χωρίς εµπόδιο, τότε φωνηεντικοί φθόγγοι, αλλιώς οι συµφωνικοί φθόγγοι. Τα παραπάνω φωνητικά όργανα: παθητικοί αρθρωτές: το πάνω χείλος, τα δόντια, τα φατνία, ο ουρανίσκος, η υπερώα και ο φάρυγγας ενεργητικοί αρθρωτές: το κάτω χείλος, η γλώσσα, η σταφυλή και οι φωνητικές χορδές. 15

Νεοελληνική Γλώσσα: Βασικά χαρακτηριστικά 1/2 Ονοµασίες: Κοινή Νέα Ελληνική, Νέα Ελληνική, Νεοελληνική γλώσσα Οµιλείται από 13-14 εκατοµ. άτοµα: 11 σε Ελλάδα και Κύπρο, οµογενείς: Η.Π.Α., Καναδά, Αυστραλία, Γερµανία αλλά και αλλού. Είναι ινδοευρωπαϊκή γλώσσα- ιστορία 3.500 χρόνων οι απαρχές: προελληνική ή πρωτοελληνική / η κρητο-µυκηναϊκή (πήλινες πινακίδες σε Γραµµική Β, 13ο αι. π.χ.) µέχρι τον 3ο αι. π.χ. όχι µια κοινή γλώσσα, αλλά σύνολο διαλέκτων από τον 5ο αι. π.χ. η αττική διάλεκτος κύρος και µεγάλη διάδοση / διεθνοποίηση / αττικισµός 16 Νεοελληνική Γλώσσα 2/2 πριν από τη δηµιουργία του νέου ελληνικού κράτους διάφορες διαλέκτους (πελοποννησιακά, κρητικά, κυπριακά, ποντιακά, επτανησιακά κ.ά. ανάγκη υιοθέτησης κοινού γλωσσικού οργάνου, αρχικά αρχαΐζουσα ΝΕ γλώσσα, στη συνέχεια Καθαρεύουσα, παράλληλα µια γλωσσική µορφή της νέας ελληνικής, Δηµοτική, υιοθετήθηκε ως επίσηµη το 1976. Έχει πολλά κοινά στοιχεία µε την αρχαία ελληνική - έχει δεχτεί αρκετές επιδράσεις (τουρκικά, γαλλικά, αγγλικά κ.ά.) - έχει διαλέκτους και ιδιώµατα. Πέρασε µια µεγάλη εποχή γλωσσικής διφυΐας (διγλωσσίας) [Καθαρεύουσα-Δηµοτική]. Η γραφή της διαφέρει από τη γραφή πολλών δυτικών γλωσσών. 17 Η φωνητική της Νέας Ελληνικής Οι φθόγγοι της Νέας Ελληνικής 18

Οι κατηγορίες των φθόγγων στην ελληνική όπως και σε όλες τις γλώσσες δύο κατηγορίες: τα φωνήεντα: παράγονται από τον αέρα από τους πνεύµονες, πάλλει τις φωνητικές χορδές και βγαίνει από τη στοµατική ή ρινική κοιλότητα χωρίς εµπόδιο. τα σύµφωνα: µε τη δηµιουργία εµποδίου κατά την έξοδο του αέρα προς τη στοµατική κοιλότητα ή, σε πολύ λίγες περιπτώσεις, κατά την εισπνοή του αέρα. Γίνονται αντιληπτά στον λόγο µε τη συνοδεία ενός φωνήεντος. τα σύµβολα των φθόγγων σε αγκύλες ([ ]), π.χ. [e], [k] 19 Τα φωνήεντα βασικό χαρακτηριστικό τους η ηχηρότητα τρία κριτήρια διάκρισης: α) ο βαθµός ανοίγµατος της γλώσσας: Ανοιχτά, Ενδιάµεσα, Κλειστά β) η θέση της γλώσσας: Μπροστινά, Κεντρικά, Οπίσθια γ) το σχήµα των χειλιών: Στρογγυλά, Μη στρογγυλά 20 Τα φωνήεντα της νέας ελληνικής Μπροστινά Κεντρικό Οπίσθια i u Κλειστά e o Ενδιάµεσα a Ανοιχτά Μη στρογγυλά Στρογγυλά συµπεριλαµβάνεται και το ηµίφωνο [y]: µπροστινό, κλειστό, µη στρογγυλό φωνήεν Η προφορά του αντίστοιχη του [i], αλλά πιο βραχεία, πάντα άτονο δίπλα σε φωνήεν µε το οποίο αποτελεί µία συλλαβή (δίφθογγος), π.χ. [aytòs] «αητός», [koròyδo] «κορόιδο». 21

Τα σύµφωνα δύο κριτήρια: α) τόπος (του φωνητικού µηχανισµού) όπου αρθρώνονται και β) τρόπος µε τον οποίο αρθρώνονται. 22 α) Τόπος άρθρωσης Διχειλικά Χειλοδοντικά Οδοντικά (ή γλωσσοδοντικά) Φατνιακά Φατνιακά συριστικά Ουρανικά Υπερωικά 23 β) Τρόπος άρθρωσης τρεις παράγοντες: α) παρουσία ή απουσία φωνής: ηχηρά / άηχα β) χώρος εξόδου του εκπνεόµενου αέρα: στοµατικά / ρινικά, γ) ολικός ή µερικός φραγµός του εκπνεόµενου αέρα: κλειστά / τριβόµενα. 24

Τα σύµφωνα Τόπος άρθρωσης Τρόπος άρθρωσης Διχειλικά Χειλοδον τικά Οδοντικά / γλωσσοδο ντικά Φατνιακά Φατνιακά - συριστικά Ουρανικά Υπερωικά Κλει- στά άηχα p t (ts) c k ηχηρά b d (dz) j g Τριβό- µενα άηχα f θ s! " ηχηρά v # z j $ Ρινικά m % n & ' Πλευρικά l ( Παλλόµενο Τα [ts] και [dz] σε παρένθεση, γιατί από ορισµένους αναλυτές ερµηνεύονται ως ένας φθόγγος και από άλλους ως δύο φθόγγοι, δηλαδή [t]+[s] και [d]+[z] αντίστοιχα. 25 r Τα Φωνητικά Αλφάβητα οι πρώτες προσπάθειες στη δηµιουργία συµβόλων που να µην έχουν σχέση µε τις παραστάσεις των γραµµάτων, ώστε να µη δηµιουργείται σύγχυση καλύτερη λύση η χρήση καταρχήν συµβόλων της λατινικής αλφαβήτου και στη συνέχεια της ελληνικής ή ακόµη και η χρήση άλλων συµβόλων διάφορα φωνητικά αλφάβητα - επικράτησε το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο (International Phonetic Alphabet) της Διεθνούς Εταιρείας Φωνητικής (International Phonetic Association). δύσκολο σε έντυπα των τυπογραφείων. µε τη γενίκευση των Η/Υ η χρήση τους καθολική από τους ειδικούς. 26 Αντιστοιχία φθόγγων - γραµµάτων ΦΘΟΓΓΟΙ [a] [e] [i] [o] [u] [y] ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ θάλασσα ηµέρα, παιδί πολύ, είδε χώµα, νόµος ουρανός αηδόνι 27

ΦΘΟΓΓΟΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ [p] πολύ [t] τόµος [c] κερί [k] κόρη [b] µπορώ [d] άντρας [)] εγκαίνια [g] αγκάθι [f] φως, αυτός [θ] θεός 28 [#] δρόµος [s] πίσω [!] χέρι ["] έχω [v] οβίδα, αυλή [z] ζωή, κόσµος [j] γέρος [γ] γάλα [m] µόνος [%] άµφια 29 [n] -νέος [&] -νιάτα ['] -αγκάθι [l] -έλα [(] -ήλιος [r] -ρήµα [ts] -τσίχλα [dz] -τζάµπα 30

Φωνολογία της Νέας Ελληνικής Η Φωνολογία ο τοµέας της Γλωσσολογίας που µελετά, περιγράφει και αναλύει τις µονάδες του προφορικού λόγου που έχουν λειτουργική αξία τις αφηρηµένες νοητικές µονάδες που έχει κατακτήσει ο οµιλητής µιας γλώσσας, τις έχει στο µυαλό του και στη συνείδησή του και αποτελούν προϋπόθεση για να χρησιµοποιήσει τους φθόγγους µιας γλώσσας. ενδιαφέρεται για τις µονάδες του προφορικού λόγου που έχουν διαφοροποιητική αξία, τα φωνήµατα. εκτός από τα φωνήµατα, µελετά και άλλα στοιχεία του προφορικού λόγου, τα υπερτµηµατικά, όπως ο τονισµός, ο επιτονισµός, ο ρυθµός κ.ά. 32 Η έννοια του φωνήµατος Φωνήµατα είναι οι µονάδες του προφορικού λόγου, οι φθόγγοι, που διαφοροποιούν µεταξύ τους τις λέξεις, έχουν δηλαδή διαφοροποιητική αξία. Είναι µη παρατηρήσιµες, προκύπτουν όµως από αφαίρεση από τις παρατηρήσιµες µονάδες του προφορικού λόγου, τους φθόγγους. Ο αριθµός τους είναι συγκεκριµένος σε κάθε γλώσσα. 33

Τα φωνήµατα που πραγµατώνονται µε δύο ή περισσότερους διαφορετικούς φθόγγους (χωρίς διαφορά σηµασίας) αποτελούν ελεύθερα εναλλασσόµενους τύπους του ίδιου φωνήµατος, π.χ. [κ] και [χ]: [kasàpis] και [xasàpis] «κ(χ)ασάπης», [e] και [i]: [plèno] και [plìno] «πλέ(ύ)νω». Όταν ένα φώνηµα πραγµατώνεται µε δύο ή περισσότερες πραγµατώσεις που οφείλονται στο περιβάλλον = αλλόφωνα, συµπληρωµατική κατανοµή, π.χ. [γ] και [j]: [γàla] «γάλα» και [jèros] «γέρος», αλλόφωνα του φωνήµατος /γ/. δεν µπορούν να παρουσιαστούν στο ίδιο γλωσσικό περιβάλλον και γι αυτό δεν έχουν διαφοροποιητική αξία. 34 Σχέσεις Φωνητικής- Φωνολογίας 1/2 Η Φωνητική µελετά, περιγράφει και αναλύει τους ήχους που παράγουν οι άνθρωποι, η Φωνολογία µελετά, περιγράφει και αναλύει τις µονάδες του προφορικού λόγου που έχουν λειτουργική αξία. Η Φωνολογία προϋποθέτει τη Φωνητική. Πορεία από το συγκεκριµένο στο αφηρηµένο. 35 Σχέσεις Φωνητικής- Φωνολογίας 2/2 Τα φωνήµατα αποτελούν αναγωγή των φθόγγων σε γενικότερη κατηγορία, µε τη βοήθεια των «ελάχιστων ζευγών», π.χ. [ponos] - [monos], Τα διακριτικά χαρακτηριστικά των φωνηµάτων, π.χ. χειλικότητα, ηχηρότητα, παίρνουν τις ονοµασίες τους από τα αρθρωτικά χαρακτηριστικά των φθόγγων. Φθόγγοι και φωνήµατα παριστάνονται µε τα ίδια σύµβολα του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου. 36

Φωνολογική ανάλυση Διαδικασία συγκρότησης του φωνολογικού συστήµατος µιας γλώσσας µε τη χρήση της εναλλαγής των φθόγγων µέσω των ελάχιστων ζευγών: ανεύρεση των µονάδων / εναλλαγή των φθόγγων µεταξύ τους στο ίδιο περιβάλλον, πβ. για νέα ελληνική: [!ìno] «δίνω» [mèros] «µέρος» [!ròmos] «δρόµος» [pàli] «πάλι» [dìno] «ντύνω» [mèlos] «µέλος» [tròmos] «τρόµος» [pòli] «πόλη» 37 Το φωνολογικό σύστηµα της νέας ελληνικής 38 Τα φωνήεντα Μπροστινά Κεντρικά Οπίσθια i u Κλειστά e o Ενδιάµεσα a Ανοιχτό 39

Τα σύµφωνα Τόπος άρθρωσης Τρόπος άρθρωσης Χειλικά Οδοντικά Φατνιακά - συριστικά Υπερωικά Κλειστά Τριβόµενα άηχα p t (ts) k ηχηρά b d (dz) g άηχα f θ s x ηχηρά v # z γ Ρινικά m n Πλευρικά Παλλόµενο l r Φώνηµα /i/ /m/ /n/ Πραγµατώσεις µε περισσότερους από έναν φθόγγους (αλλόφωνα) [i] πριν και µετά από Φ και Σ είτε άτονα είτε τονισµένα, εκτός της περίπτωσης της συνίζησης άτονου i + Φ, π.χ. [mìlo] «µήλο». [j] µετά από ηχηρό Σ, όταν έχουµε συνίζηση της ακολουθίας i + Φ, π.χ. [zàrja] «ζάρια». [ç] µετά από άηχο Σ, όταν έχουµε συνίζηση της ακολουθίας i + Φ, π.χ. [karfçà] «καρφιά». [m] πριν από όλα τα Φ και όλα τα Σ, εκτός των [f] και [v] (χειλοδοντικά), π.χ. [mónos] «µόνος». [%] πριν από τα χειλοδοντικά σύµφωνα, π.χ. [à%fia] «άµφια». [n] πριν από όλα τα Φ και τα χειλοδοντικά, οδοντικά και φατνιακάσυριστικά Σ, π.χ. [nèos] «νέος». [&] πριν από την ακολουθία άτονο i + Φ, όταν έχουµε συνίζηση, και πριν από τα ουρανικά αλλόφωνα των υπερωικών φωνηµάτων, π.χ. [&àtα] «νιάτα», [e&)énia] «εγκαίνια». [ŋ] πριν από τα υπερωικά αλλόφωνα των υπερωικών φωνηµάτων, π.χ. [aŋgàθi] «αγκάθι». 41 /l/ /k/ /g/ /x/ /γ/ [l] πριν από όλα τα Φ και τα Σ, εκτός αν ακολουθεί άτονο i + Φ και έχουµε συνίζηση, π.χ. [lòγος] «λόγος». [(] πριν από την ακολουθία άτονο i + Φ, όταν έχουµε συνίζηση, π.χ. [e(à] «ελιά». [k] πριν από τα κεντρικά και οπίσθια Φ και όλα τα Σ, π.χ. [korifì] «κορυφή». [c] πριν από τα µπροστινά Φ, π.χ. [cìma] «κύµα». [g] πριν από τα κεντρικά και οπίσθια Φ και όλα τα Σ, π.χ. [spòŋgos] «σπόγγος». [)] πριν από τα µπροστινά Φ, π.χ. [à&)elos] «άγγελος». [x] πριν από τα κεντρικά και οπίσθια Φ και όλα τα Σ, π.χ. [xòra] «χώρα». [ç] πριν από τα µπροστινά Φ, π.χ. [òçi] «όχι.» [γ] πριν από τα κεντρικά και οπίσθια Φ και όλα τα Σ, π.χ. [aγònas] «αγώνας». [j] πριν από τα µπροστινά Φ, π.χ. [jeròs] «γερός». 42

Συνδυασµοί φωνηµάτων ακολουθίες φωνηµάτων: φωνηεντικά συµπλέγµατα: δύο ή (σπανιότερα) τρία φωνήεντα συµφωνικά συµπλέγµατα: δύο, τρία ή (σπανιότερα) τέσσερα σύµφωνα δίφθογγοι: οι φωνηεντικές ακολουθίες που αποτελούνται από ένα φωνήεν και το άτονο /i/ ή από ένα άτονο /i/ και ένα φωνήεν και προφέρονται ως µία συλλαβή, π.χ. [ne-rày-#a] /nerài#a/ «νεράιδα», [pò-#ja] /pò#ia/ «πόδια» 43 Πάθη φωνηµάτων είναι φωνολογικά φαινόµενα = διαφοροποιήσεις που προκαλούνται στους φθόγγους που πραγµατώνουν τα φωνήµατα πάθη φωνηέντων και πάθη συµφώνων πάθη φωνηµάτων παρατηρούνται και σε διαχρονικό επίπεδο (π.χ. άρση της διάκρισης µεταξύ µακρόχρονων και βραχύχρονων φωνηέντων, µεταθέσεις και αντιµεταθέσεις φωνηµάτων κτλ.) αλλά και σε συγχρονικό επίπεδο. 44 Πάθη φωνηέντων, συνήθως αποφυγή χασµωδίας 1/3 Συνίζηση: η συµπροφορά δύο φωνηέντων σε ένα, π.χ. [kamìa] - /kamìa/ «καµία» [kam"à] - /kamià/ «καµιά». Και αλλαγή σηµασίας: [à#ia] - /à#ia/ «άδεια» και [à#ja] - / à#ia/ «άδεια (δηλ. κενή) Συναίρεση: η ένωση δύο γειτονικών φωνηέντων σε ένα, π.χ. [aγapài] - /aγapài/ «αγαπάει» [aγapà] - /aγapà/ «αγαπά», επικρατεί το ισχυρότερο: /a/, /o/, /u/, /e/, /i/ Έκθλιψη: η αποβολή του τελικού φωνήεντος µιας λέξης, όταν η επόµενη αρχίζει από φωνήεν, π.χ. [meòlus] - /me òlus/ «µε όλους» [mòlus] - /m òlus/ «µ όλους». 45

Πάθη φωνηέντων 2/3 Αφαίρεση: η αποβολή του αρχικού φωνήεντος µιας λέξης, όταν η προηγούµενη τελειώνει σε φωνήεν, π.χ. [θaìse] - / θa ìse/ «θα είσαι» [θàse] «θα σαι» Συγκοπή: η αποβολή ενός φωνήεντος ανάµεσα σε δύο σύµφωνα, π.χ. [sitàri] - /sitàri/ «σιτάρι» [stàri] - /stàri/ «στάρι». Αποκοπή: η αποβολή του τελικού φωνήεντος µιας λέξης, όταν η επόµενη αρχίζει από σύµφωνο, π.χ. [apòtinàrta] - / apò tin àrta/ «από την Άρτα» [aptinàrta] - /ap tin àrta/ «απ την Άρτα». 46 Πάθη φωνηέντων 3/3 Διαφοροποιήσεις των αρχικών φωνηέντων των λέξεων: Αποβολή, όταν χάνεται το αρχικό φωνήεν, π.χ. [epàno] - /epàno/ «επάνω [pàno] - /pàno/ «πάνω». Πρόταξη, όταν προστίθεται ένα φωνήεν στην αρχή της λέξης, π.χ. [v#èla] - /v#èla/ «βδέλλα» [av#èla] - /av#èla/ «αβδέλλα». Αλλαγή, όταν αλλάζει το αρχικό φωνήεν µιας λέξης, π.χ. [èksafna] -/èksafna/ «έξαφνα» [àksafna]- /àksafna/ «άξαφνα». 47 Πάθη συµφώνων 1/2 Αποβολή (ή ανάπτυξη): η απώλεια (ή προσθήκη) του /γ/ ανάµεσα σε δύο φωνήεντα, π.χ. [àkuγa] - /àkuγa/ «άκουγα» και [àkua] - /àkua/ «άκουα», [ajèras] - /aγèras/ «αγέρας» και [aèras] - /aèras/ «αέρας». Αφοµοίωση ως προς το σηµείο άρθρωσης: η προσαρµογή του ρινικού συµφώνου στο σηµείο όπου συναντάται αυτό στον λόγο µε το σύµφωνο που ακολουθεί, π.χ. /ton pìnaka/ [tombìnaka] «τον πίνακα», /tin krìsi/ [ti'grìsi] «την κρίση», /en+tòpos/ [endòpios] «εντόπιος». 48

Πάθη συµφώνων 2/2 Αφοµοίωση ως προς την ηχηρότητα: η µετατροπή των κλειστών άηχων /p/, /t/, /ts/, /k/ στα αντίστοιχα κλειστά ηχηρά /b/, /d/, /dz/ και /g/ µετά από ρινικό σύµφωνο, /ton pìnaka/ [tombìnaka] «τον πίνακα», /tin krìsi/ [ti'grìsi] «την κρίση», /en+tòpos/ [endòpios] «εντόπιος» καθώς και η µετατροπή του άηχου τριβόµενου /s/ σε ηχηρό τριβόµενο /z/, πριν από άλλο ηχηρό σύµφωνο, π.χ. /tis zoìs mu/ [tiszoìzmu] «της ζωής µου». 49 Το σύστηµα γραφής τα σύµβολα που χρησιµοποιούνται στον γραπτό λόγο: γράµµατα, τονικά σηµάδια, σηµεία στίξης για την ελληνική γλώσσα διαχρονικά διάφορες προτάσεις γραφής της κυρίως το ελληνικό αλφάβητο, διαφορετικό από όλα τα άλλα το λατινικό µε κάποιες παραλλαγές του, π.χ. φραγκολεβαντίνικα, greeklish, για διάφορους πρακτικούς κυρίως λόγους αλλά και µε διάφορες ιδεολογικές φορτίσεις, βλ. πιο κάτω «παθολογίες» της ελληνικής γλώσσας φωνητικά αλφάβητα, π.χ. η ροµέηκη γλόσα του Ιωάννη Βηλαρά, αλλά κυρίως το ΔΦΑ (IPA) για επιστηµονικούς αποκλειστικά λόγους 50 Ιδιαιτερότητες στη γραφή 1/2 Δεν υπάρχει αντιστοιχία γράµµατος - φωνήµατος/φθόγγου, αλλά: ένα γράµµα αντιστοιχεί σε δύο φωνήµατα (διπλά γράµµατα), π.χ. τα γράµµατα ξ (/ks/) και ψ (/ps/). δύο διαφορετικά γράµµατα αντιστοιχούν σε ένα φώνηµα ή και, σε ορισµένες περιπτώσεις, σε δύο φωνήµατα (δίψηφα γράµµατα), βλ. επόµενη διαφάνεια. 51

αι /e/, π.χ. «παιδί» /pe#ì/, ει /i/, π.χ. «πείρα» /pìra/. µπ /mb/ ή /b/, π.χ. «εµπόριο» /embòrio/ ή /ebòrio/. οι /i/, π.χ. «τοίχος» /tìxos/ ντ /nd/ ή /d/, π.χ. «αντίπαλοι» /andìpali/ ή /adìpali/. ου /u/, π.χ. «µούσα» /mùsa/ υι /i/, π.χ. «υιοθεσία» / ioθesìa/. γγ /ng/ ή /g/, π.χ. «άγγελος» /àngelos/ ή /àgelos/. γκ /ng/ ή /g/, π.χ. «αγκάθι» /angàθi/ ή /agàθi/. 52 Ιδιαιτερότητες στη γραφή 2/2 δύο όµοια γράµµατα που παριστάνουν σύµφωνα αντιστοιχούν σε ένα φώνηµα (όµοια γράµµατα): ββ, κκ, λλ, µµ, νν, ππ, ρρ, σσ, ττ. π.χ. «Σάββας» /sàvas/, «γλώσσα» /γlòsa/. το ίδιο γράµµα αντιστοιχεί πότε σε ένα και πότε σε άλλο φώνηµα, το υ: κανονικά αντιστοιχεί στο Φ /i/, π.χ. /ili/ «ύλη», αλλά: /àvrìo/ «αύριο», /aftì/ «αυτί», «ούτε» /ute/. 53 Γλωσσικές «παθολογίες» Η ελληνική κοινωνία πάντοτε πολύ ευαίσθητη και µαχητική σε θέµατα γλώσσας, πβ. ευαγγελικά, ορεστειακά Δύο σύγχρονες «παθολογίες» περί τη φωνητική-φωνολογίαγραφή α. greeklish, β. «µείωση φωνηέντων» κ.λπ. 54

greeklish Τα Greeklish (Γκρίκλις), από τις λέξεις greek (ελληνικά) και english (αγγλικά), γνωστά και ως Grenglish, Λατινοελληνικά ή Φραγκολεβαντίνικα, είναι η ελληνική γλώσσα γραµµένη µε το λατινικό αλφάβητο. Είναι ένα είδος µεταγραφής (Βικιπεδια) Αυτό που σήµερα ο κόσµος αποκαλεί «λατινοελληνικά», «greenglish» ή «φραγκο-λεβαντίνικα» δεν είναι φαινόµενο της δεκαετίας µας. Αντίθετα, είναι µια πρακτική που εµφανίστηκε σε διάφορους τόπους και εποχές και εφαρµόστηκε από διάφορες ελληνικές κοινότητες µε διαφορετικούς τρόπους (Ανδρουτσόπουλος) Η συζήτηση τεράστια, οι θέσεις διαµετρικά αντίθετες, οι αντεγκλήσεις πολλές Αναζητήστε τις 55 Πόλεµος για τα φωνήεντα Μία ιδιότυπη διαµάχη ξέσπασε για τα φωνήεντα της ελληνικής γλώσσας, µε αφορµή καταγγελία δασκάλων από την Ανατολική Αττική ότι στο νέο βιβλίο Νέα Ελληνική Γραµµατική της Ε' και ΣΤ' Δηµοτικού «καταργήθηκαν» τα γράµµατα «η» και το «ω» και αντικαταστάθηκαν από το «ου». Το συγκεκριµένο βιβλίο προκηρύχθηκε το 2003. Το 2005 η συγγραφή του ανατέθηκε στη συγγραφική οµάδα: Ειρήνη Φιλιππάκη- Warburton, Μιχάλης Γιωργιαφέντης, Γεώργιος Κότζογλου, Μαργαρίτα Λουκά, ενώ εγκρίθηκε από το συντονιστικό συµβούλιο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου το 2008. Κατά τα φαινόµενα, και όπως εξηγούν οι αρµόδιοι φορείς του υπουργείου Παιδείας σε σχετική ανακοίνωση, η σύγχυση που δηµιουργήθηκε αφορά την διαφορά µεταξύ φωνητικής και γραπτής διδασκαλίας της γραµµατικής. http://news.in.gr/greece/article/?aid=1231204861 Άλλη µια ελληνική ιδιαιτερότητα: οι πάντες γλωσσολογούν και κινδυνολογούν Αναζητήστε τις συζητήσεις 56 τέλος 57

Βασική βιβλιογραφία Γαβριηλίδου, Ζ. Φωνητική συνειδητοποίηση και διόρθωση παιδιών προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας, Αθήνα: Πατάκης, 2003. International Phonetic Association. The Handbook of the International Phonetic Association, Cambridge: Cambridge University Press, 1996. Ladefoged, P. Εισαγωγή στη Φωνητική, Αθήνα: Πατάκης, 2007. Nespor, M. Φωνολογία, Αθήνα: Πατάκης, 1999. Mattews, P.H. Morphology, Cambridge: Cambridge University Press, 1991. Παπαναστασίου, Γ. Νεοελληνική ορθογραφία. Ιστορία, θεωρία, εφαρµογή, Θεσσαλονίκη: Ινστ. Νεοελληνικών Σπουδών, 2008. Ρεβυθιάδου, Α. & Μ. Τζακώστα. Η Φωνολογία στη διδασκαλία της ελληνικής ως ξένης γλώσσας, Αθήνα: Πατάκης, 2007. Ράλλη, Αγγ. Μορφολογία, Αθήνα: Πατάκης, 2005. Σετάτος, Μ. Φωνολογία της κοινής νεοελληνικής, Αθήνα: Παπαζήσης, 1974 Χατζησαββίδης, Σ. Γραµµατική της Νέας Ελληνικής: Θεωρητικές βάσεις και περιγραφή, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2009 (Α τόµος. Φωνητική-Φωνολογία-Μορφολογία) 58