ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ & ΙΑΤΑΡΑΧΕΣ

Transcript

1 Τ. Ε. Ι. ΠΑΤΡΑΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ & ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ & ΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ιδάσκουσα : ρ. Αγγελική Κωτσοπούλου ΠΑΤΡΑ

2 ΕΝΟΤΗΤΑ 1 η Φωνολογία και φωνητική Στη γλωσσολογία ο όρος φωνολογία έχει δύο νοήµατα. Ένα αρκετά ευρύ που αναφέρεται γενικά στην οµιλία (στον οµιλούµενο λόγο) και αποτελεί έναν από τους κυρίους κλάδους της γλωσσολογίας Στον ορισµό αυτό η φωνητική αποτελεί µέρος της φωνολογίας. Σε ένα πιο στενό ορισµό γίνεται διάκριση µεταξύ φωνολογίας και φωνητικής (Crystal, 1981). Φωνολογία, στο ευρύτερο νόηµα της, είναι ο κλάδος της γλωσσολογίας που ασχολείται µε τους φθόγγους (ήχους) που χρησιµοποιούνται συστηµατικά στις φυσικές γλώσσες για την κοινοποίηση σηµασιών (Νespor, 1996). Ο άνθρωπος µπορεί να παράγει άπειρο αριθµό φθόγγων. Οι διαφορές µεταξύ όλων των δυνατών φθόγγων µπορούν να µετρηθούν µόνον µε τεχνικά µέσα. Στην καθηµερινή πράξη ο φθόγγος ορίζεται ως µία ενότητα που εκτιµάται σύµφωνα µε το µέσο όρο προφοράς του φθόγγου από την πλειοψηφία των οµιλητών µιας κοινότητας. Οι φθόγγοι αποτελούν τη βάση για τη δηµιουργία µονάδων σε ένα αφηρηµένο επίπεδο. Οι µονάδες αυτές λέγονται φωνήµατα. Τα φωνήµατα λειτουργούν σε ένα νοητικό γνωστικό επίπεδο π.χ. το /σ/ στη λέξη σύκο είναι διαφορετικό από το /σ / στο σώµα ή στη σούπα, µπορεί επίσης να ειπωθεί και παραφθαρµένο θςύκο ή χλύκο όµως καταλαβαίνουµε ότι πρόκειται για το ίδιο φώνηµα το /σ/. Το φώνηµα είναι η ελαχίστη µονάδα που έχει διαφοροποιητική αξία στη λειτουργία της γλώσσας (π.χ. πάνω, χάνω, κάνω, Θάνο)

3 Φωνητική Φωνητική είναι ο κλάδος της γλωσσολογίας που ασχολείται µε τη µελέτη της φυσικής υπόστασης, της φυσιολογίας και της αντίληψης των φθόγγων. Η φωνητική έχει καθολικό χαρακτήρα, δηλαδή αφορά όλες τις γλώσες (Τσόµσκι,1968), ενώ ένα φωνολογικό σύστηµα αναφέρεται εν µέρει τουλάχιστον σε µια συγκεκριµένη γλώσσα. Η φωνητική υποδιαιρείται σε: Α) αρθρωτική φωνητική, Β) ακουστική φωνητική, Γ) αντιληπτική φωνητική. Α) Αρθρωτική φωνητική Τρόπος που χρησιµοποιούνται τα όργανα του λόγου (στιγµιαία, εξακολουθητικά, προστριβόµενα). Θέση: Χειλικά, φατνιακά, ουρανικά κλπ. Κίνηση φωνητικών χορδών: Ηχηρά / άηχα. Β) Ακουστική φωνητική Ηχητικά κύµατα που µεταδίδονται µέσου του αέρος στο δέκτη του ακουστικού µηνύµατος (αυτί). Ένταση ήχου, συχνότητα, διάρκεια. (Είναι δυνατή η οπτική αναπαράσταση και καταγραφή των φθόγγων µε τον σπεκτογράφο). γ. Aντιληπτική φωνητική Η αποκωδικοποίηση της οµιλίας γίνεται στον εγκέφαλο. Ακολουθούν διαφάνειες (φωνητικά και φωνολογικά χαρακτηριστικά των φθόγγων της Ελληνικής Γλώσσας)

4 - 3 -

5 - 4 -

6 Φωνολογία Αναφέραµε πιο πάνω ότι το φώνηµα είναι η ελαχίστη µονάδα που έχει διαφοροποιητική αξία στη λειτουργία της γλώσσας (π.χ. φύκι / θήκη, σώµα/ χώµα). ύο λέξεις που διαφέρουν µόνο σε ένα φώνηµα, ονοµάζονται ζεύγη ελάχιστης φωνολογικής διαφοράς (minimal pairs) (ράµπα / λάµπα, φάρος / θάρρος). Τα ζεύγη αυτά παίζουν σηµαντικό ρόλο στη θεραπεία των φωνολογικών διαταραχών. Μερικά από τα φωνήµατα αντιπροσωπεύονται µε περισσότερους από ένα φθόγγους, π.χ. [χ] = χ όπως χαρά (xa`ra), (`χoma) και c xέρι (`ceri), xύτρα ( `citra), [Κ]= κ, όπως καλά (ka`la), κόπος (`kopos) και c kερί (ce`ri), κύµατα (`cimata). Oι φθόγγοι αυτοί ονοµάζονται αλλόφωνα. Αυτή αποτελεί την κύρια διαφορά µεταξύ των φθόγγων και των φωνηµάτων. Τα αλλόφωνα δεν έχουν διαφοροποιητική ικανότητα αλλά βρίσκονται σε συµπληρωµατική κατανοµή (coplimentary distribution) µε το φώνηµα. π.χ. το /x/ και το /k/ από υπερωικά γίνονται ουρανικά όταν βρίσκονται προ του /ε/ και /ι/. Η σχέση της φωνολογίας µε την φωνητική είναι κυρίως τα διαφοροποιητικά χαρακτηριστικά (distinctive features) γιατί αυτά εκφράζουν τη δυνατότητα οργάνωσης των φθόγγων σε φυσικές τάξεις. Τo φώνηµα δεν είναι παρά µια οµάδα διακριτικών και αντιθετικών χαρακτηριστικών. ιαφοροποιητικά Χαρακτηριστικά + Υψηλό: Οι φθόγγοι µε το χαρακτηριστικό +Υψηλό παράγονται υψώνοντας τον κορµό της γλώσσας από τη θέση ανάπαυσης. Οι φθόγγοι µε το χαρακτηριστικό υψηλό παράγονται χωρίς αυτή την κίνηση. u, i + Χαµηλό: Οι φθόγγοι µε το χαρακτηριστικό + χαµηλό παράγονται χαµηλώνοντας τον κορµό της γλώσσας από τη θέση ανάπαυσης. Οι φθόγγοι που είναι χαµηλοί παράγονται χωρίς αυτή την κίνηση. a - 5 -

7 + Συλλαβικοί: Οι συλλαβικοί φθόγγοι συνιστούν τον πυρήνα µιας συλλαβής οι συλλαβικοί τα όριά της. Όλα τα φωνήεντα είναι + συλλαβικά α, ο, ε, ι, u + Συµφωνικοί: Οι + συµφωνικοί φθόγγοι παράγονται µε µεγαλύτερη στένωση του κεντρικού µέρους του φωνητικού συστήµατος, ενώ οι συµφωνικοί φθόγγοι χωρίς τέτοια στένωση. Όλα τα σύµφωνα είναι + συµφωνητικά p, b, m, t, d, n, f, v, k, g, l, r, s, z, ts, dz, θ, δ, χ, γ + Αντηχητικοί: Οι + αντηχητικοί φθόγγοι παράγονται µε άνοιγµα της φωνητικής συσκευής που είναι αρκετά µεγάλο για να επιτρέψει ώστε η πίεση του αέρα στη στοµατική κοιλότητα να είναι όµοια προς την εξωτερική πίεση. Οι αντηχητικοί φθόγγοι, αντίθετα προϋποθέτουν εσωτερική πίεση πολύ υψηλότερη της εξωτερικής. m, n, r, l, j + Ηχηρό: Κατά την άρθρωση των + ηχηρών φθόγγων οι φωνητικές χορδές προσεγγίζουν η µία την άλλη και ως εκ τούτου τίθενται σε παλµική κίνηση από το ρεύµα του αέρα. Κατά την άρθρωση των + ηχηρών φθόγγων το κενό µεταξύ των φωνητικών χορδών δεν επιτρέπει παρόµοια κίνηση.b, d, g, dz, v, z, m, n, l, r, γ. + Εξακολουθητικό: Οι + εξακολουθητικοί φθόγγοι αρθρώνονται µε στένωση της στοµατικής κοιλότητας που επιτρέπει την έξοδο του διερχόµενου ρεύµατος του αέρα. Οι εξακολουθητικοί φθόγγοι παράγονται µε τέλειο φραγµό του ρεύµατος του αέρα στην περιοχή αυτή. f, v, s, z, l, r, χ, γ, θ, δ + Βραδεία Άφεση: Οι φθόγγοι µε + βραδεία άφεση χαρακτηρίζονται από την παρουσία δύο διαδοχικών φάσεων άρθρωσης. Κατά την πρώτη φάση ο αέρας συγκρατείται στην στοµατική κοιλότητα, ενώ κατά τη δεύτερη αφήνεται να εξέλθει. Στους φθόγγους µε βραδεία άφεση δεν διακρίνονται οι δύο αυτές διαδοχικές φάσεις. ts, ds - 6 -

8 + Πλευρικό: Οι πλευρικοί φθόγγοι αρθρώνονται κατά τρόπο ώστε το ρεύµα του αέρα να εµποδίζεται στο κέντρο της στοµατικής κοιλότητας, αλλά να είναι ελεύθερο στα πλάγια. Οι φθόγγοι κατά την άρθρωση των οποίων το ρεύµα του αέρα δεν εµποδίζεται στα πλάγια της στοµατικής κοιλότητας είναι πλευρικοί l + Πρόσθιοι : Οι + πρόσθιοι φθόγγοι παράγονται µε συµπίεση στην περιοχή των φατνίων ή πριν από αυτή. Οι πρόσθιοι παράγονται µε συµπίεση πίσω από την περιοχή των φατνίων. p, b, t, d, ts, ds, f, v, s, z, m, n, l, r + Οπίσθιοι: Οι + οπίσθιοι φθόγγοι παράγονται µε απόσυρση του κορµού της γλώσσας από τη θέση ανάπαυσης. Οι -οπίσθιοι φθόγγοι παράγονται χωρίς τέτοια κίνηση. κ, g + Κορωνιδικό: Οι + κωρονιδικοί φθόγγοι παράγονται µε ύψωση του προσθίου τµήµατος της γλώσσας (το οποίο καλείται και κορωνίδα) από την ουδέτερη θέση. Οι κορωνιδικοί φθόγγοι παράγονται µε την κορωνίδα της γλώσσας σε ουδέτερη θέση. t, d, ts, dz, s, z, n, l, r. + Στρογγυλό: Οι στρογγυλοί φθόγγοι αρθρώνονται µε τα χείλη στρογγυλεµένα. Οι στρογγυλοί αντίθετα αρθρώνονται µε τα χείλη τεταµένα ή σε θέση ανάπαυσης. u, o - 7 -

9 - 8 -

10 Μία από τις βασικές αρχές της φωνολογίας είναι η κατάτµηση της ηχητικής συνέχειας σε διακεκριµένες ενότητες ή τεµάχια (λέξεις, συλλαβές, φωνήµατα) και υπερτεµάχια (τόνος, προσωδία). Θα δούµε σε επόµενα µαθήµατα παιδιά µέχρι την ηλικία των 5 περίπου χρόνων δεν έχουν επίγνωση των λέξεων, συλλαβών ή φωνηµάτων, ο λόγος ακούγεται σαν µια συνεχής ροή ήχων (φωνολογική ενηµερότητα). Στη φωνολογία διακρίνουµε τη: Φωνολογία της λέξης Λεξική φωνολογία Φωνολογία της πρότασης Αλληλεπίδραση φωνολογίας µε τη µορφολογία. Μετρική ή προσωδιακή φωνολογία στο εσωτερικό της λέξης Φωνολογία του τονισµού Τονισµός είναι το γλωσσικό φαινόµενο που αφορά τον τόνο των λέξεων και τους κανόνες που τον διέπουν. Είναι το αποτέλεσµα της µεγαλύτερης µυϊκής ενέργειας κατά την παραγωγή µιας συλλαβής µέσα στη λέξη. Προστίθεται πάνω στον πυρήνα φωνήεν της λέξης κάνοντας την να ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες. Υπάρχουν οι δυναµικοί (ένταση) και οι µουσικοί τόνοι (ύψος). υναµικοί: Ευρώπη (Νεοελληνική), Μουσικοί: Κινέζικα, Σουηδικά, Βιετναµέζικα, αρχαία Ελληνική. Ο τόνος µπορεί να έχει τις εξής λειτουργίες: ιαχωριστική, ιακριτική, Μορφολογική. ιαχωριστική ιαχωριστική λειτουργία κυρίως στις γλώσσες µε περιορισµένο τονισµό δείχνει που τελειώνει η λέξη. Περιορισµένο: Γαλλική, Τούρκικη (λήγουσα), Τσέχικη, Ουγγαρέζικη (α` συλλαβή). Ελεύθερο τονισµό: Πολωνική, Ελληνική

11 ιακριτική Λειτουργία ιακριτική / διαφοροποιητική λειτουργία. ιαφοροποιεί σηµασίες γέρος /γερός, πόλη /πολύ η, ή, που, πού Μορφολογική Η ύπαρξή του ή µη δίνει µορφολογικές πληροφορίες. Καθαρά µορφολογική µέλι / µελιού, σπίτι / σπιτιού : ηλώνει τη γενική. Φωνοτακτική Ασχολείται µε τους συνδυασµούς των φωνηµάτων µεταξύ τους και τις βασικές συλλαβικές δοµές της κάθε γλώσσας. Σε κάθε γλώσσα επιτρέπονται µόνο ορισµένοι συνδυασµοί φωνηµάτων π.χ. Στην Ελληνική οι λέξεις δεν αρχίζουν από σν, η σθµ, ή ργ. Στην Αγγλική δεν αρχίζουν από sv Ανοικτές συλλαβές : Φ, ΣΦ, ΣΣΦ, ΣΣΣΦ Κλειστές συλλαβές: ΦΣ, ΣΦΣ, ΣΣΦΣ, ΣΣΣΦΣ Το Ελληνικό συλλαβικό πρότυπο είναι Σ0-3ΦΣ0-1 Στις κλειστές συλλαβές µέσα στη λέξη συναντώνται κυρίως τα φωνήµατα ρ, λ, θ ενώ στο τέλος ς και ν. π.χ. συρτάκι, άλφα, αριθµός, τέλος, τον κλπ. Στην Ελληνική υπάρχουν µονοσύλλαβες, δισύλλαβες, τρισύλλαβες και πολυσύλλαβες λέξεις. ιάκριση Φωνολογίας / Φωνητικής Η διάκριση φωνητικής φωνολογίας είναι χρήσιµη στη µελέτη των διαλέκτων και στην κλινική θεραπευτική εργασία

12 Στη φωνητική το /τ/ περιγράφεται ως εξής: Το εµπρόσθιο µέρος της γλώσσας ακουµπά στο πίσω µέρος των οδόντων (οδοντικό), δηµιουργώντας ένα εµπόδιο (στιγµιαίο), ενώ οι φωνητικές χορδές παραµένουν ανοιχτές (άηχο). Ενώ φωνολογικά περιγράφεται: [t]: + συµφωνικό - εξακολουθητικό + Πρόσθιο - βραδεία άφεση + κορωνιδικό - πλευρικό - αντηχητικό - ηχηρό - συλλαβικό - οπίσθιο Στη φωνολογία λαµβάνονται υπ` όψη τα εξής: Η ικανότητα αντίθεσης µε άλλα φωνήµατα (d, s, p, tz κλπ.) στην αρχή ή στη µέση της λέξης. Η θέση του στη λέξη, π.χ. µεταξύ φωνηέντων (όταν), σε αρχικό, µεσαίο ή τελικό σύµπλεγµα (σταγόνα, αστείο, τόστ). Το είδος των φωνηέντων που προηγούνται ή έπονται. Η συχνότητα που παρατηρείται στο λόγο, η θέση του στο φωνολογικό σύστηµα το /τ/ είναι πιο κοντά στο d (διαφέρει κατά ένα µόνο χαρακτηριστικό). Της σηµειωθεί ότι οι δυσκολίες της άρθρωσης αφορούν συνήθως την παραγωγή των φθόγγων (αλλόφωνα) ενώ η φωνολογική δυσκολία την παραγωγή των φωνηµάτων. Η διάκριση φωνητικής φωνολογίας βοηθάει: Στην κατανόηση της ανάπτυξης του λόγου στα παιδιά π.χ. ένα παιδί που λέει το /t/ και το /d/ σωστά δεν σηµαίνει ότι έχει και τα δύο αυτά φωνήµατα στο φωνολογικό του σύστηµά. Μπορεί να λέει το [t] στην αρχή των λέξεων (topi) και να λέει to d στη µέση των λέξεων (kudi). Να χρησιµοποιεί δηλαδή το t /d σε συµπληρωµατική κατανοµή, to d σαν αλλόφωνο toυ t. Σε διαλέκτους, π.χ στην Αιτωλοακαρνανία παρατηρούµε ότι το ι και το ε υπάρχουν στο φωνολογικό σύστηµα αλλά το ε γίνεται ι όταν η συλλαβή δεν τονίζεται: περίµενε /πιρίµινι αλλά πιριµένου. Στην κλινική πρακτική. Η δυσκολία στην φωνητική αφορά κυρίως διαταραχές της άρθρωσης. Το παιδί που αντί /σ/ λέει [θς] ή [χλ] δεν έχει φωνολογική δυσκολία. ο ακροατής γνωρίζει ότι το παιδί χρησιµοποιεί το φώνηµα [σ]. Όταν

13 όµως το παιδί λέει και το [σ] και το [χ], σαν /χ/ οι λέξεις χώµα / σώµα είναι ακριβώς οι ίδιες, εποµένως το φωνολογικό σύστηµα του στερείται του φωνήµατος /σ/ Η δυσκολία στη φωνητική ή στη φωνολογία συνδέεται επίσης µε την αιτιολογία της διαταραχής. υσκολία στην εκφορά των φωνηµάτων είναι συνήθως απόρροια οργανικής δυσκολίας π.χ. ανατοµικής ανωµαλίας των οργάνων του λόγου ή δυσλειτουργίας στη µυϊκή λειτουργία των οργάνων του λόγου (δυσαρθρία), ενώ η φωνολογική διαταραχή δεν περιλαµβάνει συνήθως ανατοµικές δυσκολίες. Η δυσκολία έγκειται σε νευρογλωσσική δυσλειτουργία του εγκέφαλου. Αυτό όµως δεν είναι απόλυτα σωστό. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η δυσκολία στην άρθρωση µπορεί να οδηγήσει σε φωνολογική αλλοίωση του συστήµατος. Το παιδί που ενώ διακρίνει το /θ/ από το /σ/ στην παραγωγή χρησιµοποιεί µια τέτοια παραφθορά της λέξης που ακούγεται σαν [θα]. Υποστηρίχθηκε παλιότερα ότι η φωνολογική διαταραχή αλλοιώνει περισσότερο την οµιλία απ ότι η διαταραχή της άρθρωσης. Όταν όµως λάβουµε υπ` όψιν µας τα συµφραζόµενα, το λεκτικό πλαίσιο στο οποίο εκφέρεται η λέξη τα πράγµατα αλλάζουν. Ακόµα και όταν ένα παιδί δεν κάνει διάκριση π.χ. του /θ/ και του /φ/ ο λόγος του σε πλαίσιο είναι κατανοητός. Κανένας δεν θα νοµίσει ότι το παιδί που λέει αυτός έχει φάρος ότι λέει ότι έχει ένα φάρο αλλά ότι έχει θάρρος