Το φώνημα /x/: υπερωϊκή ή ουρανική πραγμάτωση;

Transcript

1 Το φώνημα /x/: υπερωϊκή ή ουρανική πραγμάτωση; Διπλωματική Εργασία Καθηγητής: Δρ. J. Vis Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών Συγγραφέας/Φοιτητής: P.J. Metsemakers Φοιτητικό Αρ.: Τηλ.: Ε-mail: Ημερομηνία:

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 Εισαγωγή 3 2 Τα δύο αλλόφωνα του /x/ και τα φωνητικά χαρακτηριστικά Το φωνολογικό φόντο: η ουρανικοποίηση Τα χαρακτηριστικά του [x] και του [ ] Τα αρθρωτικά χαρακτηριστικά Τα ακουστικά χαρακτηριστικά 9 3 Μεθοδολογία Υλικό και ομιλητές Ηχογραφήσεις και μετρήσεις 11 4 Αποτελέσματα Η διαφορά ανάμεσα στις δύο πραγματώσεις Οι υπερωϊκές πραγματώσεις Στις ακολουθίες Φ-χ-Φ Στις ακολουθίες Φ-χ-Σ Οι ουρανικές πραγματώσεις 17 5 Συμπέρασμα και συζήτηση 19 Βιβλιογραφία 22 Παράρτημα 1: λέξεις πειράματος 24 2

3 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην παρούσα πειραματική μελέτη θα εξεταστεί μέσω ηχογραφήσεων η ακουστική πραγματοποίηση του ελληνικού φωνήματος /x/ μέσα σε διάφορα φωνητικά περιβάλλοντα. Η μελέτη έχει ως σκοπό να περιγραφτούν οι διαφορετικές ακουστικές πραγματώσεις του /x/ μέσω των σημαντικών συχνοτήτων (Hz) τους και να εντοπιστούν κάποιες σημαντικές αρθρωτικές διαφορές ως προς τον τόπο άρθρωσης. Τα αποτελέσματα τέτοιου πειράματος θα είναι χρήσιμα, επειδή λίγη φωνητική έρευνα έχει διεξαχθεί για τα ελληνικά τριβόμενα, εκτός από το [s], και οι πληροφορίες για τα αρθρωτικά και ακουστικά χαρακτηριστικά τους είναι λίγες (Arvaniti 2007: 107). Ο κύριος λόγος για το πείραμα είναι το γεγονός ότι υπάρχει σύγχυση για την ουρανικοποίηση του τριβόμενου /x/ στην ελληνική γλώσσα, δηλαδή για τη φωνολογική μεταβολή με την οποία ένα υπερωϊκό εμποδιστικό (τριβόμενο ή κλειστό) μετατρέπεται σε ουρανικό. Γενικά αποδεκτό είναι το ότι το υπερωϊκό τριβόμενο /x/ υπόκειται σε ουρανικοποίηση στην περίπτωση που προηγείται ενός πρόσθιου φωνήεντος, /i/ ή /e/, δηλαδή τότε η πραγμάτωσή του είναι το ουρανικό [ ] αντί για το [x]. Αυτή η ουρανικοποίηση χαρακτηρίζεται ως εμμένουσα αφομοίωση (regressive assimilation). Όμως, υπάρχει και η υπόθεση που λέει ότι η ουρανικοποίηση πραγματοποιείται επίσης στην περίπτωση που ένα πρόσθιο φωνήεν προηγείται του /x/, όπως στη λέξη «νύχτα». Τέτοια ουρανικοποίηση χαρακτηρίζεται ως προοδευτική αφομοίωση (progressive assimilation) και εμφανίζεται για παράδειγμα στη γερμανική γλώσσα, στην οποία το προηγούμενο φωνήεν επηρεάζει την πραγμάτωση του τριβόμενου, όπως στις λέξεις «riechen» με [ ], και «rauchen» με [x]. Τέτοια αφομοίωση δεν αναφέρεται πουθενά στις περιγραφές της ελληνικής γλώσσας, αλλά υπάρχει η αμφιβολία για την πραγμάτωση του /x/ στη λέξη «νύχτα», επειδή δεν είναι σαφές σε ποιο τόπο της φωνητικής οδού προφέρεται το τριβόμενο και δεν υπάρχουν πειραματικά, φωνητικά στοιχεία. Συνεπώς, τα αποτελέσματα που θα προκύψουν από το πείραμα, δηλαδή οι ακουστικές και αρθρωτικές διαφορές ως προς τον τόπο άρθρωσης μεταξύ των διαφορετικών πραγματώσεων του /x/, μπορούν να ξεκαθαρίσουν εκείνη την ασάφεια για την ουρανικοποίηση. 3

4 2 ΤΑ ΔΥΟ ΑΛΛΟΦΩΝΑ ΤΟΥ /X/ ΚΑΙ ΤΑ ΦΩΝΗΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 2.1 Το φωνολογικό φόντο: η ουρανικοποίηση Σε όλες τις φωνολογικές περιγραφές μέχρι σήμερα τα ελληνικά ουρανικά περιγράφονται ως αλλόφωνα των εμποδιστικών (κλειστών και τριβόμενων) /k, g, x, γ/ και των αντηχητικών (ενός ρινικού και ένος πλευρικού προσεγγιστικού) /n,l/ (Arvaniti 2007: 112). Το σχήμα 1 περιέχει τα αλλόφωνα αυτών των φωνημάτων, όπως παρουσιάζονται στο Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο (Δ.Φ.Α.). 1 Όπως δείχνει το σχήμα, τα εμποδιστικά έχουν υπερωϊκά και ουρανικά αλλόφωνα, ενώ τα αντηχητικά έχουν φατνιακά και ουρανικά αλλόφωνα. Οδοντικά/Φατνιακά/Μεταφατνιακά Ουρανικά Υπερωϊκά Κλειστά c k g Ρινικά n Τριβόμενα x γ Πλευρικά Προσεγγιστικά l Σχήμα 1: Τα αλλόφωνα των φωνήματα που υφίστανται ουρανικοποίηση, όπως στο Δ.Φ.Α.. Στα ζεύγη συμβόλων, το δεξί αντιπροσωπεύει ηχηρό σύμφωνο (I.P. Association 2005). Τα ουρανικά εμποδιστικά πραγματοποιούνται στην περίπτωση που έπεται ένα πρόσθιο φωνήεν, το /i/ ή το /e/, στις άλλες περιπτώσεις τα εμποδιστικά προφέρονται ως υπερωϊκά. Αυτό σημαίνει για το /x/ ότι η λέξη «χέρι» πραγματώνεται ως [ εri], ενώ η λέξη «χώρα» πραγματώνεται ως [ xo a]. Η φωνολογική μεταβολή με την οποία το φώνημα /x/ παίρνει τη μορφή του ουρανικού [ ], ονομάζεται υπερωϊκή ουρανικοποίηση (Newton 1972: 127). Η ουρανικοποίηση ισχύει, δηλαδή, και για τα άλλα υπερωϊκά εμποδιστικά /k,g,γ/, όπως στις λέξεις: Κερί [ce ri] Γκέμι [ emi] Γέρος [ eros] Πρέπει να επισημανθεί ότι πρόκειται εδώ για την ουρανικοποίηση ως φωνολογική μεταβολή και όχι ως δευτερεύουσα άρθρωση, όπως γίνεται λ.χ. στους υπερωϊκούς φθόγγους [g, k ] στα ρωσικά. Ως εδώ η εξήγηση για τα ουρανικά δεν είναι προβληματική, αλλά αυτό αλλάζει με την εμφάνιση στη γραφή του άτονου φθόγγου [i]. Στην περίπτωση της λέξης «χιόνι» [ oni] 1 Το Δ.Φ.Α.: International Phonetic Alphabet (I.P.A.). 4

5 παρατηρείται ότι το αλλόφωνο [ç] μπορεί να εμφανιστεί και μπροστά από ένα οπίσθιο φωνήεν. Τότε οι φθόγγοι [x] και [ç] δεν είναι πια μόνο σε συμπληρωματική διανομή ως δύο αλλόφωνα του φωνήματος /x/, αλλά βρίσκονται σε σχέση αντίθεσης, όπως δείχνει το ελάχιστο ζεύγος (minimal pair) «χιόνι» [ oni], «χώνει» [ xoni]. Η ίδια ανωμαλία στη διανομή προκύπτει στα άλλα φωνήματα /k,g,γ/: Κιάλο [ calo] Γκιαούρης [ a uris] Γιαούρτι [ a ourti] Επίσης για τα αντηχητικά /n,l/ το άτονο [i] δημιουργεί την ουρανικοποίηση, όπως στις λέξεις «λιακάδα» [ a kaδa] και «νιάτα» [ ata]. Αυτά τα δύο σύμφωνα υφίστανται ουρανικοποίηση μόνο στην περίπτωση του άτονου [i] και όχι στην περίπτωση που έπεται ένα πρόσθιο φωνήεν. Η σχέση αντίθεσης, όπως προκύπτει από τις λέξεις «χιόνι» και «χώνει», δεν εξηγείται εύκολα στην παραδοσιακή φωνημική θεωρία. Λόγω του ελάχιστου ζεύγου θα έπρεπε να θεωρούνται ως δύο διαφορετικά φωνήματα, αλλά τέτοια εξήγηση θα ήταν ασύμβατη με τη μορφοφωνημική μετατροπή ( x ) που υπάρχει σε διάφορα ρήματα, όπου τα [x] και [ ] είναι καθαρά δύο αλλόφωνα ενός φωνήματος, για παράδειγμα στο ρήμα «έχω»: Έχω [ exo] Έχεις [ e is] Στις περισσότερες μελέτες η σχέση αντίθεσης εξηγείται με την παρουσία και απούσια του φωνήματος /i/ (Newton 1972: 155, Joseph & Philippaki-Warburton 1987: 232, Arvaniti 1999: 169). Κατά αυτές το φώνημα /i/ στη λέξη «χιόνι» προκαλεί την ουρανικοποίηση του /x/, ταυτόχρονα υπόκειται σε συμφωνοποίηση και, επομένως, συγχωνεύεται με το ουρανικό. Η συμφωνοποίηση είναι η διαδικασία κατά την οποία το άτονο /i/, όταν έπεται ένα φωνήεν στην ίδια συλλαβή, μετατρέπεται σε ουρανικό τριβόμενο, ηχηρό [ ] πίσω από ένα ηχηρό σύμφωνο και άηχο [ç] πίσω από ένα άηχο σύμφωνο, όπως στις επόμενες λέξεις 2 : Γλέντια [ γlεd a] Πάπια [ pap a] Συνοψίζοντας, δύο φωνολογικές μεταβολές συνεργούνται: η αφομοίωση του υπερωϊκού και η συμφωνοποίηση του άτονου /i/, μέσω των οποίων το [ ] προέρχεται από τον υποκείμενο τύπο /xi/. Η εξήγηση αυτή υπάγεται στη θεωρία της γενετικής φωνολογίας, που σε αντίθεση με τη φωνημική θεωρία «απορρίπτει το φώνημα ως βασική κι ελάχιστη μονάδα και θέτει ότι η αντιπροσωπευτική μονάδα της φωνολογίας είναι το διαφοροποιητικό χαρακτηριστικό» (Φιλιππάκη-Warburton 1992: 2 Στη Newton (1972) η συμφωνοποίηση περιγράφεται ως «glide formation» (Newton 1972: 32). Βλ. για τη συμφωνοποίηση εκτός από τις αναφερόμενες μελέτες και τη Holton κ.α. 1997: 5. 5

6 59). Δηλαδή, τα φωνήματα έχουν κάποια χαρακτηριστικά που μπορούν να επιρρεαστούν από χαρακτηριστικά γειτονικών φωνημάτων. Στην περίπτωση της ουρανικοποίηση θα μπορούσε να πει κανείς ότι το τοπικό χαρακτηριστικό (place feature) «κορωνιδικό», [cor], του φωνήεντος, δηλαδή ο φθόγγος αρθρώνεται με την κορωνίδα της γλώσσας, διαδίδεται στο προηγούμενο υπερωϊκό, που έχει «ραχιαίο» χαρακτηριστικό, [dor], και που μετατρέπεται σε ουρανικό [cor]. Συνεπώς, με αυτή την εξήγηση η πραγματοποίηση του /x/ στην επιφάνεια έχει δύο μορφές υπό την επιρροή του ουρανικοποίηση: το υπερωϊκό [x], που θεωρείται ως την ουδέτερη μορφή, όπως στη λέξη «χώνει», και το ουρανικό [ç], που πραγματοποιείται μπροστά από ένα πρόσθιο φωνήεν, όπως στη λέξη «χύνω», και που πραγματοποιείται με την συγχώνευση του άτονου /i/, όταν έπεται ένα φωνήεν στην ίδια συλλαβή, όπως στη λέξη «χιόνι». Έπειτα, υπάρχει η προοδευτική αφομοίωση του /x/, που προκύπτει στη γερμανική γλώσσα εκεί εμφανίζεται το [ ] στην αρχική θέση, μετά από ένα σύμφωνο και μετά από ένα φωνήεν, όπως στις λέξεις «chemie», «milch» και «riechen», αλλά εμφανίζεται το [x], όταν προηγείται ένα οπίσθιο φωνήεν, όπως στη λέξη «rauchen» (Fox 2005²: 48). Αντί για ουρανικοποίηση θα μπορούσε να πει κανείς ότι στη γερμανική γλώσσα πρόκειται για υπερωϊκοποίηση του / /, αφού το [ ] πραγματώνεται σε περισσότερες περιπτώσεις από το [x], αλλά βεβαίως πρόκειται για προοδευτική αφομοίωση. Θα μπορούσε να προκύπτει και στις ελληνικές λέξεις με τις ακολουθίες /ix/ ή /ex/ στην ίδια συλλαβή, όπως υποστηρίζει η Linke (Linke 2010). Έτσι, στις λέξεις «νύχ-τα» και «σέχ-τα» προκύπτει η ουρανικοποίηση, ενώ στις λέξεις «ψύ-χρα» και «μέ-χρι» δεν προκύπτει. Όμως, τέτοια διαφορά δεν ακούγεται καλά στην προφορά, ούτε είναι σαφές ποιος είναι ο σωστός συλλαβισμός στις λέξεις με την ακολουθία -χτ-: «νύχ-τα» ή «νύ-χτα». Αυτό είναι ένα φωνολογικό ζήτημα που δεν έχει επιλυθεί ακόμα. Δηλαδή, «ψύχρα» και «μέχρι» μπορούν να είναι επίσης λέξεις στις οποίες το /x/ έχει ουρανική πραγμάτωση υπό την επίδραση του πρόσθιου φωνήεντος. Επομένως, στο φωνητικό πείραμα οι διαφορετικοί γειτονικοί φθόγγοι του /x/ αρκούν για να ξεκαθαριστεί ποιοι φθόγγοι δημιουργούν την ουρανικοποίηση του /x/ και δε χρειάζεται να υπολογιστεί ο συγκεκριμένος συλλαβισμός της λέξης. 2.2 Τα χαρακτηριστικά του [x] και του [ ] Τα αρθρωτικά χαρακτηριστικά Όμως, ποια είναι τα χαρακτηριστικά του [x] και του [ ] από φωνητική άποψη; Κατά το σχήμα συμφώνων του Διεθνούς Φωνητικού Αλφάβητου (Δ.Φ.Α.) το [x] και το [ ] είναι υπερωϊκό και ουρανικό άηχο τριβόμενο αντίστοιχα. Πρέπει να γίνει σαφές ποια είναι τα ακριβής αρθρωτικά και ακουστικά χαρακτηριστικά των δύο αλλοφώνων και κυρίως τις ακουστικές διαφορές τους για να 6

7 αναλυθούν τα στοιχεία στο πείραμα. Καταρχάς, ως προς τον τρόπο άρθρωσης δεν υπάρχει αμφιβολία: και τα δύο είναι άηχα μη συριστικά τριβόμενα, δηλαδή κατά την άρθρωσή τους οι φωνητικές πτυχές δεν πάλλονται και δύο αρθρωτές, ο ένας στην άνω επιφάνεια και ο άλλος στην κάτω επιφάνεια της φωνητικής οδού, «αλληλοπροσεγγίζονται τόσο, ώστε η έξοδος του αέρα να εμποδίζεται αρκετά και να δημιουργείται αναταραχή στο διαφεύγων αέρα» (Ladefoged 2007: 36). Τα διάφορα σημεία στην άνω και κάτω επιφάνεια της φωνητικής οδού δίνονται στα σχήματα 1 και 2. Αυτά τα σημεία ή αρθρωτές, που προσδιορίζουν τον τόπο άρθρωσης των δύο φθόγγων, δεν εντοπίζονται τόσο εύκολα όσο ο τρόπος άρθρωσης. Γενικά, οι ουρανικοί και υπερωϊκοί φθόγγοι ανήκουν και οι δύο στην ομάδα των ραχιαίων φθόγγων, αλλά οι ουρανικοί αρθρώνονται με το πρόσθιο τμήμα της γλώσσας προς την ουρανική περιοχή και οι υπερωϊκοί αρθρώνονται με τη ράχη της γλώσσας προς την υπερωϊκή περιοχή (Ladefoged & Maddieson 1996: 15/31). Αξιοπρόσεκτο είναι το ότι φωνολογικά το [ ] είναι κορωνιδικό, ένω από φωνητική άποψη δεν είναι, επειδή γενικά δεν αρθρώνεται με την κορωνίδα της γλώσσας και ανήκει στους ραχιαίους φθόγγους. Σχήμα 1: η φωνητική οδός: η άνω επιφάνεια 3 Σχήμα 2: η φωνητική οδός: η κάτω επιφάνεια Για τις ελληνικές πραγματώσεις των [,x] η πιο σημαντική μελέτη είναι η Νικολαΐδου (2003), που πρόκειται για τα αρθρωτικά χαρακτηριστικά των ουρανικών της ελληνικής. Από το ηλεκτροπαλατογραφικό πείραμα στη μελέτη της φαίνεται ότι τα [x,γ] είναι υπερωϊκά με ελάχιστη γλωσσική επαφή στη μετα-ουρανική περιοχή, ενώ τα ουρανικά [, ] «παράγονται με συμμετοχή του μετα-ραχιαίου/μεσο-ραχιαίου τμήματος της γλώσσας με στένωση στη μετα-ουρανική/μεσοουρανική περιοχή και εκτενή πλευρική επαφή κυρίως μέχρι τη μετα-φατνιακή αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις και την εμπρόσθια φατνιακή περιοχή» (Νικολαΐδου 2003: 122). Η Νικολαΐδου 3 Τα σχήματα 1 και 2 υιοθετούνται από το «Εισαγωγή στη Φωνητική» του Ladefoged (Ladefoged 2007: 28/9). 7

8 συμπεραίνει ότι τα ελληνικά [, ], όπως και τα κλειστά τους αντίστοιχα [c, ], μπορούν να χαρακτηριστούν ως οπίσθια ουρανικά. Επιπλέον, φαίνεται από το πείραμα ότι η άρθρωση του [uçu] και [içi] παράγεται με λίγο πιο πρόσθια επαφή από το [aça] λόγω του φωνηεντικού περιβάλλοντος και ότι το ίδιο ισχύει επίσης για τα άλλα ουρανικά εμποδιστικά (Νικολαΐδου 2003: 120-1/124). Εκείνη η πειραματική μελέτη δείχνει η διαφορά μεταξύ των [x] και [ ] ως προς τον αρθρωτή στην άνω επιφάνεια: την υπερώα και το πίσω μέρος του ουρανίσκου. Επίσης, η μελέτη δείχνει ότι η κορωνίδα της γλώσσας δε συμμετέχει στην άρθρωση των ουρανικών εμποδιστικών και ότι το φωνηεντικό περιβάλλον παίζει ρόλο στην πραγμάτωση των ουρανικών εμποδιστικών στα υπερωϊκά τέτοια επιρροή δε γίνεται σαφές από το ηλεκτροπαλατογραφικό πείραμα. Όμως, μπορεί να υποτεθεί ότι υπάρχει κι εκεί, επειδή η Ladefoged & Maddieson (1996) αναφέρει ότι ο τόπος άρθρωσης των υπερωϊκών επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τα γειτονικά φωνήεντα, επειδή ο ένεργος αρθρωτής του φθόγγου είναι η ράχη της γλώσσας και αυτή βοηθάει στην πρόσθιο-οπίσθιο διαφορά των φωνηέντων. Έτσι, τα υπερωϊκά μπορούν να χωρίζονται σε τρεις πραγματώσεις: πρόσθια, κεντρικά και οπίσθια ( Ladefoged & Maddieson 1996: 33). Πρέπει να επισημανθεί για τη μελέτη της Νικολαΐδου ότι ο αριθμός υποκειμένων στο πείραμά της ήταν περιορισμένος (δύο) και τα δεδομένα των φθόγγων ήταν δεδομένα μη πραγματικών λέξεων σε περιορισμένα φωνηεντικά περιβάλλοντα: /i i/, /a a/ και /u u/. Από μια άλλη ηλεκτροπαλατογραφική μελέτη της Νικολαΐδου, που συγκεντρώνεται στα αρθρωτικά χαρακτηριστικά των /t, d, s, z, k, g, l, n, / στον ελληνικό αυθόρμητο λόγο, αποδεικνύεται μια συνάρθρωση των δύο φθόγγων στην προφορά του [kt] (Nikolaidis 2001: 73). Δηλαδή, το υπερωϊκό κλειστό [k] μπορεί να συναρθρωθεί με το πρόσθιο κλειστό [t]. Μπορεί να γίνει το ίδιο με την άρθρωση του [xt] και έτσι να μετατραπεί σε [ t] στη λέξη «χταπόδι» ή όχι; Μπορούν και άλλα σύμφωνα να επηρεάσουν την πραγμάτωση του /x/ σε συμπλέγματα, όπως στα /xl, xn, xr/; Ίσως μπορούν, αφού στην ίδια μελέτη σημειώνεται ότι ένα άλλο τριβόμενο, το [s], επηρεάζεται ουσιαστικά από το περιβάλλον του, λ.χ. το [s] είναι πιο προωθημένο όταν προηγείται ενός [t] (Nikolaidis 2001: 72). Δηλαδή, οι παραπάνω ερωτήσεις είναι δικαιολογημένες και αξιοπρόσεκτο είναι το ότι το επόμενο σύμφωνο θα μπορούσε να δημιουργήσει την ουρανικοποίηση του /x/ αντί για το προηγούμενο πρόσθιο φωνήεν. Συμπεραίνεται ότι από τις μελέτες της Νικολαΐδου φαίνεται η καθαρή διαφορά ως προς τον τόπο άρθρωσης ανάμεσα στο ουρανικό και το υπερωϊκό τριβόμενο και, επιπλέον, υπάρχει μια πιθανή επιρροή των φωνηέντων στα ουρανικά και στα υπερωϊκά ως προς τον τόπο άρθρωσης. Εκτός από αυτό, υπάρχει μια πιθανή επιρροή των συμφώνων στα υπερωϊκά, που θα μπορούσε να δημιουργήσει την ουρανικοποίηση του /x/. Όμως, μπορούν να γίνουν ορατές τέτοιες διαφορετικές 8

9 πραγματώσεις του /x/ σε φάσματα; Πρέπει να γίνεται σαφές ποια ακουστικά χαρακτηριστικά έχουν οι διαφορετικές πραγματώσεις του /x/ για να προσδιοριστεί η συγκεκριμένη πραγμάτωση Τα ακουστικά χαρακτηριστικά Πολύ σημαντικό είναι το ότι η διάκριση ανάμεσα σε ουρανικές και υπερωϊκές πραγματώσεις γίνεται σαφές στα ακουστικά χαρακτηριστικά τους. Όπως αποδείχνουν αποτελέσματα από τη μελέτη των Gordon, Barthmaier & Sands, που μελέτησαν σε εφτά γλώσσες τις ακουστικές διαφορές ανάμεσα στα διάφορα τριβόμενα, το [ ] και το [x] έχουν διαφορετική φασματική μορφή (spectral shape): στις δύο γλώσσες που έχουν και τους δύο φθόγγους, τη σκωτσέζικη Gaelic και τη δυτική Aleut, η συγκέντρωση ήχου για το [x] είναι σε χαμηλότερες συχνότητες, με φασματικές αιχμές κάτω από τα 2000 (Hz), ενώ για το [ ] η συγκέντρωση ήχου βρίσκεται σε υψηλότερες συχνότητες, ανάμεσα τα 3000 και 4000 (Hz) (Gordon κ.α. 2002: 151/3). Kαι στις άλλες γλώσσες με ένα [x], τη Hupa, τη Toda και τη δυτική Apache, η συγκέντρωση ήχου για το [x] βρίσκεται κάτω από τα 2000 (Hz), ενώ συχνά εμφανίζονται επιπλέον μικρότερες αιχμές σε υψηλότερες συχνότητες (Gordon κ.α. 2002: 148/59/63). Αποτελέσματα από άλλες μελέτες, τη Jassem (1968) όπου ο συγγραφέας ηχογράφησε τη δική του φωνή για τη μελέτη του, και τη Harrington (2010²), που αναφέρει τα γερμανικά [ ] και [x], απέδειξαν παρόμοια αποτελέσματα: μια φασματική αιχμή κάτω από τα 2000 (Hz) για το [x] και μια αιχμή πάνω από τα 3000 (Hz) για το [ ] (Jassem 1968, όπως στη Ladefoged & Maddieson 1996: 175/7, Harrington 2010²: 109). Επίσης, στη Jassem (1968) εμφανίζεται στο φάσμα του [x] μια επιπλέον μικρή αιχμή γύρω από τα 4000 (Hz). Αυτή η διάκριση εξηγείται από το συγκεκριμένο τόπο άρθρωσης του τριβόμενου. Όπως φαίνεται από τη Gordon κ.α. (2002), η σημαντική φασματική αιχμή σχετίζεται γενικά με το πόσο πρόσθια αρθρώνεται ο φθόγγος: όσο πιο πρόσθια αρθρώνεται ο φθόγγος, τόσο υψηλότερη συχνότητα έχει η αιχμή και αυτό σχετίζεται με το μέγεθος της στοματικής κοιλότητας μπροστά από τον τόπο άρθρωσης (Gordon κ.α. 2002: 167). Τέτοια εξήγηση αναφέρεται επίσης στη Stevens (1998) για τη διάκριση των οδοντοφατνιακών, των φατνιακών και των ουρανικοφατνιακών τριβόμενων και στη Ladefoged & Maddieson (1996) για τα οπίσθια τριβόμενα [x,χ, ] (Stevens 1998: 411-2, Ladefoged & Maddieson 1996: 176). Συνεπώς, τα φάσματα με αιχμές σε υψηλότερες συχνότητες συγκλίνουν σε πιο πρόσθια τριβόμενα. Επιπλέον, η Harrington (2010) αναφέρει ότι στην πραγμάτωση του [x] η συγκεκριμένη αιχμή βρίσκεται κόντα στο δεύτερο διαμορφωτή του επόμενου φωνήεντος, ενώ στην πραγμάτωση του [ ] η αιχμή βρίσκεται κοντά στο τρίτο διαμορφωτή του επόμενου φωνήεντος (Harrington 2010²: 109). Αυτό δε σημαίνει μόνο ότι η διάκριση ανάμεσα στο [x] και το [ ] είναι ξεκάθαρη, αλλά και ότι λόγω 9

10 των επόμενων φωνηέντων η θέση της αιχμής του [x] διαφέρει σε μεγάλο βαθμό, επειδή ο δεύτερος διαμορφωτής αλλάζει πολύ από φωνήεν σε φωνήεν: από τα 961 (Hz) στο [u] ως τα 2067 (Hz) στο [i] για την ελληνική γλώσσα (Fourakis 1999, όπως στην Arvaniti 2007: 119). Αν η υπόθεση του Harrington ίσχυει και για τις ελληνικές πραγματώσεις και αν οι υψηλότερες συχνότητες συγκλίνουν σε πιο πρόσθια τριβόμενα, μπορεί να συμπεραθεί ότι τα επόμενα φωνήεντα έχουν μεγάλη επιρροή στον τόπο άρθρωσης του [x]: το [i] θα δημιουργήσει ένα πρόσθιο υπερωϊκό τριβόμενο, ενώ το [u] θα δημιουργήσει ένα οπίσθιο υπερωϊκό. Από την άλλη πλευρά η θέση της αιχμής του [ ] διαφέρει σε λιγότερο βαθμό λόγω των επόμενων φωνηέντων, επειδή ο τρίτος διαμορφωτής είναι πιο σταθερός: λ.χ. από τα 2250 (Hz) στο [u] ως τα 2890 (Hz) στο [i] για την αγγλική γλώσσα (Ladefoged 2007: 228). Δηλαδή, η οπισθιότητα του [x] και του [ ] υποτίθεται να γίνει ορατή στα φάσματα και η οπισθιότητα του [x] θα διαφέρει σε μεγαλύτερο βαθμό απ ό,τι αυτή του [ ] υπό την επιρροή του δεύτερου διαμορφωτή. Από τη βιβλιογραφία συμπεραίνεται ότι με τα φάσματα μπορεί να γίνει σαφές αν το /x/ έχει ουρανική ή υπερωϊκή πραγμάτωση και αυτό είναι το πιο σημαντικό για τη μελέτη αυτή. Η πιο υψηλή αιχμή στα φάσματα σχετίζεται με τη στοματική κοιλότητα μπροστά από τη γλώσσα και έτσι προσδιορίζει την οπισθιότητα της συγκεκριμένης πραγμάτωσης. Εκτός από αυτό, αν ο ισχυρισμός της Harrington (2010) είναι σωστός, η πιθανή επιρροή των επόμενων φωνηέντων στην πραγμάτωση του /x/ θα είναι ορατή στα φάσματα και, επομένως, η οπισθιότητα του [x] θα διαφέρει σε μεγάλο βαθμό, ενώ η οπίσθιότητα του [ ] θα διαφέρει σε πολύ μικρότερο βαθμό. 10

11 3 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 3.1 Το υλικό και τα υποκείμενα Θα αναλυθούν οι πραγματώσεις του /x/ σε πραγματικές λέξεις σε όλα τα δυνατά περιβάλλοντα, που αποτελούνται από τέσσερις ομάδες: 1. Φ-χ-Φ = Φωνήεν-χ-Φωνήεν 25 πραγματώσεις 2. Φ-χ-Σ = Φωνήεν-χ-Σύμφωνο 20 πραγματώσεις 3. Φ-χια = Φωνήεν-χ-ια 5 πραγματώσεις 4. #χφ/σ/ια = στην αρχή της λέξης 10 πραγματώσεις Από το πείραμα αποκλείουνται οι ακολουθίες Σ-χ-Φ και οι ακολουθίες Φ-χιο και Φ-χιου, επειδή αλλιώς το πείραμα θα είχε πάρα πολλά στοιχεία και αναμένεται ότι θα έχουν όμοια αποτελέσματα με τις ακολουθίες Φ-χ-Φ και τις ακοουθίες Φ-χια αντίστοιχα. Τα φωνήεντα είναι τα πέντε φωνήεντα της ελληνικής /i,e,a,o,u/ και τα σύμφωνα είναι τα τέσσερα σύμφωνα /t,n,l,r/ που μπορούν να εμφανίζονται σε σύμπλεγμα με το /x/ στην άρχη μιας λέξης. Για δύο πραγματώσεις δε βρέθηκαν λέξεις και έτσι δεν ηχογράφονται: «-ουχια-» και «ουχνα». Συνεπώς, το γλωσσικό υλικό αποτελείται από 58 παγματικές ελληνικές λέξεις (βλ. παράρτημα 1). Στις ηχογραφήσεις όλες οι λέξεις προφέρονται στην πρόταση «Είπα τη λέξη... καλά» για να παρισταθεί ο φυσικός προφορικός λόγος. Τα υποκείμενα του πειράματος είναι τρεις Ελληνίδες από τη Θεσσαλονίκη, που αναφέρονται στη μελέτη ως Α, Μ και Ε, και δύο Έλληνες, ο ένας από τη Θεσσαλονίκη και ο άλλος από την Καρδίτσα, που αναφέρονται ως Α2 και Κ αντίστοιχα. Όλοι οι ομιλητές δεν έχουν σοβαρή διαλεκτική προφορά και προφέρονται όλες τις προτάσεις με κανονικό ρυθμό και με δύο μικρές διακοπές, δηλαδή τρείς ξεχωριστές λίστες λέξεων. Προστέθηκαν στην αρχή και στο τέλος της κάθε λίστας προτάσεων πέντε ασήμαντες για τη μελέτη προτάσεις για καλύτερα αποτελέσματα, επειδή κυρίως στην αρχή και στο τέλος υπάρχει ο κίνδυνος να αλλάξουν ο ρυθμός και η καθαρότητα της φωνής. Επιπλέον, αυθαίρετα βάλθηκαν μέσα σε κάθε λίστα άλλες δέκα ασήμαντες για τη μελέτη προτάσεις για να μην κατανοήσουν οι ομιλητές ποιο είναι το αντικείμενο της μελέτης. 3.2 Ηχογραφήσεις και μετρήσεις Οι ηχογραφήσεις και οι αναλύσεις γίνονται μέσω υπολογιστή χρησιμοποιώντας το πρόγραμμα Pitchworks με δειγματικό ρυθμό (sample rate) (Hz). Χρησιμοποιούνται τα φασματογραφήματα για να μετρηθούν οι πραγματώσεις του /x/. Όλες οι πραγματώσεις μετριούνται στη μέση του φθόγγου, όπου παρατηρούνται καθαρές λωρίδες στο φασματογράφημα. Οι σημαντικές συχνότητες διαπιστώνονται με το FFT-φάσμα (Fourier Formants Transform spectrum), 11

12 που μετράει τις συχνότητες σε 1024 σημείες, δηλαδή σε ένα πλαίσιο 1024/ ,1 (s). Το φάσμα μπορεί να δείξει τις συχνότητες ως τα 5500 (Hz). Από μια προπαρασκευαστικό πείραμα φαίνεται ότι τα FFT-φάσματα δείχνουν ξεκάθαρα την ακουστική διαφορά μεταξύ της υπερωϊκής και της ουρανικής πραγμάτωσης, όπως κατέδειξαν και τις μελέτες, που έχουν αναφερθεί παραπάνω. Η υπερωϊκή πραγμάτωση έχει μια καθαρή και υψηλή αιχμή, κάπου στο χαμηλότερο μέρος του φασματογραφήματος, γύρω από το δεύτερο διαμορφωτή του γειτονικού φωνήεντος ( περ (Hz)). Η ουρανική πραγμάτωση δεν έχει τέτοια αιχμή στο χαμηλότερο μέρος ή αυτή η αιχμή είναι πολύ ασαφής και μικρής έντασης. Αντίθετα, τα ουρανικά έχουν την πρώτη υψηλή αιχμή πάντα γύρω από το 3000 (Hz). Τα σχήματα 3.1 και 3.2 δείχνουν τα διαφορετικά φάσματα των πραγματώσεων με τη συχνότητα (Hz) στον οριζόντιο άξονα (0-5500) και την ένταση (db) στον κατακόρυφο άξονα. Στο πάνω μέρος του φασματογραφήματος παρατηρείται ένταση ήχου γύρω από τα 4500 (Hz), που αντιστοιχεί με μικρές αιχμές που παρατηρήθηκαν και στα αποτελέσματα άλλων μελέτων. Στο φάσμα είναι πολύ δύσκολο να αναλυθεί αυτός ο ήχος, αφού οι αιχμές εκεί δεν είναι πάντα καθαρές και υπάρχει μεγάλη διαφορετικότητα μεταξύ των αρθρώσεων. Γενικά, για τις δύο πραγματώσεις η γραμμή ανεβαίνει με μία, δύο ή τρεις αιχμές γύρω από τα 4500 (Hz) και γι αυτό ο ήχος θα αναλυθεί με το μέσο όρο των αιχμών που εμφανίζονται στο πάνω μέρος του φάσματος. Σχήμα 3.1: FFT-φάσμα του [x] στη λέξη «χράμι» Σχήμα 3.2: FFT-φάσμα του [ ] στη λέξη «χειμώνας» 12

13 4 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 4.1 Η διαφορά ανάμεσα στις δύο πραγματώσεις Καταρχάς, τα στοιχεία δείχνουν ξεκάθαρα ότι η ουρανική πραγμάτωση εμφανίζεται μόνο στην περίπτωση που έπεται ένα πρόσθιο φωνήεν. Στις περιπτώσεις αυτές λείπει η σκούρη λωρίδα στο χαμηλότερο μέρος του φασματογραφήματος του /x/, που είναι ενδεικτική για την πραγμάτωση του υπερωϊκού τριβόμενου και εμφανίζεται στις άλλες πραγματώσεις του /x/. Δηλαδή, η διανομή των πραγματώσεων σε δύο ομάδες είναι ως εξής: Το ουρανικό [ ]: Το υπερωϊκό [x]: /xi, xe, xia/ /xo, xu, xa, xt, xn, xl, xr/ Γενικά, τα FFT-φάσματα δίνουν μια σταθερή εικόνα των διάφορων πραγματώσεων του /x/ σε διάφορες ακολουθίες. Πάντως, οι μετρήσεις αποδίδουν και κάποιες πραγματώσεις στο ΦχΣπεριβάλλον που συγκαταλέγονται στις υπερωϊκές, αλλά δείχνουν μια επιπλέον αιχμή γύρω στα 3000 (Hz). Αυτές οι περιπτώσεις πραγματεύονται παρακάτω στην επόμενη παράγραφο. Οι πραγματώσεις στην πρώτη όμαδα έχουν πάντα η πρώτη υψηλή αιχμή στο φασματογράφημα γύρω από τα 3000 (Hz), ενώ οι πραγματώσεις στην δεύτερη ομάδα έχουν την πρώτη υψηλή αιχμή πιο χαμηλότερη: κάπου ανάμεσα στα (Hz) περίπου. Το σχήμα 4.1 δείχνει ο μέσος όρος των πρώτων αιχμών του κάθε ομιλητή. Στο σχήμα παρατηρείται μια ξεκάθαρη διαφορά ανάμεσα στις γυναίκες και τους άντρες ως προς την ουρανική πραγμάτωση: οι άντρες δείχνουν μια χαμηλότερη συχνότητα για την πρώτη αιχμή. Τέτοια διαφορά δεν παρουσιάζεται στις μετρήσεις της υπερωϊκής πραγμάτωσης. Πάντως, για την ακρίβεια, θα πραγματεύονται ξεχωριστά όλες οι μετρήσεις των δύο φύλων. Ως προς το υψηλότερο μέρος του φασματογραφήματος, όπου γενικά υπάρχει μια περιοχή με μεγάλη ένταση και με μία, δύο ή τρεις αιχμές περίπου ανάμεσα στα 3500 και 5000 (Hz), δεν παρατηρείται μια διαφορά ανάμεσα στις δύο ομάδες και υπάρχει μια σταθερή εικόνα. Για να μετρήσει τη δεύτερη «αιχμή» χρησιμοποιήθηκε ο μέσος όρος των διάφορων αιχμών εκεί, όπως έχει αναφερθεί και στο κεφάλαιο «Μεθοδολογία». Τα αποτελέσματα αυτής της «αιχμής» τα δείχνει το σχήμα 4.2. Και εδώ οι γυναικείες φωνές αποδίδουν λίγο υψηλότερες συχνότητες. 13

14 Συχνότητα (Hz) Συχνότητες της πρώτης αιχμής Α Μ Ε Α2 Κ Ουρανική πραγμάτωση Υπερωϊκή πραγμάτωση Σχήμα 4.1 Συχνότητα (Hz) Συχνότητες της δεύτερης αιχμής Α Μ Ε Α2 Κ ουρανική πραγμάτωση υπερωϊκή πραγμάτωση Σχήμα Οι υπερωϊκές πραγματώσεις Οι ακολουθίες Φ-χ-Φ Οι μετρήσεις των υπερωϊκών πραγματώσεων αποδίδουν μια μεγάλη επιρροή των γειτονικών φωνηέντων. Όταν συγκρίνονται οι πρώτες αιχμές των [x] στα διάφορα ΦχΦ-περιβάλλοντα, φαίνεται ότι η επιρροή του φωνήεντος που έπεται του /x/ είναι μεγαλύτερη από την επιρροή του φωνήεντος που προηγείται, όπως αναμένεται. Στα σχήματα συγκρίνονται οι μέσες συχνότητες της πρώτης αιχμής στα διάφορα περιβάλλοντα. Εδώ τα αποτελέσματα των γυναικών δε διαφέρουν 14

15 πολύ από τα αποτελέσματα των αντρών το μόνο που παρατηρείται είναι το ότι οι συχνότητες των αντρών είναι γενικά λίγο πιο χαμηλές. Στις ηχογραφήσεις παρατηρείται ότι, όταν τα οπίσθια φωνήεντα /o,u/ έπονται του /x/, η αιχμή εμφανίζεται σε χαμηλές συχνότητες, λ.χ. από τα 641 (Hz) για την /oxu/ ως τα 1257 (Hz) για την /axo/ στις γυναικείες πραγματώσεις. Αντίθετα, το μη οπίσθιο, χαμηλό φωνήεν /a/ δημιουργεί πολύ υψηλότερες αιχμές εκτός από τις πραγματώσεις που ένα οπίσθιο φωνήεν προηγείται του /x/, όπως στις /oxa/ και /uxa/. Δηλαδή, η επιρροή των επόμενων φωνηέντων είναι η πιο δυνατή επιρροή, όπως δείχνουν και τα διαγράμματα στα σχήματα 4.4 και 4.6: οι τρεις γραμμές που αντιπροσωπεύουν τις /xa/,/xo/ και /xu/ γενικά δε διασταυρώνονται. Επιπλέον, η γενική πτώση από το /i/ ως το /u/ στις γραμμές δείχνει ότι υπάρχει και μια μικρότερη επιρροή των προηγούμενων φωνηέντων. Αιχμές /xa/ /xo/ /xu/ (Hz) /#x/ /ix/ /ex/ /ax/ /ox/ /ux/ Σχήμα 4.3: Γυναικείες πραγματώσεις. Συχνότητα (Hz) Αιχμή του [x] στο ΦχΦ-περιβάλλον 500 # /i/ /e/ /a/ /o/ /u/ Σχήμα 4.4: Διάγραμμα γυναικείων πραγματώσεων. /-xa-/ /-xo-/ /-xu-/ Αιχμές /xa/ /xo/ /xu/ (Hz) /#x/ /ix/ /ex/ /ax/ /ox/ /ux/ Σχήμα 4.5: Αντρίκειες πραγματώσεις. Συχνότητα (Hz) Αιχμή του [x] στο ΦχΦ-περιβάλλον 500 # /i/ /e/ /a/ /o/ /u/ Σχήμα 4.6: Διάγραμμα αντρίκειων πραγματώσεων. /-xa-/ /-xo-/ /-xu-/ 15

16 4.2.2 Οι ακολουθίες Φ-χ-Σ Στις ακολουθίες Φ-χ-Σ δεν παρατηρούνται διαφορές ως προς τα διαφορετικά σύμφωνα που έπονται του /x/, ενώ οι διαφορές είναι ουσιαστικές ως προς το προηγούμενο φωνήεν και εκείνες σχετίζονται με το πόσο οπίσθιο προφέρεται το φωνήεν (βλ. σχήματα ). Όμως, αυτό δεν πάει να πει ότι στις πραγματώσεις αυτές η επιρροή του φωνήεντος είναι μεγαλύτερη από την επιρροή του συμφώνου, αφού ουρανικοποίηση δεν εμφανίζεται για τις [ix] και [ex] και οι πραγματώσεις [οx] και [ux] με σύμφωνο έχουν την αιχμή τους σε καθαρά υψηλότερη συχνότητα από τις [oxo], [uxo], [oxu] και [uxu], δηλαδή λόγω του συμφώνου η αιχμή δεν κατεβαίνει κάτω από τα 1000 (Hz). Εκτός από αυτό, ούτε εδώ το φύλο των ομιλητών δεν παίζει ουσιαστικό ρόλο. Αιχμές /xt/ /xn/ /xl/ /xr/ (Hz) /#x/ /ix/ /ex/ /ax/ /ox/ /ux/ Σχήμα 4.7: Γυναικείες πραγματώσεις. Συχνότητα (Hz) Αιχμή του [x] στο ΦχΣ-περιβάλλον 500 # /i/ /e/ /a/ /o/ /u/ Σχήμα 4.8: Διάγραμμα γυναικείων πραγματώσεων. /-xt-/ /-xn-/ /-xl-/ /-xr-/ Αιχμές /xt/ /xn/ /xl/ /xr/ (Hz) /#x/ /ix/ /ex/ /ax/ /ox/ /ux/ Σχήμα 4.9:Αντρίκειες πραγματώσεις. Συχνότητα (Hz) Αιχμή του [x] στο ΦχΣ-περιβάλλον /-xt-/ 1500 /-xn-/ /-xl-/ 1000 /-xr-/ 500 # /i/ /e/ /a/ /o/ /u/ Σχήμα 4.10: Διάγραμμα αντρίκειων πραγματώσεων. 16

17 Άλλο αξιοσημείωτο γεγονός είναι το ότι κάποιες ακολουθίες Φ-χ-Σ φαίνονται να έχουν μια επιπλέον σημαντική αιχμή στην περιοχή του φάσματος, όπου γενικά εμφανίζεται η πρώτη αιχμή των ουρανικών, δηλαδή γύρω στα 3000 (Hz). Πέντε από τέτοιες περιπτώσεις προέκυψαν σε τέσσερις ομιλητές: δύο φορές για την /exl/ και μία φορά για τις /ixt/, /ixr/ και /#xl/. Οι περιπτώσεις υποδεικνύουν ότι στις ακολουθίες Φ-χ-Σ το /x/ μπορεί να τείνει προς την ουρανική πραγμάτωση. Το σχήμα 4.11 δείχνει ένα παραδειγματικό φάσμα μιας τέτοιας πραγμάτωσης. 4 Σχήμα 4.11: Το FFT-φάσμα του [x] στη λέξη «μπεχλιβάνης». 4.3 Οι ουρανικές πραγματώσεις Όπως έχει αναφερθεί, οι ουρανικές πραγματώσεις έχουν μια πρώτη υψηλή αιχμή γύρω από τα 3000 (Hz). Η πρώτη αιχμή δεν απέχει πολύ από την περιοχή μεγάλης έντασης ανάμεσα στα (Hz) και μπορεί να θεωρηθεί η πρώτη αιχμή αυτής της περιοχής, όπως παρατηρείται στο FFT-φάσμα στο σχήμα 3.2. Όμως, αυτή η αιχμή είναι πάντα μια επιπλέον αιχμή δίπλα στις αιχμές που αποτελούν εκείνη την περιοχή μεγάλης έντασης. Δηλαδή, η αιχμή αυτή μετριέται ξεχωριστά ως η πρώτη σημαντική συχνότητα των ουρανικών. Στις μετρήσεις της φαίνεται ότι για τους άντρες η πρώτη αιχμή έχει ουσιαστικά χαμηλότερη συχνότητα: ανάμεσα στα 2458 και τα 3495 (Hz), ενώ για τις γυναίκες η αιχμή βρίσκεται ανάμεσα στα 3039 και τα 3710 (Hz). Αυτό το γεγονός ξεχωρίζεται, αφού δεν παρατηρείται στις υπερωϊκές πραγματώσεις. Άλλο αξιοσημείωτο γεγονός είναι το ότι τα αποτελέσματα για τις /xi/, /xe/ και /xia/ είναι όμοια (βλ. σχήματα ). Αν υποτίθεται ότι το χαρακτηριστικό «οπίσθιο» του επόμενου φωνήεντος επηρεάζει την αιχμή, όπως το κάνει για το [x], αυτά τα αποτελέσματα για τις /xi/ και /xe/ είναι λογικά, αφου και τα δύο φωνήεντα /i,e/ είναι πολύ πρόσθια χωρίς μεγάλη διαφορά. Όμως, ούτε η ακολουθία /xia/ δε διαφέρει πολύ από τις άλλες ακολουθίες. Αυτό σημαίνει ότι το /a/ δεν επηρεάζει την πραγμάτωση του/x/ στην ακολουθία [ a]. Εκτός από αυτό, η μικρή πτώση των 4 Πρβ. τα σχήματα 3.1 και

18 γραμμών στα δύο διαγράμματα υποδεικνύει τη μικρή επιρροή του φωνήεντος που προηγείται του [ ], οπως ισχύει και για το [x]. Αιχμές /xi/ /xe/ /xia/ (Hz) /#x/ /ix/ /ex/ /ax/ /ox/ /ux/ Σχήμα 4.12: Γυναικείες πραγματώσεις. Συχνότητα (Hz) Αιχμή του [ ] στα διαφορετικά περιβάλλοντα # /i/ /e/ /a/ /o/ /u/ Σχήμα 4.13: Διάγραμμα γυναικείων πραγματώσεων. /-xi-/ /-xe-/ /-xia-/ Αιχμές /xi/ /xe/ /xia/ (Hz) /#x/ /ix/ /ex/ /ax/ /ox/ /ux/ Σχήμα 4.14:Αντρίκειες πραγματώσεις. Συχνότητα (Hz) Αιχμή του [ ] στα διαφορετικά περιβάλλοντα # /i/ /e/ /a/ /o/ /u/ Σχήμα 4.15: Διάγραμμα αντρίκειων πραγματώσεων. /-xi-/ /-xe-/ /-xia-/ 18

19 4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Από τα αποτελέσματα προκύπτει μια καθαρή εικόνα: όλες οι πραγματώσεις του /x/ έχουν μία αιχμή στα φάσματα, είτε κάτω από τα 2000 (Hz) για το [x] είτε γύρω στα 3000 (Hz) για το [ ], και μία περιοχή, ή μία αιχμή, μεγάλης έντασης γύρω στα 4500 (Hz), όπως έδειξε και το προπαρασκευαστικό πείραμα. Η πρώτη μεγάλη αιχμή στα φάσματα αντιστοιχεί με τα αποτελέσματα προηγούμενων μελετών και, όπως είχε αναφερθεί στο δεύτερο κεφάλαιο, σχετίζεται με το πόσο οπίσθια ή πρόσθια αρθρώνεται το τριβόμενο. Έτσι, το πιο σημαντικό συμπέρασμα από το πείραμα είναι το ότι το /x/ δεν ουρανικοποιείται όταν προηγείται ενός συμφώνου και αρθρώνεται ως υπερωϊκό τριβόμενο. Τα σταθερά FFT-φάσματα έδειξαν ότι υπάρχει μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις ουρανικές και τις υπερωϊκές πραγματώσεις: μόνο στις ακολουθίες /xi/ και /xe/ εμφανίζεται το [ ], στις άλλες ακολουθίες εμφανίζεται το [x]. Συμπεραίνεται ότι η προοδευτική αφομοίωση του φωνήματος /x/ δεν εμφανίζεται στα ελληνικά, δηλαδή το προηγούμενο πρόσθιο φωνήεν δε μπορεί να δημιουργήσει ουρανικοποίηση στις λέξεις με ακολουθίες Φ-χ-Σ, όπως «νύχτα» και «τσίχλα». Ούτε τα σύμφωνα μπορούν να δημιουργήσουν μια ουρανική πραγμάτωση του /x/ ή να συναρθρωθούν με το /x/. Δηλαδή, και αυτή η υπόθεση, που είχε προταθεί στο δεύτερο κεφάλαιο με βάση τη Nikolaidis (2001), μπορεί να απορριφθεί. Όμως, πρέπει να επισημανθεί ότι οι συγκεκριμένες πέντε πραγματώσεις που προέκυψαν από το πείραμα στις ακολουθίες Φ-χ-Σ και είχαν ακουστικά χαρακτηριστικά και του [x] και του [ ], υποδεικνύουν ότι μερικές φορές οι ακολουθίες εκείνες τείνουν προς την ουρανική πραγμάτωση. Από το πείραμα φαίνεται ότι τέτοιες πραγματώσεις είναι σποραδικές και τυχαίες, επειδή δεν εμφανίζονται σε πολλές και συγκεκριμένες περιπτώσεις, ούτε σε συγκεκριμένους ομιλητές. Γι αυτό τα φάσματά τους αναλύθηκαν εδώ ως υπερωϊκές πραγματώσεις και όχι ως μια ξεχωρισμένη κατηγορία. Όμως, αυτό το σύντομο πείραμα δεν αποδίδει αρκετά αξιόπιστα αποτελέσματα και χρειάζεται πιο εκτεταμένη έρευνα, που θα αποδώσει πιο αξιόπιστα αποτελέσματα και θα μπορούσε να αποδείξει ότι τέτοια φάσματα παριστάνουν μια ξεχωριστή πραγμάτωση κάπου ανάμεσα σε ουρανική και υπερωϊκή. Στα αποτελέσματα της υπερωϊκής πραγμάτωσης παρατηρείται η σημαντική επιρροή του επόμενου φωνήεντος στη συχνότητα της πρώτης αιχμής, αλλά επίσης η μικρή επιρροή του προηγούμενου φωνήεντος. Ισχυρίζεται από τη Harrington (2010) ότι η σημαντική αιχμή στο φάσμα είναι πάντα κοντά στο δεύτερο διαμορφωτή του επόμενου φωνήεντος, αλλά από τα αποτελέσματα φαίνεται ότι η αιχμή βρίσκεται κάπου ανάμεσα στους δεύτερους διαμορφωτές των δύο γειτονικών φωνηέντων βέβαια, λίγο πιο κοντά στο δεύτερο διαμορφωτή του επόμενου φωνήεντος. Επίσης στις ακολουθίες όπου έπεται ένα σύμφωνο, το [x] επηρεάζεται σε μεγαλύτερο βαθμό από το επόμενο 19

20 σύμφωνο, απ ό,τι από το προηγούμενο φωνήεν, επειδή ουρανικοποίηση δεν πραγματοποιείται στις περιπτώσεις που προηγούνται πρόσθια φωνήεντα, όπως στις λέξεις «νύχτα» και «σέχτα». Συμπεραίνεται ότι η επιρροή των γειτονικών φθόγγων στην αιχμή και, επομένως, στην οπισθιότητα του [x] δημιουργεί μεγάλες διαφορές μεταξύ των διάφορων πραγματώσεων: η αντρίκεια πραγμάτωση του [x] στην ακολουθία /ixr/ (2001 (Hz)) είναι η πιο πρόσθια, ενώ η γυναικεία πραγμάτωση του [x] στην ακολουθία /oxu/ (641 (Hz)) είναι η πιο οπίσθια. Στα αποτελέσματα του [ ] ενδιαφέρον είναι ότι οι τρεις ακολουθίες /xi/, /xe/ και /xia/ δε διαφέρονται πολύ μεταξύ τους και ότι τη διαφορά στα φάσματα την κάνει η μικρή επιρροή του προηγούμενου φθόγγου. Αυτό σημαίνει ότι ο ισχυρισμός της Harrington (2010), ότι η αιχμή του [ ] είναι πάντα κοντά στο τρίτο διαμορφωτή του επόμενου φωνήεντος, δεν αντιστοιχεί πλήρως με τα αποτελέσματα από τη μία, η αιχμή βρίσκεται στην περιοχή όπου βρίσκεται ο τρίτος διαμορφωτής των διάφορων φωνήεντων, αλλά, από την άλλη, οι ακολουθίες δε διαφέρονται ως προς εκείνη την αιχμή, δηλαδή η αιχμή δεν σχετίζεται με τον τρίτο διαμορφωτή του επόμενου φωνήεντος. Επιπλέον, το ότι η ακολουθία /xia/ δε διαφέρει από τις άλλες ακολουθίες, σημαίνει ότι το /a/ δεν επηρεάζει το ουρανικό τριβόμενο ή, τουλάχιστον, δεν επηρεάζει την αιχμή που σχετίζεται με την οπισθιότητα του φθόγγου. Συνεπώς, δεν είναι το επόμενο φωνήεν, αλλά το προηγούμενο φωνήεν που κάνει την διαφορά ως προς την οπισθιότητα των ουρανικών τριβόμενων και αυτή η διαφορά είναι μικρή: η αιχμή των αντρίκειων πραγματώσεων βρίσκεται ανάμεσα σε 2703 και 3203 (Hz) και η αιχμή των γυναικείων πραγματώσεων ανάμεσα σε 3142 και 3655 (Hz). Παρόλο που ο ισχυρισμός της Harrington (2010) δεν ισχύει πλήρως για το ελληνικό /x/, βέβαια μπορεί να συμπερανθεί ότι η οπισθιότητα του υπερωϊκού [x] διαφέρει σε μεγάλύτερο βαθμό απ ό,τι η οπισθιότητα του ουρανικού [ ], όπως είχε υποτεθεί στο δεύτερο κεφάλαιο. Συνεπώς, με βάση αυτό το πείραμα και σχετικά με τα αρθρωτικά χαρακτηριστικά οι υπερωϊκές πραγματώσεις διαιρούνται πιο εύκολα σε πρόσθιες, κέντρικές και οπίσθιες πραγματώσεις από τις ουρανικές πραγματώσεις. Το τελευταίο αξιοσημείωτο γεγονός παρατηρείται στη διάκριση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες. Στις ουρανικές πραγματώσεις οι αντρίκειες φωνές έχουν την πρώτη αιχμή πολύ χαμηλότερη στο FFT-φάσμα από τις γυναικείες φωνές. Κάτι που δεν είναι πολύ αξιοπρόσεκτο, επειδή η συχνότητα της αιχμής σχετίζεται με τη στοματική κοιλότητα μπροστά από τον τόπο άρθρωσης και γενικά οι άντρες έχουν μεγαλύτερα στόματα. Όμως, στις υπερωϊκές πραγματώσεις δεν εμφανίζεται η ίδια διάκριση εκεί τα φάσματα δείχνουν μια πολύ μικρότερη και σχεδόν ασήμαντη διάκριση ανάμεσα στις αντρίκειες και τις γυναικείες φωνές. Δηλαδή, η διάκριση που εμφανίζεται στα ουρανικά τριβόμενα δεν εμφανίζεται στα υπερωϊκά τριβόμενα. Για αυτή τη 20

21 διάκριση χρειάζεται επίσης περισσότερη έρευνα, όπως για τους πραγματώσεις που έδειξαν χαρακτηριστικά υπερωϊκών και ουρανικών. 21

22 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Arvaniti 1999 Amalia Arvaniti, «Standard Modern Greek», στο: Journal of the International Phonetic Association29 (2). Cambridge (UK), Arvaniti 2007 Amalia Arvaniti, «Greek Phonetics: the State of the Art», στο: Journal of Greek Linguistics Fox 2005² Anthony Fox, The Structure of German. Oxford (US) (2 η εκδ.). Gordon κ.α Matthew Gordon, Paul Barthmaier & Kathy Sands, «A Cross-linguistic Acoustic Study of Voiceless Fricatives», στο: Journal of the International Phonetic Association 32 (2). Cambridge (UK), Harrington 2010² Jonathan Harrington, «Acoustic Phonetics», στο: W.J. Hardcastle, J. Laver & Fiona E. Gibbon (επιμ.),the Handbook of Phonetic Sciences. Oxford (US) (2 η εκδ.), I.P. Association 2005 International Phonetic Association, The International Phonetic Alphabet (revised 2005). Στο: Joseph & Philippaki- Brian D. Joseph & Irene Philippaki-Warburton, «Modern Greek». Warburton 1987 London. Ladefoged 2007 Peter Ladefoged (μετ. Μ. Μπαλτατζάνη), Εισαγωγή στη Φωνητική. Αθήνα. Ladefoged & Maddieson 1996 Peter Ladefoged & Ian Maddieson, The Sounds of the World s Languages. Oxford (UK). Linke 2010 [Περίληψη μιας παρουσίασης] Kathrin Linke, «Dorsal Fricative Assimilation in Modern Greek (with evidence from german)», στο: 3th Amsterdam Workshop on Greek Linguistics. Amsterdam. Newton 1972 Brian Newton, The Generative Interpretation of Dialect. A study of Modern Greek Phonology. Cambridge (UK). Malikouti-Drachman 2001 Malikouti-Drachman, «Greek Phonology: a Contemporary Perspective», στο: Journal of Greek Linguistics Nikolaidis 2001 Katerina Nikolaidis, «An Electropalatographic Study of Greek Spontaneous Speech», στο: Journal of the International Phonetic Association 31 (1). Cambridge (UK), Stevens 1998 Kenneth N. Stevens, Acoustic Phonetics. Cambridge (US). 22

23 Νικολαΐδου 2003 Φιλιππάκη-Warburton 1992 Κατερίνα Νικολαΐδου, «Μια Ηλεκτροπαλατογραφική Μελέτη των Ουρανικών Συμφώνων της Ελληνικής», στο: Δ. Θεοφανοπούλου- Κόντου, κ.α. (επιμ.), Σύχρονες Τάσεις στην Ελληνική Γλωσσολογία. Μελέτες Αφιερωμένες στην Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton. Αθήνα, Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, Εισαγωγή στη Θεωρητική Γλωσσολογία. Αθήνα. 23

24 Παράρτημα 1: Λέξεις πειράματος Ακολουθίες Φ-χ-Φ /xi/ /xe/ /xa/ /xo/ /xu/ /ix/ Τοίχοι Απείχε Απείχα Τοίχος Τοίχου /ex/ Απέχει Απέχε Ξέχασα Απέχω Απέχουν /ax/ Βλάχοι Βλάχε Τάχα Βλάχος Βλάχου /ox/ Στόχοι Ξενοδόχε Μπόχα Στόχος Στόχου /ux/ Συνταξιούχοι Συνταξιούχε Γιούχα Συνταξιούχος Συνταξιούχου Ακολουθίες Φ-χ-Σ /xt/ /xn/ /xl/ /xr/ /ix/ Νύχτα Λυχνάρι Τσίχλα Ψύχρα /ex/ Σέχτα Ξέχνα Μπεχλιβάνης Μέχρι /ax/ Λαχταρώ Άχνα Σαχλαμάρες Καταχραστής /ox/ Οχτακόσια Σπρώχνω Κόχλαζε Ώχρα /ux/ Φούχτα * Μούχλα Μουχρά Ακολουθίες Φ-χια /ixia/ Νύχια /exia/ Πετέχια /axia/ Βράχια /oxia/ Φτώχεια /uxia/ * Ακολουθίες #-χ-φ/σ/ια /xi/ Χειμώνας /xt/ Χταπόδι /xe/ Χελώνα /xn/ Χνάρι /xa/ Χασάπης /xl/ Χλαπακιάζω /xo/ Χωράφια /xr/ Χράμι /xu/ Χουρμάς /xia/ Χιαστός 24