Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τμήμα Κοινωνιολογίας Μάθημα: Κοινωνική Πολιτική Καθηγητής Θανάσης Αλεξίου

Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τμήμα Κοινωνιολογίας Μάθημα: Κοινωνική Πολιτική Καθηγητής Θανάσης Αλεξίου Στο μάθημα αυτό θα δοθεί έμφαση στις κοινωνικές σχέσεις που προσδιορίζουν το περιεχόμενο της κοινωνικής πολιτικής και προσδίδουν ιδιαίτερη μορφή στο κράτος (κράτος πρόνοιας). Συνεπώς η αναδιάρθρωση στην παραγωγή, οι αλλαγές στην κοινωνική δομή και το πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων που διαμορφώνουν, συνιστά εκ των πραγμάτων πλαίσιο κοινωνικής ανάλυσης. Εντούτοις η αντικυκλική παρέμβαση του κράτους στη σφαίρα της ζήτησης (Welfare State), αποκαθιστά μεν τους εργαζομένους, κυρίως μέσω της συλλογικής κατανάλωσης, ως καταναλωτές (κοινωνική πολιτική), αμβλύνοντας τις κοινωνικές ανισότητες, αναπαράγει εντούτοις τους κατακερματισμούς και τους διαχωρισμούς του κοινωνικού σώματος τόσο σε λειτουργικό επίπεδο (χωρικές ανισότητες, εργασιακές σχέσεις, ποινικό σύστημα, ανισότητες υγείας κ.λπ.), όσο και σε θεσμικόσυμβολικό επίπεδο (κοινωνικοποίηση, εκπαιδευτικό σύστημα, ιδιότητα του πολίτη κ.λπ.). Αυτή η κρατική παρέμβαση εμπεδώνει στο εσωτερικό των εργαζόμενων τάξεων μια νέα διαστρωμάτωση. Ακριβώς γι αυτούς τους λόγους η κοινωνική πολιτική εξελίχτηκε εκ των πραγμάτων και ως βιοπολιτική (Μ. Foucault), δηλαδή ως προσπάθεια κοινωνικής πειθάρχησης και διαχείρισης του πληθυσμού. Αν τα πτωχοκομεία την περίοδο πριν και μετά τη βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία αλλά και στην ηπειρωτική Ευρώπη, επιχειρούν να ελέγξουν τις επικίνδυνες τάξεις (Πωπερισμός) και να τις εντάξουν λειτουργικά στις δομές της μισθωτής εργασίας, στην Εποχή του Κεφαλαίου (Ε. Hobsbawm) η κοινωνική πολιτική έχει ως αντικείμενο τη βιομηχανική εργατική τάξη. Ωστόσο η κρίση υπερσυσσώρευσης που εμφανίζεται και ως κρίση υποκατανάλωσης (βλ. κραχ του 1929) σε συνάρτηση με τα μορφολογικά στοιχεία της σημερινής κρίσης (μεταφορντισμός/νεοτεϊλορισμός, μείωση της βιομηχανικής της εργατικής τάξης, διεύρυνση των νέων μικροαστικών στρωμάτων και της γυναικείας απασχόλησης κ.λπ.), προκαλούν την κρίση του κράτους πρόνοιας (κρίση αντιπροσώπευσης). Το γεγονός αυτό υποδεικνύει και τα όρια των αντικυκλικών (κεϋνσιανών) πολιτικών. Tο μάθημα θα κινηθεί σε δύο άξονες: Στον πρώτο άξονα θα εξεταστεί η κοινωνική πολιτική ως εργαλείο λειτουργικής ενσωμάτωσης των κατώτερων κοινωνικών τάξεων στη νέα κοινωνική

πραγματικότητα του βιομηχανικού καπιταλισμού. Εδώ θα εξεταστεί η κοινωνική πολιτική σε συνάρτηση με την εξέλιξη των ανθρωπιστικών σπουδών (παιδαγωγική, ψυχολογία, ιατρική, κοινωνική εργασία κ.λ.π.), την τεχνογνωσία των οποίων χρησιμοποιεί ευρύτατα η κοινωνική πολιτική, κυρίως όσον αφορά την ρύθμιση της συμπεριφοράς του ατόμου και ομάδων αλλά και την διαχείριση βιόκοσμων (βιοπολιτική). Σ αυτήν τη κατεύθυνση θα αναλυθεί και ο ρόλος της υγείας, της οικογένειας και του σχολείου και οι αλλαγές στη δομή τους, καθότι οι θεσμοί αυτοί αποτέλεσαν αντικείμενο της κρατικής κοινωνικής πολιτικής, τόσο ως κοινωνικοποιητικοί θεσμοί όσο και ως χώροι βιοψυχικής αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης. Στο δεύτερο άξονα θα εξεταστεί το κράτος πρόνοιας ως εγχείρημα ανάληψης της αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης και της κοινωνίας από το κράτος (κράτος πρόνοιας) σε συνάρτηση με την κοινωνική διαστρωμάτηση του φορντικού «καθεστώτος συσσώρευσης» (βιομηχανική εργατική τάξη/αστική βιομηχανική τάξη). Το κράτος πρόνοιας εγκαθιδρύοντας υποδομές «συλλογικής κατανάλωσης» (βλ. δημόσια αγαθά), κοινωνικοποιεί μέρος του κόστους κοινωνικής αναπαραγωγής αναλαμβάνοντας εξ ολοκλήρου τη διαχείριση της εργατικής δύναμης αλλά και των βιόκοσμων που αυτή ανατρέφεται, καταρτίζεται και κοινωνικοποιείται (υγεία, εκπαίδευση, οικογένεια κ.λπ.). Εντούτοις η μετάβαση σε νέες μορφές παραγωγής και εργασίας (μεταφορντισμός/νεοτεϊλορισμός) διαμορφώνει, σύμφωνα με κάποιες απόψεις το κοινωνικό και πολιτισμικό τοπίο της «μεταβιομηχανικής κοινωνίας» (Bell, Touraine, Drucker κ.λπ.). Η βιομηχανική εργατική τάξη υποχωρεί ως κοινωνικο-πολιτισμικό μόρφωμα δίνοντας την εντύπωση ότι υποχωρεί μαζί της και η αντίθεση κεφαλαίου-εργασίας, εφόσον αυτό βασίστηκε στη «συναίνεση» της βιομηχανικής εργατικής τάξης με το κεφάλαιο, γεγονός που απονομιμοποιεί το κράτος πρόνοιας να εμφανίζεται ως μηχανισμός αναδιανομής. Οι νέες κοινωνικές ανισότητας προκύπτουν, όχι από κάθετες αλλά από οριζόντιες δομές (φύλο, ηλικία, εθνότητα κ.λπ.), κατάσταση που εννοιολογείται σύμφωνα με το βεμπεριανό μοντέλο με όρους «κλειστών ομάδων» και «κοινωνικού αποκλεισμού». Οι κριτικές που συνοδεύουν την κρίση αντιπροσώπευσης του κράτους πρόνοιας έχουν ως στόχο τόσο τα «κολλεκτιβιστικά» στοιχεία του κράτους πρόνοιας (φιλελευθερισμός) όσο και τον διαχειριστικό του ρόλο έναντι του κοινωνικού σώματος και της ζωής (βιοπολιτική). Στόχοι του μαθήματος

Η εισαγωγή των φοιτητών/φοιτητριών στη θεωρία και στην ιστορία της κοινωνικής πολιτικής η εξοικείωση των φοιτητών/τριών με ένα αναστοχαστικό τρόπο σκέψης ώστε να είναι δυνατή η ιστορικοποίηση συστημάτων κοινωνικής πολιτικής («προνοιακά καθεστώτα») η εξοικείωση των φοιτητών/τριών με τα μεθοδολογικά εργαλεία μιας κοινωνιολογίας της κοινωνικής αναπαραγωγής ώστε να είναι εφικτή η κοινωνική ανάλυση (κοινωνική δομή, κοινωνική διαστρωμάτωση, κρίση υπερσυσσώρευσης/υποκατανάλωσης κ.λπ.) η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο η αναδιανομή υλικών και συμβολικών πόρων (εισόδημα, κύρος, πολιτισμικό κεφάλαιο, καλαισθητική κρίση κ.λπ.) συνδέεται με την αντιπαράθεση στο σύστημα παραγωγής Σύγγραμμα του μαθήματος 1 η. Αλεξίου, Θ. (2009), Κοινωνικές τάξεις, κοινωνικές ανισότητες και συνθήκες ζωής, Αθήνα: Παπαζήσης. 2 η. Αλεξίου, Θ. (2007), Περιθωριοποίηση και ενσωμάτωση. Η κοινωνική πολιτική ως μηχανισμός ελέγχου και κοινωνικής πειθάρχησης, Αθήνα: Παπαζήσης. Αξιολόγηση Γραπτές εξετάσεις στο τέλος του εξαμήνου. Υπό όρους (συνεχής παρακολούθηση, συμμετοχή) υπάρχει η δυνατότητα ανάληψης εργασίας (50% εργασία, 50% γραπτές εξετάσεις). Οι ενδιαφερόμενοι θα πρέπει να εκδηλώσουν το ενδιαφέρον τους στα δύο πρώτα μαθήματα. Δομή και σειρά των διαλέξεων 1 η. Ιστορία και θεωρία της κοινωνικής πολιτικής Πότε εμφανίζονται οργανωμένες μορφές κοινωνικής πολιτικής; Μπορεί να συγκριθεί η μεσαιωνική φιλανθρωπία ή, ακόμη και ο φιλανθρωπικός ακτιβισμός των αστών

κυριών του 19 ου αιώνα με τις σύγχρονες μορφές κοινωνική πολιτικής με υποκείμενο το κράτος; Με ποιο τρόπο αυτές μπορούν να θεωρητικοποιηθούν ώστε να αναδειχτεί μια κοινωνιολογία της κοινωνικής πολιτικής με σαφή και διακριτά, έναντι άλλων επιστημονικών πειθαρχιών, αναλυτικά εργαλεία; 2 η.κοινωνική πολιτική και κοινωνική πειθάρχηση: ή ένταξη των «επικίνδυνων τάξεων» και τα άσυλα εργασίας (Workhouses) Με ποιο τρόπο αναπτύσσεται η λειτουργική και κοινωνική ενσωμάτωση ενός πληθυσμού με προκαπιταλιστικές συνήθεις και τις αντίστοιχες πολιτισμικές πρακτικές στις αξίες της αστικής-καπιταλιστικής πραγματικότητας και του ανερχόμενου αστού; Με ποιο τρόπο αυτός ο πληθυσμός εξοικειώνεται, μέσα από κατασταλτικές πολιτικές (Workhouses, Νοσοκομεία, Laws of Power κ.λπ.) αλλά και μέσα από τη φιλανθρωπία, με το εργασιακό ήθος που απαιτεί το σύστημα της μισθωτή εργασίας; 3 η. Κοινωνική πολιτική και κράτος πρόνοιας στην Ελλάδα Γιατί εμφανίζονται καθυστερημένα στην Ελλάδα οργανωμένες κρατικές κοινωνικές πολιτικές; Σε ποιο βαθμό αυτή η καθυστέρηση συνδέεται με τον χαρακτήρα της καπιταλιστικής ανάπτυξης, την προλεταριακή συνθήκη και το βαθμό μισθωτοποίησης του πληθυσμού, επομένως και με πολιτικές νομιμοποίησης των σχέσεων κυριαρχίας; 4 η.ιστορική-συγκριτική προσέγγιση των «καθεστώτων προνοιακού καπιταλισμού» Που διαφοροποιείται μεθοδολογικά η εννοιολόγηση του Κράτους Πρόνοιας με όρους «καθεστώτων προνοιακού καπιταλισμού» (regimes of welfare capitalism) έναντι προηγούμενων προσεγγίσεων (συστημική-δομική, θεσμική κ.ο.κ.); Στη βάση ποιών κριτηρίων ταξινομούνται τα προνοιακά καθεστώτα (φιλελεύθερα, συντηρητικά, σοσιαλδημοκρατικά) ώστε να αντιστοιχούν ορθότερα στις ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές πραγματικότητες των διαφορετικών χωρών; 5 η. Η κοινωνική διαστρωμάτωση του φορντικού «καθεστώτος» συσσώρευσης Σε ποιο βαθμό η κοινωνική πολιτική (αναδιανομή εισοδήματος, πρόσβαση σε δημόσια αγαθά, συλλογική κατανάλωση κ.λπ.) μετατρέπει την ταξική αντιπαράθεση

σε ανταγωνισμό κοινωνικών θέσεων, εγκλωβίζοντας τα εργατικά στρώματα στην διελκυστίνδα των «ιδιαίτερων τάξεων» και του κορπορατισμού; Να υπενθυμίσουμε ότι οι κοινωνικές θέσεις αρθρώνονται σύμφωνα με νεοβεμπεριανές (νεομαρξιστικές) στη βάση μιας διαστρωμάτωσης με αναφορά την επαγγελματική θέση, την εργασιακή κατάσταση, τη ειδίκευση, τους τρόπους ζωής, το κύρος, κ.λπ. Σε ποιο βαθμό η εσωτερική διαφοροποίηση της εργατικής τάξης (ειδικευμένοι εργάτες, «εργατική αριστοκρατία», χειρώνακτες/ανειδίκευτοι) επιτρέπει τη «συναίνεση» εργασίας και κεφαλαίου, επομένως και την αποδοχή του φορντικού-κεϋνσιανού «καθεστώτος συσσώρευσης». 6 η.συλλογική κατανάλωση και κοινωνικές ανισότητες (δημόσια αγαθά και αντισταθμιστικές πολιτικές) Πότε και γιατί παρεμβαίνει το κράτος μέσω των προνοιακών πολιτικών στο πεδίο των κοινωνικών ανισοτήτων; Γιατί το κράτος αποσύρεται από εδώ σε περιόδους μαζικής ανεργίας και οικονομικής ύφεσης ενώ ενεργοποιείται σε περιόδους έλλειψης εργατικών χεριών; Με ποιο τρόπο η προσφορά κοινωνικών αγαθών (δημόσια αγαθά) που καταναλώνονται συλλογικά αμβλύνουν τις κοινωνικές ανισότητες και νομιμοποιούν τις σχέσεις κυριαρχίας; Σε ποιο βαθμό πάλι η συλλογική κατανάλωση συνάδει με τις καταναλωτικές πρακτικές (ως πρακτικές διάκρισης) των νέων μεσαίων στρωμάτων; 7 η -8 η. Κοινωνιολογία της κοινωνικής αναπαραγωγής (εκπαίδευση, οικογένεια, υγεία, στεγαστικές συνθήκες, ασφάλιση κ.ο.κ.) Σε ποιο βαθμό δομές και θεσμοί που επωμίζονται το βάρος αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης συμβάλλουν στην ιδεολογική και λειτουργική αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων; Με ποιο τρόπο η κοινωνικοποίηση του κόστους αναπαραγωγής, όπως αποτυπώνεται στα αποεμπορευματοποιημένα συστήματα της κοινωνικής πολιτική, διαμορφώνουν τους όρους για την αναπαραγωγής της κοινωνίας ως ολότητας; Σε ποιο βαθμό ο τρόπος ενσωμάτωσης τμημάτων και ομάδων του πληθυσμού αλλά και βιόκοσμων (λειτουργική/κοινωνική) προσδιορίζει τον χαρακτήρα των προνοιακών καθεστώτων; 9 η. Kρίση υπερσυσσώρευσης και κράτος πρόνοιας (D. Harvey)

Σε ποιό βαθμό η οικονομική κρίση και η συνακόλουθη κρίση του κράτους πρόνοιας μπορεί να οριστεί ως «κρίση υπερσυσσώρευσης» ή, ενδεχομένως ως «κρίση υποκατανάλωσης». Σε ποιο βαθμό οι αντικυκλικές πολιτικές του Κράτους Πρόνοιας μπορούν να υπερβούν μέσα από την οργάνωση του χρόνου και το χώρου («κυκλώματα κεφαλαίου»), (D. Harvey) την κρίση υπερσυσσώρευσης; 10 η. Κοινωνική διαστρωμάτωση και κοινωνική πολιτική στις «μεταβιομηχανικές κοινωνίες» Σε ποιο βαθμό η κοινωνική διαφοροποίηση αποδιαρθρώνει συμπαγή κοινωνικά μπλοκ (κοινωνικές τάξεις), καθιστώντας την αντίθεση κεφαλαίου-εργασίας περιφερειακή; Σε ποιο βαθμό η διεύρυνση των νέων μεσαίων στρωμάτων και η έμφαση που αυτά αποδίδουν στη διαφορά, την ετερότητα και την αναγνώριση (φύλο, φυλή, εθνοτική ταυτότητα, θρησκευτική ένταξη κ.λπ.) αλλάζουν την ατζέντα της κοινωνικής πολιτικής; Σε ποιο βαθμό «τρόποι ζωής», «πολιτισμικά περιβάλλοντα» (Milieus), «υποκουλτούρες», αξίες («μεταϋλιστικές», «υλιστικές») που περιγράφουν τις συνθήκες ζωής και εργασίας των νέων μεσαίων στρωμάτων, προσδιορίζουν το νέο περιεχόμενο της κοινωνικής πολιτικής, νομιμοποιώντας την απεμπόληση της καθολικότητας του Κράτους Πρόνοιας και την επιστροφή στις «ειδικές» κοινωνικές πολιτικές (ευπαθείς ομάδες, ευάλωτες ομάδες κ.λπ.). 11 η. Κρίση αντιπροσώπευσης και κριτική του Κράτους Πρόνοιας Σε ποιο βαθμό η αναδιάρθρωση της παραγωγής (μεταφορντισμός/νεοτεϊλορισμός) και οι αλλαγές στην ταξική δομή των «μεταβιομηχανικών κοινωνιών» με την συνακόλουθη μείωση της βιομηχανικής εργατικής τάξης, την διεύρυνση των νέων μεσαίων στρωμάτων αλλά και την αύξηση της γυναικείας απασχόλησης προκαλεί την κρίση του Κράτους Πρόνοιας. Υπόψη οφείλουμε να έχουμε πως το Κράτος Πρόνοιας αναπτύχτηκε κυρίως στη βάση της «συναίνεσης» της εργατικής τάξης με το κεφάλαιο (φορντισμός). Σε ποιο βαθμό η κριτική που ασκείται στο Κράτος Πρόνοιας, κυρίως από την οπτική των νέων μεσαίων στρωμάτων, εκφράζει και την εργατική τάξη που είναι σε τελική ανάλυση και το αντικείμενο άσκησης κοινωνικών πολιτικών. 12 η.η αποδόμηση του κράτους πρόνοιας : Φιλελευθερισμός και βιοπολιτική (M. Foucault)

Με ποιο τρόπο η κοινωνική πολιτική μετατρέπεται σε βιοπολιτική, δηλαδή σε πολιτικοποίηση της ζωής (έλεγχος της σφαίρας αναπαραγωγής, διαχείριση βιόκοσμων κ.λπ.), όπως θέτει το ζήτημα ο M. Foucault; Με ποιο τρόπο οι τεχνολογίες πειθάρχησης και κανονικοποίσης του ανθρωπίνου σώματος στην αρχή και του κοινωνικού σώματος στη συνέχεια διαμορφώνει τους όρους για την εγκαθίδρυση ενός κοινωνικού «πανοπτικού» (J. Bentham), όπως εμφανίζεται από την οπτική της βιοπολιτικής το Κράτος Προνοιας. Σε ποιο σημείο η βιοπολιτική τέμνεται με τον φιλελευθερισμό όταν από κοινού ζητούν την αποδόμηση του κράτους πρόνοιας ώστε να διαφυλαχθεί και να διευρυνθεί η αυτονομία δράσης και ελευθερίας του ατόμου; 13 η.κοινωνικό περιθώριο και «καθεστώτα αποκλεισμού» (Underclass, Nεόπτωχοι, «Απόβλητοι» κ.ά.) Στο βαθμό που ορίσουμε τον κοινωνικό δεσμό στις σύγχρονες κοινωνίες ως οικονομικό, θα παρατηρήσουμε ότι οι άνεργοι και οι εργαζόμενοι σε επισφαλείς συνθήκες εργασίας («απασχολήσιμοι», Underclass, Precariat) ή, σε υπεργολαβίες ικανοποιούν κεντρικές λειτουργίες στο σύστημα της μισθωτής εργασίας, κυρίως επειδή συμβάλλουν, -εκτός της αύξησης περισσότερης απλήρωτης εργασίας, δηλαδή υπερεργασίας (υπεραξίας)-, ως «εφεδρικός βιομηχανικός στρατός» (K. Marx) στη συμπίεση των μισθών, επομένως και στην κοινωνική πειθάρχηση της εργατικής τάξης (F. Piven, F. Cloward). Βεβαίως στο βαθμό που ορίσουμε τον κοινωνικό δεσμό ως ηθικό (E. Durkheim), κοινωνικές καταστάσεις που αποκλίνουν από τους κυρίαρχους τρόπους ζωής και τις αξίες κυρίως των μεσοαστικών στρωμάτων θα αντιμετωπίζονται ως «παθολογικές». Αυτή η αντιμετώπιση είναι που νομιμοποιεί σε τελική ανάλυση σε πολιτικές διαχείρισης του κοινωνικού περιθωρίου που με τη σειρά τους διαμορφώνουν τα «καθεστώτα αποκλεισμού». Ενδεικτική βιβλιογραφία Αλεξίου, Θ. (2014), «Κοινωνική πολιτική και βιοπολιτική. Από την ταξική αντιπαράθεση στη «μικρο-φυσική της εξουσίας», https://aegean.academia.edu/thanassisalexiou. Αθανασίου, Α (2003), «Η πειθαρχία της συνέχειας. Σώμα, χρόνος και βιοπολιτική στην Ελλάδα, σήμερα», Σύγχρονα Θέματα 82. Αλεξίου, Θ. (2008), Κοινωνική πολιτική, αποκλεισμένες ομάδες και ταξική δομή, Αθήνα: Παπαζήσης. Μπάουμαν, Ζ. (2002), Η εργασία, ο καταναλωτισμός και οι νεόπτωχοι, Αθήνα:Μεταίχμιο. Piven, F, Cloward, F. (1971), Regulating the Poor: The Functions of Public Welfare,

New York: Bauman, Z. (2002), Σπαταλημένες ζωές : οι απόβλητοι της νεωτερικότητας, Aθήνα: Κατάρτι. Καυτατζόγλου, Ρ. (2006), Κοινωνικός αποκλεισμός: εκτός, εντός και υπό, Αθήνα 2006:Σαββάλας. Εsping-Andersen, C. (2006), Οι τρεις κόσμοι του καπιταλισμού της ευημερίας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Ganßmann, H (2000), Politische Ökonomie des Sozialstaates, Münster: Westfälisches Dampfboot. Μαλούτας, Θ. (1986) «Συλλογική κατανάλωση και κοινωνική αναπαραγωγή. Προβλήματα της έρευνας στον ελληνικό χώρο», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 62. O Connor, J. (1977), Η δημοσιονομική κρίση του κράτους, Αθήνα:Παπαζήσης. Χαρβεϋ, Ντ. (2006), Ο νέος ιμπεριαλισμός, Αθήνα:Καστανιώτης. Ψαλιδόπουλος, Μ. (2002), Οικονομικές θεωρίες και κοινωνική πολιτική. Η βρετανική προσέγγιση, Αθήνα:Αίολος. Fitzapatrick, T. (2001), Welfare Theory. An introduction, New York:Palgrave. Lewis, G./κ.ά.(επιμ.) (2007), Κοινωνική πολιτική. Μια άλλη προσέγγιση, Αθήνα:Gutneberg. Φουκώ, Μ. (1976), Eπιτήρηση και τιμωρία. H γέννηση της φυλακής, Aθήνα:Ηριδανός. Merrien, F-X. (επιμ.) (1996), Aντιμέτωποι με τη φτώχεια. H Δύση και οι φτωχοί χθες και σήμερα, Aθήνα:Κατάρτι. Μοσχονάς, Α. (2005), Τάξεις και στρώματα στις σύγχρονες κοινωνίες, Αθήνα:Οδυσσέας. Wright, E.O. (επιμ.) (2005), Approaches to Class Analysis, Cambridge: Cambridge Univesity Press. Βούλγαρης, Γ. (2003), Φιλελευθερισμός, συντηρητισμός, κοινωνικό κράτος 1973-1990, Αθήνα:Θεμέλιο. Scott, A. (1997), The limits of Globalization. Cases and arguments, London:Routledge. Castels, M. (χ.χ.) «Κρίση του κράτους, συλλογική κατανάλωση και αστικές αντιθέσεις», στο Ν. Πουλαντζάς (επιμ.), Η κρίση του κράτους, Αθήνα: Παπαζήσης. Γετίμης, Π./Γράβαρης, Δ. (επιμ.) (1993), Κοινωνικό κράτος και κοινωνική πολιτική. Η σύγχρονη προβληματική, Αθήνα:Θεμέλιο. Πετμεζίδου, Μ. (2004), Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός, Αθήνα:Εξάντας. Ροζανβαλόν, Π. (2003), Το νέο κοινωνικό ζήτημα. Επανεξετάζοντας το κράτος πρόνοιας, Αθήνα:Μεταίχμιο. Cough, J. (2008), Η πολιτική οικονομία του κράτους πρόνοιας, Αθήνα:Σαββάλας. Watson S. (2007), «Ο Foucault και η μελέτη της κοινωνικής πολιτικής», στο G. Lewis/κ.ά., Κοινωνική πολιτική. Μια άλλη προσέγγιση, Αθήνα:Gutenberg. Αράπογλου, B. (2005) «Καθεστώτα αποκλεισμού. Οι αλήθειες και οι παραλλαγές τους. Μελέτη του ελληνικού καθεστώτος κοινωνικού αποκλεισμού», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 118. Χτούρης, Σ. (1999), «Κοινωνική διαφοροποίηση, κοινωνικές ομάδες και κοινωνική πολιτική: Νεότεροι μετασχηματισμοί της κοινωνικής πολιτικής και η προβληματική του κοινωνικού αποκλεισμού», στο Θ. Σακελλαρόπουλος (επιμ.), Η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους, τόμος Α, Αθήνα:Κριτική. Σωτηρόπουλος, Δ. (2003) «Όψεις Βαβυλωνίας». Ερμηνείες της μεταπολεμικής ανάπτυξης του Κράτους Πρόνοιας στην Ελλάδα, στο Δ. Βενιέρης, Χ. Παπαθεοδώρου

(επιμ.), Η κοινωνική πολιτική στην Ελλάδα. Προκλήσεις και προοπτικές, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Πετμεζίδου-Τσουλουβή, Μ. (1992), Κοινωνικές ανισότητες και κοινωνική πολιτική, Aθήνα:Εξάντας. Στασινοπούλου, Ο. (2002), Από το κράτος πρόνοιας στο «νέο» προνοιακό πλουραλισμό, Αθήνα: Gutenberg. Spicker, P. (2004), To Κράτος Πρόνοιας. Μια γενική θεωρία, Αθήνα: Διόνικος. Χάλαρης, Γ. «Κράτος, επιχείρηση, αγορά: Οικονομικός μετασχηματισμός και κρίση της κοινωνικής πολιτικής», στο Θ. Σακελλαρόπουλος (επιμ.), Η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους, τόμος Α, Αθήνα:Κριτική. Λαμπροπούλου, Κ. «Φύλο και φροντίδα: προβληματισμοί και αναθεωρήσεις στη σύγχρονη κοινωνική πολιτική», στο Θ. Σακελλαρόπουλος (επιμ.), Η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους, τόμος Α, Αθήνα:Κριτική. Kυπριανός, Π. «Κράτος πρόνοιας και κοινωνικές σχέσεις:μια κοινωνιολογική προσέγγιση», στο Θ. Σακελλαρόπουλος (επιμ.), Η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους, τόμος Α, Αθήνα:Κριτική.