Eλλειμματικής Προσοχής Yπερκινητικ τητας και Mαθησιακές Δυσκολίες

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 H Προσχολική Περίοδος: Διαταραχή Eλλειμματικής Προσοχής Yπερκινητικ τητας και Mαθησιακές Δυσκολίες π ƒ ªª º πoà È Ù Ú ÏÏÂÈÌÌ ÙÈÎ ÚÔÛÔ ÀappleÂÚÎÈÓËÙÈÎfi- ÙËÙ OÚÈÛÌfi Î È X Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÓÓÔÛËÚfiÙËÙ ÓÔ ÚÔ Ï Ì Ù ÍÂÏÈÎÙÈÎ ÔÚ ÈÙÈÔÏÔÁ O YappleÂÚÎÈÓËÙÈÎfi ÚÔÚÌËÙÈÎfi T appleô ÂÚÈÂÎÙÈÎfi MÔÓÙ ÏÔ O T appleô ŒÏÏÂÈ Ë ÚÔÛÔ Ú Ì ÛË ª ıëûè Î ÛÎÔÏ Â OÚÈÛÌfi Î È X Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÓÔ ÚÔ Ï Ì Ù : ÏÏ ÌÌ Ù ÛÙÈ KÔÈÓˆÓÈÎ ÂÍÈfiÙËÙÂ Ó ÁÓˆÛÙÈÎ ÛÎÔÏ Â Ú Ì ÛË XÚ ÛË ÙË T ÓÔÏÔÁ πως μ λις είδαμε στο Kεφάλαιο 5, η πρωτοβουλία μπορεί να λοξοδρομήσει κατά τη νηπιακή ηλικία, να γίνει υπέρμετρη και να οδηγήσει στην εναντιωματική διαταραχή. Ωστ σο, η πρωτοβουλία εμπεριέχει χι μ νο την εμπιστοσ νη στον εαυτ και την αυτονομία, αλλά επίσης και την περιέργεια και την εξερε νηση. πως μας δίδαξε ο Piaget, ακ μη και τα βρέφη επιλ ουν προβλήματα και έμμεσα αναρωτιο νται «τι είναι αυτ ;» και «πώς δουλε ει αυτ ;», ώσπου, απ το τέλος του πρώτου χρ νου, να αρχίσουν να πειραματίζονται ενεργά με το φυσικ και κοινωνικ τους περιβάλλον. Με παρ μοιο τρ πο, τα νήπια έχουν μια εξαιρετική ικαν τητα να εστιάζουν την προσοχή τους αποκλειστικά σε έργα που σχετίζονται με την εξερε νηση. Στη συνέχεια, το σχολείο προσθέτει το στοιχείο του καθήκοντος στην εγγενή περιέργεια, η οποία με τη σειρά της μετασχηματίζεται στο έργο της μάθησης συγκεκριμένων γνωστικών αντικειμένων (βλ. Κεφάλαιο 2). Ωστ σο, αυτή η ικαν τητα συγκέντρωσης στο έργο κατά τη νηπιακή και προσχολική ηλικία μπορεί να περιοριστεί σημαντικά απ την υπερκινητικ τητα και τα ελλείμματα στην προσοχή, τα οποία εμποδίζουν τα παιδιά να διατη- 253

254 6. H Προσχολική Περίοδος ρήσουν τη συγκέντρωση της προσοχής τους σε συγκεκριμένα έργα (βλ. Taylor, 1995, για μια γενική συζήτηση της ανάπτυξης της προσοχής και των δυσλειτουργιών της). ταν αρχίζει η σχολική φοίτηση, μια διαφορετική παρέκκλιση μπορεί να κάνει την εμφάνισή της σε έξυπνα και κινητοποιημένα παιδιά: η ανικαν τητα επίτευξης εν ς κατάλληλου επιπέδου σε ένα ή περισσ τερα σχολικά μαθήματα, πως η ανάγνωση ή η αριθμητική. Αυτή η παρέκκλιση ονομάζεται μαθησιακή δυσκολία (ΜΔ). Σ αυτ το κεφάλαιο, θα συζητήσουμε κατ αρχάς τη διαταραχή ελλειμματικής προσοχής υπερκινητικ τητας και στη συνέχεια θα εξετάσουμε τις μαθησιακές δυσκολίες και τις συνέπειές τους. È Ù Ú ÏÏÂÈÌÌ ÙÈÎ ÚÔÛÔ ÀappleÂÚÎÈÓËÙÈÎfiÙËÙ OÚÈÛÌfi Î È X Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ OÚÈÛÌfi Θα ξεκινήσουμε παρουσιάζοντας και συζητώντας τα κριτήρια του DSM-IV για τη διαταραχή ελλειμματικής προσοχής υπερκινητικ τητας (ΔΕΠ-Υ), επειδή αυτά αντανακλο ν την ταραγμένη ιστορία του εγχειρήματος να οριστεί αυτή η μορφή ψυχοπαθολογίας (βλ. Πίνακα 6.1) Αξίζει να επισημανθεί τι υπάρχουν τρεις κ ριοι τ ποι της ΔΕΠ-Υ: ο πρώτος σχετίζεται με την έλλειψη προσοχής, ο δε τερος με την υπερκινητικ τητα παρορμητικ τητα και ο τρίτος με ένα συνδυασμ των δ ο. Τα παιδιά που εντάσσονται στον τ πο της έλλειψης προσοχής αδυνατο ν να διατηρήσουν τη συγκέντρωση της προσοχής τους σ ένα κατάλληλο για την ηλικία τους επίπεδο. Οι γονείς και οι δάσκαλοι συνήθως παραπονιο νται τι τα παιδιά δεν μπορο ν να συγκεντρωθο ν, τι η προσοχή τους διασπάται ε κολα, τι ξεκινο ν τη μία δραστηρι τητα μετά την άλλη και τι τείνουν να ξεχνο ν και να ονειροπολο ν. ταν τα παιδιά παρουσιάζουν υπερκινητικ τητα, βρίσκονται συνέχεια «σε κίνηση», σαν να είναι «κουρδισμένα». Αυτή η τάση για συνεχή δραστηρι τητα μπορεί να εκδηλώνεται με σκαρφάλωμα ή άσκοπο τρέξιμο, με υπερβολική ομιλητικ τητα ή με το να σηκώνονται συνέχεια και με ακατάλληλο τρ πο απ τη θέση τους κατά τη διάρκεια του μαθήματος. Η παρορμητικ τητα είναι το να δρα κανείς χωρίς να σκέφτεται. Τα παιδιά μπορεί να δίνουν βεβιασμένες απαντήσεις χωρίς να πάρουν το χρ νο τους για να σκεφτο ν τη λ ση εν ς προβλήματος, μπορεί να διακ πτουν ή να παρεμβαίνουν σε συζητήσεις και παιγνίδια, ή μπορεί να μην έχουν υπομονή να περιμένουν τη σειρά τους. λα τα συμπεριφορικά κριτήρια διαβαθμίζονται ανάλογα με τις κατάλληλες συμπεριφορές για κάθε ηλικία, αφο πολλές απ τις παραπάνω συμπεριφορές απαντώνται σε παιδιά μικρ τερης ηλικίας με φυσιολογική ανάπτυξη (βλ. Barkley, 1996, για μια λεπτομερή παρουσίαση της ΔΕΠ-Υ. Για μια πιο σ ντομη περίληψη της διαταραχής, βλ. Cantwell, 1996).

6. H Προσχολική Περίοδος 255 Παλαι τερα οι διαγνώσεις στηρίζονταν στην πιο προφανή εκδήλωση της διαταραχής, την υπερκινητικ τητα. Για παράδειγμα, το DSM-II (American Psychiatric Association, 1968) ον μαζε τη διαταραχή «υπερκινητικές αντιδράσεις της παιδικής ηλικίας», και ριζε ως χαρακτηριστικά της την υπερκινητικ τητα, τη διάσπαση της προσοχής, την ανησυχία και το μικρ χρ νο συγκέντρωσης της προσοχής. Κατοπινή έρευνα, και ειδικά η έρευνα της Virginia Douglas, υπέδειξε τι το κ ριο έλλειμμα αφορά στην προσοχή και χι στην κινητική δραστηρι τητα (βλ. Douglas, 1983, για μια συζήτηση της έρευνάς της). Αυτή η έρευνα οδήγησε στη διατ πωση της κ ριας διάγνωσης της διαταραχής ελλειμματικής προσοχής στο DSM-III (American Psychiatric Association, 1980), η οποία μπορεί να περιλαμβάνει ή να μην περιλαμβάνει την υπερκινητικ τητα. Πιο πρ σφατες μελέτες αμφισβήτησαν τον κεντρικ ρ λο της ελλειμματικής προσοχής, ενώ παράλληλα έδειξαν τι η υπερκινητικ τητα και η παρορμητικ τητα είναι τ σο στενά συσχετιζ μενες που θα πρέπει να συνδυαστο ν σε μια ενιαία κατηγορία. Έτσι προέκυψε η τριμερής διάγνωση στο DSM-IV, ΔΕΠ-Υ Τ που Έλλειψης Προσοχής, ΔΕΠ-Υ Τ που Υπερκινητικ τητας Παρορμητικ τητας και ΔΕΠ-Υ Συνδυασμένου Τ που, που περιλαμβάνει και τις δ ο μορφές συμπεριφοράς. Τρία άλλα χαρακτηριστικά της ταξιν μησης του DSM χρήζουν προσοχής: (1) οι συγκεκριμένοι χρ νοι που ορίζουν την ηλικία έναρξης, (2) η διάρκεια των συμπτωμάτων και (3) η σημασία του πλαισίου. Ηλικία έναρξης Η ηλικία έναρξης των συμπτωμάτων ορίζεται στο DSM-IV πριν απ τα 7 χρ νια. Ωστ σο, η εξέταση εν ς κλινικο δείγματος 380 ατ μων 4 έως 17 ετών έδειξε τι τα παιδιά που πληρο ν αυτ το κριτήριο ανήκουν κυρίως στον υπερκινητικ -παρορμητικ τ πο. Η εξέταση βρήκε τι 43% των παιδιών που ανήκουν στον τ πο έλλειψης προσοχής και 18% των παιδιών που ανήκουν στο συνδυασμένο τ πο εμφάνισαν συμπτώματα μετά την ηλικία των 7 ετών. Έτσι τα κριτήρια του DSM-IV μειώνουν την ακρίβεια του προσδιορισμο αυτών των δ ο υποομάδων (βλ. Applegate et al., 1997). Αξίζει επίσης να επισημανθεί τι η περίοδος έναρξης επηρεάζει τον τρ πο εκδήλωσης της ψυχοπαθολογίας, αν και δε γνωρίζουμε γιατί συμβαίνει αυτ. Διάρκεια των συμπτωμάτων σον αφορά στη διάρκεια των συμπτωμάτων, υπάρχουν στοιχεία που υποδεικν ουν τι η περίοδος των 6 μηνών που ορίζεται απ το DSM-IV είναι υπερβολικά σ ντομη, ειδικά για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας. Μελέτες δείχνουν τι μία περίοδος 12 μηνών είναι πιο κατάλληλη για τη διάρκεια των συμπτωμάτων στα παιδιά προσχολικής ηλικίας (βλ. Barkley, 1996). Πλαίσιο Τα συμπτώματα της ΔΕΠ-Υ μπορεί να εμφανίζονται μ νο σε ένα

256 6. H Προσχολική Περίοδος πλαίσιο, πως το σχολείο ή το σπίτι, ή να εκτείνονται σε λα τα πλαίσια. Για παράδειγμα, ένας κλινικ ς παιδοψυχολ γος, αφο διαβάσει την έκθεση παραπομπής εν ς υπερκινητικο παιδιο, μπορεί να ετοιμάζεται να αντιμετωπίσει το «τέρας» που περιγράφει η μητέρα του και αντ αυτο να δει ένα παιδί που είναι πρ τυπο συνεργατικ τητας στο πλαίσιο της εξέτασης. π 6.1 ÚÈÙ ÚÈ ÙÔ DSM-IV ÁÈ ÙË È Ù Ú ÏÏÂÈÌÌ ÙÈÎ ÚÔÛÔ ÀappleÂÚÎÈÓËÙÈÎfiÙËÙ. Ù (1)  Ù (2): (1) ŒÏÏÂÈ Ë appleúôûô : ŒÍÈ ( appleâúèûûfiùâú ) applefi Ù apple Ú Î Ùˆ Û ÌappleÙÒÌ Ù ÏÏÂÈ Ë appleúôûô Ô Ó ÂappleÈÌ ÓÂÈ ÁÈ ÙÔ Ï ÈÛÙÔÓ 6 Ì Ó Û ıìfi ÛappleÚÔÛ ÚÌÔÛÙÈÎfi Î È Î Ù ÏÏËÏÔ ÁÈ ÙÔ ÂÍÂÏÈÎÙÈÎfi Âapple appleâ Ô: Ó ÂÓ Î Ù Ê ÚÓÂÈ Ó ÂappleÈÎÂÓÙÚˆı Û ÏÂappleÙÔÌ ÚÂÈ ΠÓÂÈ Ï ıë appleúôûâí ÛÙÈ Û ÔÏÈÎ ÂÚÁ Û Â, ÛÙË Ô ÏÂÈ Û ÏÏÂ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ Ó ÛÎÔÏ ÂÙ È Ó È ÙËÚ ÛÂÈ ÙË Û ÁÎ ÓÙÚˆÛË ÙË appleúôûô ÙÔ Û ÚÁ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ apple ÈÁÓÈ ÈÔ Ó Ê ÓÂÙ È Ó ÌËÓ ÎÔ ÂÈ, fiù Ó Î appleôèô ÙÔ ÌÈÏ Ó ÂÓ ÎÔÏÔ ıâ Ô ËÁ  ÌÂ Û Ó appleâè Î È ÂÓ Î Ù Ê ÚÓÂÈ Ó Ù Ê ÚÂÈ Û apple Ú ÙÈ Û ÔÏÈÎ ÂÚÁ Û Â Î È Ù Î ı ÎÔÓÙ ÛÙÔ Ûapple ÙÈ ÛÙË Ô ÏÂÈ (fi È ÂÍ ÈÙ ÂÓ ÓÙÈˆÌ - ÙÈÎ Û ÌappleÂÚÈÊÔÚ appleôù ÛÙËÓ Î Ù ÓfiËÛË ÙˆÓ Ô ËÁÈÒÓ) Ó ÛÎÔÏ ÂÙ È Ó ÔÚÁ ÓÒÛÂÈ ÚÁ Î È Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ Ó appleôêâ ÁÂÈ, ÓÙÈapple ıâ Â Ó È appleúfiı ÌÔ Ó ÂÌappleÏ Î Û ÚÁ appleô apple ÈÙÔ Ó ÓÔËÙÈÎ appleúôûapple ıâè (fiappleˆ ÙÈ Û ÔÏÈÎ ÂÚÁ Û Â ) Ó ÓÂÈ appleú ÁÌ Ù appleô Â Ó È apple Ú ÙËÙ ÁÈ ÚÁ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ (apple.. apple ÈÁÓ - È, Ô ËÁ  ÁÈ Û ÔÏÈÎ ÂÚÁ Û Â, ÌÔÏ È, È Ï ÂÚÁ Ï ) Ó appleôûapple Ù È Â ÎÔÏ applefi Â͈ÙÂÚÈÎÔ ÂÚÂıÈÛÌÔ Ó ÍÂ Ó ÙÈ Î ıëìâúèó Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ (2) ÀappleÂÚÎÈÓËÙÈÎfiÙËÙ ÚÔÚÌËÙÈÎfiÙËÙ : ŒÍÈ ( appleâúèûûfiùâú ) applefi Ù apple Ú Î Ùˆ Û - ÌappleÙÒÌ Ù appleâúîèóëùèîfiùëù apple ÚÔÚÌËÙÈÎfiÙËÙ Ô Ó ÂappleÈÌ ÓÂÈ ÁÈ ÙÔ Ï ÈÛÙÔÓ 6 Ì - Ó Û ıìfi ÛappleÚÔÛ ÚÌÔÛÙÈÎfi Î È Î Ù ÏÏËÏÔ ÁÈ ÙÔ ÂÍÂÏÈÎÙÈÎfi Âapple appleâ Ô. ÀappleÂÚÎÈÓËÙÈÎfiÙËÙ Ó ÎÔ Ó Ó ÚÈÎ Ù ÚÈ Î È Ù applefi È ÙÔ ÛÙÚÈÊÔÁ Ú ÂÈ ÛÙË ı ÛË ÙÔ Ó ÛËÎÒÓÂÙ È applefi ÙË ı ÛË ÙÔ Î Ù ÙË È ÚÎÂÈ ÙÔ Ì ı Ì ÙÔ Û ÏÏ Π٠- ÛÙ ÛÂÈ, fiappleô Ó Ì ÓÂÙ È Ó apple Ú Ì ÓÂÈ Î ıèûùfi Ó ÛÙÚÈÊÔÁ ÚÓ ÛÎ ÚÊ ÏÒÓÂÈ appleâú ÔÏÈÎ Û Π٠ÛÙ ÛÂÈ fiappleô Ùfi Â Ó È Ó ÚÌÔÛÙÔ (ÛÙÔ ÂÊ Ô Î È ÙÔ ÂÓ ÏÈΠÙfi ÌappleÔÚÂ Ó appleâúèôú ÂÙ È Û appleôîâè- ÌÂÓÈÎfi ÛıËÌ ÓËÛ ) Ó ÛÎÔÏ ÂÙ È Ó apple ÍÂÈ Ó ÂÌappleÏ Î Û ÁˆÁÈÎ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ Û μú ÛÎÂÙ È Û Ó «Û ΠÓËÛË» Î È Û Ó ÂÓÂÚÁÂ Û Ó Ó Â Ó È «ÎÔ Ú ÈÛÌ ÓÔ» Ó ÌÈÏ appleâú ÔÏÈÎ ÚÔÚÌËÙÈÎfiÙËÙ Ó ÓÂÈ Â È ÛÌ Ó apple ÓÙ ÛÂÈ, appleúèó ÎfiÌË ÔÏÔÎÏËÚˆıÂ Ë ÂÚÒÙËÛË Ó ÛÎÔÏ ÂÙ È Ó appleâúèì ÓÂÈ ÙË ÛÂÈÚ ÙÔ Ó È ÎfiappleÙÂÈ ÙÔ ÏÏÔ (apple.. apple ÚÂÌ ÓÂÈ ÛÂ Û ËÙ ÛÂÈ Û apple ÈÁÓ È )

6. H Προσχολική Περίοδος 257 μ. appleôè applefi Ù Û ÌappleÙÒÌ Ù appleâúîèóëùèîfiùëù apple ÚÔÚÌËÙÈÎfiÙËÙ ÏÏÂÈ Ë appleúô- ÛÔ appleô appleúôî ÏÔ Ó ÎappleÙˆÛË ÙË ÏÂÈÙÔ ÚÁÈÎfiÙËÙ Û Ó apple ÚfiÓÙ appleúèó applefi ÙËÓ ËÏÈ- Î ÙˆÓ 7 ÂÙÒÓ. appleôèô ıìfi ÎappleÙˆÛË ÙË ÏÂÈÙÔ ÚÁÈÎfiÙËÙ ÂÍ ÈÙ ÙˆÓ Û ÌappleÙˆÌ ÙˆÓ Â Ó È apple - ÚÒÓ ÛÂ Ó appleâúèûûfiùâú appleï ÛÈ (apple.. ÛÙÔ Û ÔÏÂ Ô ÙË Ô ÏÂÈ Î È ÛÙÔ Ûapple ÙÈ) ˆ ÈÎfi appleô Û ÂÙ È ÛÙÔÓ Ù appleô: È Ù Ú ÏÏÂÈÌÌ ÙÈÎ ÚÔÛÔ / ÀappleÂÚÎÈÓËÙÈÎfiÙËÙ, Ó ÛÌ ÓÔ Δ appleô : Ó appleïëúô ÓÙ È Î È Ù ÎÚÈÙ ÚÈ 1 Î È Ù ÎÚÈÙ ÚÈ 2 Î Ù ÙÔ ÙÂÏÂ Ù Ô 6 Ì ÓÂ È Ù Ú ÏÏÂÈÌÌ ÙÈÎ ÚÔÛÔ / ÀappleÂÚÎÈÓËÙÈÎfiÙËÙ, Ú ˆ Δ appleô ŒÏÏÂÈ Ë ÚÔ- ÛÔ : Ó appleïëúâ Ù È ÙÔ ÎÚÈÙ ÚÈÔ 1, ÏÏ fi È ÙÔ ÎÚÈÙ ÚÈÔ 2 Î Ù ÙÔ ÙÂÏÂ Ù Ô 6 Ì ÓÂ È Ù Ú ÏÏÂÈÌÌ ÙÈÎ ÚÔÛÔ / ÀappleÂÚÎÈÓËÙÈÎfiÙËÙ, Ú ˆ Δ appleô ÀappleÂÚÎÈÓËÙÈÎfi- ÙËÙ - ÚÔÚÌËÙÈÎfiÙËÙ : Ó appleïëúâ Ù È ÙÔ ÎÚÈÙ ÚÈÔ 2, ÏÏ fi È ÙÔ ÎÚÈÙ ÚÈÔ 1 Î Ù ÙÔ ÙÂÏÂ Ù Ô 6 Ì Ó : È ÁÓˆÛÙÈÎfi Î È Ù ÙÈÛÙÈÎfi Á ÂÈÚ ÈÔ ÙˆÓ æ ÈÎÒÓ È Ù Ú ÒÓ, Δ Ù ÚÙË ŒÎ ÔÛË, 1994. ÙfiappleÈÓ Â. appleèappleôï ÛÌfi Ο επιπολασμ ς της ΔΕΠ-Υ υπολογίζεται συχνά στο 3-5% του σχολικο πληθυσμο. Υπάρχουν επίσης στοιχεία που υποδεικν ουν τι μειώνεται με την ηλικία, ειδικά στα αγ ρια. Δεν είναι, ωστ σο, ξεκάθαρο κατά π σο πρ κειται για πραγματική μείωση ή για επίπλαστη μείωση, που οφείλεται στη φ ση του εργαλείου αξιολ γησης. Τα κριτήρια, παραδείγματος χάριν, ενδέχεται να μην είναι τ σο κατάλληλα για τους εφήβους σο είναι για τα παιδιά της μέσης παιδικής ηλικίας (βλ. Barkley, 1996). È Ê ÏÈÎ È ÊÔÚ Ο καθορισμ ς των διαφυλικών διαφορών περιπλέκεται απ τις στρεβλώσεις που οφείλονται στις παραπομπές. Αφο τα αγ ρια εμφανίζουν συχν τερα απ τα κορίτσια τα συνοδά προβλήματα της εναντιωματικ τητας και της διαταραγμένης συμπεριφοράς, είναι πιο πιθαν να παραπεμφθο ν για διάγνωση της ΔΕΠ-Υ. Παραδείγματος χάριν, η αναλογία αγοριών και κοριτσιών σ ένα κλινικ δείγμα είναι απ 6:1 έως 9:1 υπέρ των αγοριών, ενώ η αναλογία είναι αντίστοιχα 2:1 έως 3:1 σ ένα μη κλινικ δείγμα. Στη βιβλιογραφία, δεν φαίνεται να υπάρχει συμφωνία σχετικά με το κατά π σο η περαιτέρω επεξεργασία των κριτηρίων θα μπορο σε να εξουδετερώσει τις διαφυλικές διαφορές (βλ. Arnold, 1996, για μια λεπτομερή συζήτηση των ζητημάτων που σχετίζονται με τις διαφυλικές διαφορές).

258 6. H Προσχολική Περίοδος ÔÈÓˆÓÈÎÔÔÈÎÔÓÔÌÈÎ Î Ù ÛÙ ÛË Î È Ê Ï Δεν υπάρχουν ξεκάθαρες ενδείξεις τι είτε η κοινωνικοοικονομική κατάσταση είτε η φυλή επηρεάζουν τον επιπολασμ της ΔΕΠ-Υ. Κάποιες μελέτες βρίσκουν μεγαλ τερα ποσοστά της ΔΕΠ-Υ σε παιδιά χαμηλ τερης κοινωνικοοικονομικής κατάστασης και σε παιδιά αφρικανικής αμερικανικής καταγωγής. Αυτ, ωστ σο, μπορεί να οφείλεται στην α ξηση των συννοσηρών συνθηκών της επιθετικ τητας και των προβλημάτων της συμπεριφοράς στους πληθυσμο ς αυτο ς, παρά στην ίδια τη ΔΕΠ-Υ (βλ. Barkley, 1996). ÓÓÔÛËÚfiÙËÙ Η συννοσηρ τητα επηρεάζει πολλά απ τα κλινικώς σημαντικά χαρακτηριστικά της ΔΕΠ-Υ, πως επίσης και τη σ νδεσή τους με άλλες διαταραχές. Στη σ νοψη που ακολουθεί θα συνδυάσουμε τις μελέτες σχετικά με τη διαταραχή της συμπεριφοράς με τις μελέτες σχετικά με την επιθετικ τητα, αφο οι επιπτώσεις των δ ο είναι παρ μοιες. λες οι συγκρίσεις γίνονται με παιδιά που έχουν μ νο ΔΕΠ-Υ (η συννοσηρ τητα της ΔΕΠ-Υ και των μαθησιακών δυσκολιών δε θα συζητηθεί εδώ, αλλά θα εξεταστεί αργ τερα, στην εν τητα αυτο του κεφαλαίου που συζητά τις μαθησιακές δυσκολίες.) Η παρουσίασή μας ακολουθεί τους Jensen, Martin,& Cantwell (1997), εκτ ς απ σημεία που γίνεται αναφορά σε άλλη πηγή. ΔΕΠ-Υ + Διαταραχή της συμπεριφοράς Υπάρχει ισχυρή συσχέτιση μεταξ της ΔΕΠ-Υ και των διαταραχών διαταρακτικής συμπεριφοράς. Απ την ηλικία των 7 ετών 35-60% των παιδιών που παραπέμπονται με ΔΕΠ-Υ λαμβάνουν επίσης τη διάγνωση της εναντιωματικής-προκλητικής διαταραχής και 30-50% θα λάβουν και την επιπρ σθετη διάγνωση της διαταραχής της συμπεριφοράς κατά τη μέση παιδική ηλικία και την εφηβεία. Ο συνδυασμ ς ΔΕΠ-Υ και διαταραχής της συμπεριφοράς χαρακτηρίζεται απ μικρ τερη ηλικία έναρξης και απ υψηλ τερη αναλογία αγοριών-κοριτσιών σε σ γκριση με τη ΔΕΠ-Υ αυτή καθ εαυτήν. Γενικά, πρ κειται για περισσ τερο σοβαρά επίπεδα διαταραχής, που επηρεάζουν αρνητικά ένα μεγάλο ε ρος μεταβλητών στα ίδια τα παιδιά, στις σχέσεις τους με τους γονείς τους και στην επίδοσή τους στο σχολείο (βλ. Kuhne, Schachar, & Tannock, 1997). ΔΕΠ-Υ + Αγχώδης διαταραχή Η επικάλυψη μεταξ της ΔΕΠ-Υ και των αγχωδών διαταραχών χαρακτηρίζει 25-40% του κλινικο πληθυσμο. Η παρουσία μιας αγχώδους διαταραχής, σε αντίθεση με την παρουσία διαταραχής της συμπεριφοράς, τείνει να μετριάζει παρά να εντείνει το βαθμ της διαταραχής. Πιο συγκεκριμένα, στα παιδιά με συνδυασμ ΔΕΠ-Υ και αγχώδους διαταρα-

6. H Προσχολική Περίοδος 259 χής παρατηρείται μείωση της συμπεριφοράς εξωτερίκευσης γενικά και της παρορμητικ τητας ειδικ τερα. Αυτ, με τη σειρά του, συντελεί στην εκδήλωση λιγ τερο σοβαρών συμπτωμάτων της ΔΕΠ-Υ. ΔΕΠ-Υ + Μαθησιακές δυσκολίες (ΜΔ) 19-26% των παιδιών με ΔΕΠ-Υ τείνουν να παρουσιάζουν και μαθησιακές δυσκολίες. Η σημασία της αναγνώρισης της συννοσηρ τητας Ο κίνδυνος της αποτυχίας να ληφθεί υπ ψη η συννοσηρ τητα είναι τι η ΔΕΠ-Υ θα θεωρηθεί υπε θυνη για διαταραχές που, στην ουσία, οφείλονται στη συννοσηρή ψυχοπαθολογία. Για παράδειγμα, οι Satterfield & Schnell (1997) βρήκαν τι ο κίνδυνος να εξελιχθο ν τα υπερκινητικά παιδιά σε νεαρο ς παραβάτες συνδε ταν με την παράλληλη παρουσία προβληματικής συμπεριφοράς κατά την παιδική ηλικία και σοβαρής αντικοινωνικής συμπεριφοράς κατά την εφηβεία. Η υπερκινητικ τητα απ μ νη της δεν αυξάνει την πιθαν τητα κατοπινής εγκληματικής συμπεριφοράς. ÓÔ ÚÔ Ï Ì Ù Οικογενειακές σχέσεις Το DSM-IV χαρακτηρίζει τη ΔΕΠ-Υ ως μια «διαταραχή διαταρακτικής συμπεριφοράς», επειδή τα συμπτώματά του η επιθετικ τητα, η εναντιωματικ τητα, η παρείσφρηση και η έλλειψη οργάνωσης διαταράσσουν το συνηθισμένο δο ναι-λαβείν της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. πως είναι αναμεν μενο, τέτοιου είδους συμπτώματα έχουν αρνητικ αντίκτυπο στις οικογενειακές σχέσεις (η παρουσίασή μας ακολουθεί τον Barkley, 1996, εκτ ς απ σημεία που αναφέρεται άλλη πηγή). Οι μητέρες ανταποκρίνονται λιγ τερο στα παιδιά τους με ΔΕΠ-Υ και τα ενισχ ουν λιγ τερο, και είναι πιο αρνητικές και πιο κατευθυντικές, ταν απαντο ν σε αυτά. Ενώ τα παιδιά είναι κάπως λιγ τερο προβληματικά για τους πατέρες τους, παρατηρο νται επίσης αυξημένα επίπεδα σ γκρουσης μεταξ του πατέρα και του παιδιο. Υπάρχουν επίσης στοιχεία που υποδεικν ουν τι δεν είναι η ΔΕΠ-Υ αυτή καθ εαυτήν, αλλά η εναντιωματική προκλητική διαταραχή και η διαταραχή της συμπεριφοράς που τη συνοδε ουν, που συνδέονται με τις περισσ τερες διαπροσωπικές συγκρο σεις κατά την παιδική ηλικία και την εφηβεία. Το ίδιο μοτίβο συννοσηρ τητας συνδέεται με μεγαλ τερο ποσοστ γονεϊκής ψυχοπαθολογίας, συζυγικών συγκρο σεων και διαζυγίου συγκριτικά με την αποκλειστική παρουσία της ΔΕΠ-Υ (βλ. Anastopoulos et al., 1992). Το μ νιμο πρ βλημα με τις διαδράσεις αφορά την κατε θυνση της επίδρασης. Αποτελο ν οι αρνητικές γονεϊκές συμπεριφορές την αιτία των συμπτωμάτων της ΔΕΠ-Υ ή μήπως αποτελο ν αντίδραση σ αυτά τα συμπτώματα; Τα δεδομένα υποδεικν ουν το δε τερο, τι δηλαδή οι γονείς αντιδρο ν στη συμπε-

260 6. H Προσχολική Περίοδος ριφορά του παιδιο τους. Τα δεδομένα προέρχονται κυρίως απ έρευνες που χρησιμοποιο ν διεγερτικά φάρμακα με στ χο τη βελτίωση της συμμ ρφωσης και τη μείωση της αρνητικ τητας, της ομιλητικ τητας και γενικά της υπερβολικής συμπεριφοράς των παιδιών. Σ αυτές τις συνθήκες, οι γονείς γίνονται επίσης λιγ τερο αρνητικοί και κατευθυντικοί (βλ. Barkley, 1996). Σχέσεις με συνομηλίκους Η ενοχλητική, παρεισφρητική και απρ σεκτη συμπεριφορά των παιδιών με ΔΕΠ-Υ αυξάνει σημαντικά τις πιθαν τητες κοινωνικής απομ νωσης και απ ρριψης απ τους συνομηλίκους (βλ. Hinshaw et al., 1997). Επιπλέον, ο χρ νος που χρειάζονται οι συνομήλικοι για να προσέξουν και να αντιδράσουν αρνητικά σε παιδιά με ΔΕΠ-Υ που μ λις γνωρίζουν είναι οδυνηρά σ ντομος, και μετριέται σε λεπτά και ώρες. Η γονεϊκή συμπεριφορά διαδραματίζει επίσης ένα ρ λο στη σχέση των παιδιών με τους συνομηλίκους τους. Ο Hinshaw και οι συνεργάτες του (1997) βρήκαν τι η αυστηρή διαπαιδαγώγηση, με το συνδυασμ των σταθερών ορίων, της κατάλληλης αντιπαράθεσης, των λογικών επιχειρημάτων, της ζεστασιάς και της υποστήριξης, βελτίωνε σημαντικά τις κοινωνικές ικαν τητες των παιδιών με ΔΕΠ-Υ. Σχολικά προβλήματα Η πλειοψηφία των παιδιών που παραπέμπονται κλινικά με ΔΕΠ-Υ παρουσιάζουν δυσκολίες στις σχολικές τους επιδ σεις, ενώ περίπου ένα τέταρτο απ αυτά παρουσιάζει συννοσηρές μαθησιακές δυσκολίες, πως αναφέραμε και προηγουμένως. Είναι ενδιαφέρον τι οι χαμηλ τερες βαθμολογίες σε τυποποιημένες δοκιμασίες επιτε ξεων απαντώνται ακ μη και κατά την προσχολική περίοδο (Mariani & Barkley, 1997). Οι χαμηλές σχολικές επιτε ξεις φαίνεται να αποτελο ν φυσική συνέπεια για τα παιδιά με τον τ πο έλλειψης προσοχής της ΔΕΠ-Υ, εξαιτίας της δυσκολίας στη διατήρηση της προσοχής, της διάσπασης της προσοχής, της αδυναμίας να ακολουθήσουν οδηγίες με συνέπεια και των προβλημάτων στην οργάνωση. Υπάρχει επίσης μια μικρή αλλά σημαντική σχέση μεταξ χαμηλο δείκτη νοημοσ νης και του υπερκινητικο -παρορμητικο τ που της ΔΕΠ-Υ, η οποία με τη σειρά της συμβάλλει στις χαμηλ τερες σχολικές επιδ σεις (βλ. Barkley, 1996). ÍÂÏÈÎÙÈÎ ÔÚÂ Επιμένοντας στη θέση μας τι η ψυχοπαθολογία είναι η φυσιολογική εξέλιξη που έχει λοξοδρομήσει, θα παρουσιάσουμε πρώτα σχετικ υλικ που αφορά τη φυσιολογική εξέλιξη. Αυτ το υλικ, με τη σειρά του, θα χρησιμε σει ως σημείο εκκίνησης για την παρουσίαση των αποκλίσεων που εκδηλώνονται στα συμπτώματα της ΔΕΠ-Υ. Η νηπιακή/προσχολική περίοδος Ο Campbell (1990) επισημαίνει τι η φυσιο-

6. H Προσχολική Περίοδος 261 λογική ανάπτυξη περνά ανεπαίσθητα στη ΔΕΠ-Υ, ειδικά κατά τα πρώτα 6 χρ νια της ζωής. Παραδείγματος χάριν, είναι αναμεν μενο τα νήπια να τρέχουν παντο και να ασχολο νται με τα πάντα, και εάν συνδυάζουν υψηλά επίπεδα ενεργητικ τητας με την αποφασιστικ τητα να κάνουν αυτ που θέλουν ταν το θέλουν, δεν είναι ε κολο να προσδιορίσει κανείς αν είναι διαταραγμένα ή χι, αφο πρ κειται για κατάλληλες για την ηλικία τους συμπεριφορές. Επιπλέον, η ρευστ τητα της πρώιμης ανάπτυξης καθιστά δ σκολη την πρ βλεψη κατά π σο ένα παιδί θα «ξεπεράσει» τη συμπεριφορά, ταν αυτή αρχίσει να αποκλίνει. Τα φυσιολογικά παιδιά προσχολικής ηλικίας αναμένεται να είναι αρκετά προσανατολισμένα προς το έργο που καλο νται να φέρουν σε πέρας, ώστε να τελειώνουν,τι αρχίζουν και να ελέγχουν κατά π σο το κάνουν σωστά. Είναι επίσης αρκετά συνεργάσιμα, ώστε να αναλαμβάνουν έργα που τους δίνονται απ άλλους και να συμμετέχουν σε δραστηρι τητες με συνομηλίκους. πως και κατά τη νηπιακή ηλικία, οι αποκλίσεις απ τις αναμεν μενες συμπεριφορές μπορεί να αποτελο ν τμήμα της φυσιολογικής ανάπτυξης και να εμφανίζονται εξαιτίας προσωρινών δυσκολιών στην προσαρμογή ή του χαρακτήρα ή των μη ρεαλιστικών απαιτήσεων των ενηλίκων. Οι κυρι τερες ενδείξεις της διαταραχής σχετίζονται με τη σοβαρ τητα, τη συχν τητα, την έκταση και τη χρονι τητα των προβληματικών συμπεριφορών (Campbell, 1990). Ας εξετάσουμε τώρα την ίδια τη ΔΕΠ-Υ. Πριν απ την ηλικία των 3 ετών τα νήπια εκδηλώνουν ένα αδιαφοροποίητο σ μπλεγμα συμπεριφορών, το οποίο έχει ονομαστεί υποελεγχ μενο μοτίβο συμπεριφοράς. Ωστ σο, περίπου στην ηλικία των 3 ετών αυτ το μοτίβο αρχίζει να διαφοροποιείται, ώστε καθίσταται δυνατ να διαφοροποιηθο ν απ τη μια πλευρά η υπερκινητική και η παρορμητική συμπεριφορά και απ την άλλη η επιθετική και η εναντιωματική συμπεριφορά. Επομένως, η ηλικία των 3 με 4 ετών αποτελεί το κατώτατο ριο για την ανίχνευση της ΔΕΠ-Υ (Barkley, 1996). Τα υπερκινητικά και τα παρορμητικά παιδιά προσχολικής ηλικίας, των οποίων ο έλεγχος εξακολουθεί να είναι δ σκολος για ένα ή περισσ τερα χρ νια, είναι πολ πιθαν να παρουσιάσουν ΔΕΠ-Υ κατά τη μέση παιδική ηλικία (Campbell, 1990). Η ΔΕΠ-Υ, με τη σειρά της, είναι πιο πιθαν να επιμένει εάν ο γονέας και το παιδί εγκλωβιστο ν σ ένα μοτίβο αρνητισμο και κατευθυντικ τητας απ την πλευρά της μητέρας και εναντιωματικ τητας απ την πλευρά του παιδιο. Πράγματι, το γονεϊκ στρες φτάνει στα υψηλ τερά του επίπεδα κατά την προσχολική περίοδο (Campbell et al., 1991). Η μέση παιδική ηλικία Κατά τη μέση παιδική ηλικία, τα πρ τυπα του αυτοελέγχου, του προσανατολισμο προς το έργο, του ελέγχου των κατάλληλων και ανάρμοστων συμπεριφορών και της συνεργασίας εντ ς της οικογένειας και με συνομηλίκους έχουν πάρει ξεκάθαρη μορφή, ώστε η διαφορά μεταξ της φυ-

262 6. H Προσχολική Περίοδος σιολογικής διαφοροποίησης της συμπεριφοράς και της ΔΕΠ-Υ να καθίσταται πιο άμεσα ορατή. Έτσι, ένας συνδυασμ ς διαταρακτικής συμπεριφοράς στο σπίτι και το σχολείο που επιμένει, μαζί με αποδιοργάνωση και ανικαν τητα να ακολουθεί κανείς ρουτίνες, εγείρουν σοβαρές ανησυχίες για την παρξη ψυχοπαθολογίας (Campbell, 1990). Η υπερκινητική-παρορμητική συμπεριφορά τείνει να επιμένει καθ λη τη διάρκεια της μέσης παιδικής ηλικίας. Επιπλέον, παρατηρο νται δ ο νέες εξελίξεις. Η πρώτη είναι η εμφάνιση προβλημάτων διατήρησης της προσοχής, δηλαδή της ικαν τητας να παραμένει κανείς συγκεντρωμένος σ ένα έργο έως την ολοκλήρωσή του. Αυτά τα προβλήματα εμφανίζονται περίπου στην ηλικία των 5 με 7 ετών (Loeber et al., 1992). Η αδυναμία συγκέντρωσης της προσοχής προκαλεί δυσκολίες στην ολοκλήρωση των έργων, λήθη, φτωχή οργάνωση και διάσπαση της προσοχής. λα τα παραπάνω, με τη σειρά τους, μπορο ν να επηρεάσουν αρνητικά τη λειτουργικ τητα του παιδιο στο σπίτι και το σχολείο (βλ. Barkley, 1996). Υπάρχουν στοιχεία που υποδεικν ουν τι η αδυναμία συγκέντρωσης της προσοχής παραμένει σταθερή κατά την περίοδο της μέσης παιδικής ηλικίας, ενώ η υπερκινητική-παρορμητική συμπεριφορά μειώνεται (Hart et al., 1995). πως έχουμε ήδη επισημάνει, δεν είναι ξεκάθαρο εάν η τελευταία επίδραση αποτελεί ένα γνήσιο εξελικτικ φαιν μενο ή εάν πρ κειται για ένα τεχνητ αποτέλεσμα του γεγον τος τι λο και πιο ανάρμοστες συμπεριφορές χρησιμοποιο νται για να προσδιορίσουν την υπερκινητικ τητα και την παρορμητικ τητα, π.χ., ανάρμοστο άσκοπο τρέξιμο και σκαρφάλωμα (Barkley, 1996). Η δε τερη σημαντική εξέλιξη κατά τη μέση παιδική ηλικία είναι ο αυξημένος επιπολασμ ς συννοσηρών διαταραχών (Barkley, 1996). Στην αρχή της μέσης παιδικής περι δου, μπορεί να εμφανιστεί εναντιωματική προκλητική διαταραχή σ ένα σημαντικ αριθμ παιδιών, και κατά την ηλικία των 8 με 12 ετών αυτές οι πρώιμες μορφές εναντιωματικ τητας και εχθρικ τητας συχνά εξελίσσονται σε συμπτώματα διαταραχής της συμπεριφοράς σε έως και τα μισά απ αυτά τα παιδιά (Hart et al., 1995). Αυτή η εξέλιξη είναι ιδιαίτερα πιθανή μεταξ των μεγαλ τερων παιδιών που παρουσιάζουν ΔΕΠ-Υ που εκτείνεται μεταξ πλαισίων παρά ΔΕΠ-Υ που περιορίζεται σε συγκεκριμένα πλαίσια (McArdle, O Brien, & Kolvin, 1995). Εφηβεία Η προηγο μενη πεποίθηση τι η ΔΕΠ-Υ ξεπερνιέται στην εφηβεία έχει αποδειχθεί λανθασμένη. Μεταξ 50% και 80% των παιδιών που έχουν παραπεμφθεί κλινικά συνεχίζει να παρουσιάζει ΔΕΠ-Υ κατά τη διάρκεια της εφηβείας. Ενώ ντως η εφηβεία σηματοδοτεί τη μείωση των συμπτωμάτων της υπερκινητικ τητας και της παρορμητικ τητας, η ίδια μείωση παρατηρείται και στα φυσιολογικά υποκείμενα ελέγχου. Ενδέχεται επίσης να παρατηρηθεί αλλαγή στην εκδήλωση των συμπτωμάτων. Για παράδειγμα, η έντονη κινητική συμπεριφορά μπορεί να μετατραπεί σε εσωτερικ αίσθημα ανησυχίας ή σε επικίν-

6. H Προσχολική Περίοδος 263 δυνη συμπεριφορά, κι έτσι π.χ. τα ατυχήματα με το ποδήλατο να αντικατασταθο ν απ αυτοκινητιστικά δυστυχήματα (Cantwell, 1996). Συνοψίζοντας, οι έφηβοι με ΔΕΠ-Υ είναι σημαντικά πιο διαταραγμένοι απ αυτο ς χωρίς ΔΕΠ-Υ και πρέπει να αντιμετωπίσουν τις υπαρκτές προκλήσεις των φυσιολογικών αλλαγών, της σεξουαλικής προσαρμογής, της αποδοχής απ τους συνομηλίκους και των επαγγελματικών επιλογών υπ το βάρος των πολλαπλών προβλημάτων που προέρχονται απ προηγο μενες εξελικτικές περι δους. Επομένως, μια σχετική α ξηση των προβληματικών συμπεριφορών είναι αναμεν μενη. Οι Klein και Mannuzza (1991), στην ανασκ πησή τους των διαχρονικών ερευνών, βρήκαν τι μια σημαντική υποομάδα (25%) των εφήβων με ΔΕΠ-Υ εμπλέκονταν σε αντικοινωνικές δραστηρι τητες, πως κλοπές και εμπρησμο ς. Μεταξ 57% και 70% των ατ μων που ανήκαν σε αυτή την ομάδα έτειναν να μένουν στην ίδια τάξη και η ομάδα συνολικά ήταν 8 φορές πιο πιθαν να αποβληθεί απ το σχολείο ή να το εγκαταλείψει, σε σ γκριση με τη φυσιολογική ομάδα ελέγχου (Barkley, 1990). Ενήλικη ζωή Ο Cantwell (1996) υπολογίζει τι περίπου 30% των εφήβων «ξεπερνο ν» τη ΔΕΠ-Υ, 40% εξακολουθο ν να εκδηλώνουν συμπτώματα ανησυχίας, έλλειψης προσοχής και παρορμητικ τητας, ενώ 30% αναπτ σσουν επιπρ σθετες διαταραχές. Για παράδειγμα, διαχρονικές έρευνες παιδιών με ΔΕΠ-Υ δείχνουν τι ως ενήλικες εκδηλώνουν περισσ τερο ΔΕΠ-Υ, διαταραχές της συμπεριφοράς, αντικοινωνικές διαταραχές και κατάχρηση ουσιών σε σ γκριση με τη φυσιολογική ομάδα ελέγχου (Klein & Mannuzza, 1991). Παρ τι ο κίνδυνος εκδήλωσης αντικοινωνικής συμπεριφοράς αυξάνεται στην ενήλικη ζωή, αυτ ισχ ει μ νο γι αυτο ς που παρουσιάζουν και ΔΕΠ-Υ και διαταραχή της συμπεριφοράς ή άλλες αντικοινωνικές συμπεριφορές. Δεν υπάρχει άμεση σ νδεση μεταξ της ΔΕΠ-Υ και της εγκληματικ τητας. Παρ τι δεν έχουν καταγραφεί γνωστικά ελλείμματα στους ενήλικες, διαπιστώνονται σημαντικά προβλήματα στη σχολική επίδοση και το εκπαιδευτικ ιστορικ. Τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ ολοκληρώνουν περίπου δ ο χρ νια λιγ τερα εκπαίδευσης σε σ γκριση με τις ομάδες ελέγχου. πως είναι αναμεν μενο, στη συνέχεια κατέχουν θέσεις εργασίας με χαμηλ τερο κ ρος. Ωστ σο, το ποσοστ απασχ λησής τους δεν διαφέρει σημαντικά απ αυτ των ομάδων ελέγχου (Mannuzza et al., 1997). ÂÚ ÏË Ë ÙË EÍÂÏÈÎÙÈÎ ÔÚÂ Κατά την προσχολική περίοδο η υπερκινητική-παρορμητική συμπεριφορά και η επιθετική και εναντιωματική συμπεριφορά διαφοροποιο νται απ το γενικευμένο μοτίβο της ανεξέλεγκτης συμπεριφοράς. Συνεπώς, η ηλικία των 3 με 4 ετών αποτελεί το κατώτατο ριο για τη διάγνωση της ΔΕΠ-Υ. ταν η ΔΕΠ-Υ

264 6. H Προσχολική Περίοδος επιμένει κατά την προσχολική περίοδο, αυξάνεται η πιθαν τητα να συνεχιστεί και στη μέση παιδική ηλικία. Στην αρχή της μέσης παιδικής ηλικίας εμφανίζεται επιπλέον και ο τ πος έλλειψης προσοχής της ΔΕΠ-Υ. Επίσης, κατά την ίδια περίοδο προστίθεται και η συννοσηρή εναντιωματική-προκλητική διαταραχή, ενώ η διαταραχή της συμπεριφοράς ενδέχεται να προστεθεί αργ τερα. Παρ τι η έλλειψη προσοχής παραμένει συνεχής καθ λη τη διάρκεια της μέσης παιδικής ηλικίας, η υπερκινητικ τητα και η παρορμητικ τητα μειώνονται. Η ΔΕΠ-Υ επιμένει κατά την εφηβεία και την ενήλικη ζωή. Ενώ η υπερκινητικ τητα μπορεί να μειωθεί στα άτομα με ΔΕΠ-Υ, εξακολουθεί να είναι σημαντικά υψηλ τερη σε σ γκριση με τις ομάδες ελέγχου χωρίς ΔΕΠ-Υ, και η κινητική συμπεριφορά αντικαθίσταται απ αισθήματα ανησυχίας. Ο έφηβος με ΔΕΠ-Υ τείνει να εμπλέκεται σε αντικοινωνική συμπεριφορά και να έχει χαμηλή σχολική επίδοση. Οι ενήλικοι τείνουν να έχουν προβλήματα με τον αλκοολισμ και την κατάχρηση ουσιών, πως επίσης και με αντικοινωνική συμπεριφορά. Ωστ σο, η αντικοινωνική συμπεριφορά σχετίζεται με τη συννοσηρή διαταραχή της συμπεριφοράς παρά με την ίδια την υπερκινητικ τητα. Παρ τι τα ποσοστά επαγγελματικής απασχ λησης των ενηλίκων με ΔΕΠ-Υ δεν διαφέρουν απ τα αντίστοιχα ποσοστά ενηλίκων χωρίς ΔΕΠ-Υ, τα άτομα με ΔΕΠ-Υ κατέχουν επαγγελματικές θέσεις χαμηλ τερου κ ρους. ÈÙÈÔÏÔÁ ÂÓÈÎ fiïè Στην παρουσίασή μας δε θα συζητήσουμε το διαπροσωπικ περιβάλλον, αφο οι γενετικές μελέτες δείχνουν τι οι περιβαλλοντικοί παράγοντες, πως η σχέση γονέων-παιδιών, εξηγο ν μ νο 10-15% της διακ μανσης στη συμπτωματολογία της ΔΕΠ-Υ. Ενώ αυτ το μικρ ποσοστ σημαίνει τι το διαπροσωπικ περιβάλλον διαδραματίζει έναν πολ μικρ ρ λο στην αιτιολογία, αυτ δε σημαίνει τι το περιβάλλον πρέπει να θεωρηθεί ως ασήμαντο. πως ήδη συζητήσαμε, η σχέση γονέων-παιδιο παίζει σημαντικ ρ λο στη σοβαρ τητα και την επιμονή της ΔΕΠ-Υ και, πως θα δο με αργ τερα, είναι σημαντικ για την αντιμετώπισή του (μπορείτε να βρείτε λεπτομέρειες για την παρουσίασή μας στο Barkley, 1996, 1997a). ΔÔ OÚÁ ÓÈÎfi ÂÚÈ ÏÏÔÓ Μη επικυρωμένες υποθέσεις Θα επισημάνουμε εδώ έναν αριθμ οργανικών υποθέσεων, οι οποίες ήταν κάποτε δημοφιλείς, αλλά δεν έτυχαν υποστήριξης, ταν ελέγχθηκαν απ αντικειμενικές μελέτες. Μια σημαντική αιτιολογική υπ θεση περίπου 30 χρ νια πριν υποστήριζε