Εκτίμηση της Επίδρασης της Γεωγραφικής Θέσης της Κύπρου στο Διεθνές Εμπόριο Αγροτικών Προϊόντων Δημήτριος Νάτος *, Κωνσταντίνος Μάττας **, Μαρίνος Μάρκου ***, Ανδρέας Στυλιανού **** * Διδάκτωρας Αγροτικής Οικονομίας, Γεωπονική Σχολή ΑΠΘ, dnaos@agro.auh.gr ** Καθηγητής, Γεωπονική Σχολή ΑΠΘ, maas@auh.gr *** Πρώτος Λειτουργός Γεωργικών Εφαρμογών, Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών, Λευκωσία, m.markou@arine.ari.gov.cy **** Λειτουργός Γεωργικών Ερευνών, Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών, Λευκωσία, a.sylianou@arine.ari.gov.cy Περίληψη Η γεωγραφική θέση της Κύπρου στο ΝΑ άκρο της λεκάνης της Μεσογείου και η σχετικά απομακρυσμένη θέση της από την ηπειρωτική Ευρώπη τη φέρνει σε μία σημαντική γεωγραφική απόσταση από τους εταίρους της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κύριος στόχος της εργασίας είναι η εκτίμηση της επίδρασης της γεωγραφικής απόστασης στις εξαγωγές αγροτικών προϊόντων της Κύπρου. Για την επίτευξη του στόχου αυτού, εκτιμάται ένα επαυξημένο Υπόδειγμα Εξίσωσης Βαρύτητας, χρησιμοποιώντας δεδομένα εξαγωγών αγροτικών προϊόντων μεταξύ της Κύπρου και του συνόλου των εμπορικών της εταίρων. Για την εκτίμηση χρησιμοποιούνται παρατηρήσεις εξαγωγών δεκαοκτώ ετών δίνοντας επιπλέον τη δυνατότητα εκτίμησης της επίδρασης της απόστασης, πριν και μετά από την ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε.. Τα αποτελέσματα των εκτιμήσεων καταδεικνύουν ότι η επίδραση της απόστασης στις εξαγωγές αγροτικών προϊόντων είναι ιδιαίτερα σημαντική ενώ η προσχώρηση της Κύπρου στην Ε.Ε. δεν εκτιμάται ότι οδήγησε σε σημαντική άμβλυνση των εγγενών μειονεκτημάτων που η απομακρυσμένη γεωγραφική της θέση επιφέρει. Λέξεις Κλειδιά: Διεθνές εμπόριο, Υπόδειγμα Εξίσωσης Βαρύτητας Esimaing he Effec of Cyprus Geographical Posiion on Inernaional Agriculural Trade Dimirios Naos *, Konsadinos Maas **, Marinos Markou ***, Andreas Sylianou **** * PhD holder, School of Agriculure, AUTh, dnaos@agro.auh.gr ** Professor, School of Agriculure, AUTh, maas@auh.gr *** Chief Agriculural Research Officer, Agriculural Research Insiue, Nicosia, m.markou@arine.ari.gov.cy **** Agriculural Research Officer, Agriculural Research Insiue, Nicosia, a.sylianou@arine.ari.gov.cy Absrac The geographical locaion of Cyprus in he Souheas Medierranean basin and is relaive remoe posiion from he European mainland pinpoin Cyprus 1
in a considerable geographical disance from is EU parners. The main obecive of his paper is o esimae he effec of geographical disance on Cyprio agriculural expors. In order o achieve his, an augmened Graviy Equaion Model is esimaed uilizing expor observaions of agriculural producs beween Cyprus and all of is rading parners. For he esimaion, observaions of he las eigheen years are uilized allowing he esimaion of disance effec before and afer Cyprio EU accession. Esimaion resuls indicae ha he effec of disance on agriculural expors is paricularly large while Cyprio accession is no esimaed o have led o a significan miigaion of he inheren disadvanages ha is remoe geographical posiion generaes. Keywords: Inernaional Trade, Graviy Equaion Model Εισαγωγή Η Κύπρος, ως νησιωτικό κράτος της ΝΑ Μεσογείου, βρίσκεται σε μία σχετικά απομακρυσμένη γεωγραφική θέση, τόσο σε σχέση με τα γειτονικά της κράτη όσο και σε σχέση με τους εταίρους της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Μάλιστα, είναι χαρακτηριστικό, ότι η απόσταση της Λευκωσίας από το γεωγραφικό κέντρο της Ευρωπαϊκή Ένωσης των 27 - που σύμφωνα με το Εθνικό Γεωγραφικό Ινστιτούτο της Γαλλίας (Wikipedia, 2012) βρίσκεται στην πόλη Gelnhausen του κρατιδίου της Έσσης στη Γερμανία - είναι περίπου 2500 χιλιόμετρα. Η πιο άμεση και αυταπόδεικτη συνέπεια της σημαντικής γεωγραφικής απόστασης της Κύπρου, από τον κύριο κορμό της Ευρωπαϊκής Ενωσης, είναι η αρνητική επίδραση στη διεξαγωγή του διεθνούς εμπορίου. Όπως είναι φυσικό, η γεωγραφική απόσταση είναι άμεσα συνδεδεμένη με το κόστος πραγματοποίησης των εμπορικών συναλλαγών, αφού το κόστος μεταφοράς αυξάνεται με την απόσταση (Fraianni και Marchionne, 2010). Μάλιστα, ο κυπριακός αγροτικός τομέας είναι σχετικά πιο ευάλωτος στην επίδραση της γεωγραφικής απόστασης καθώς, σύμφωνα με τους Anderson και van Wincoop (2003), τα μεταφορικά κόστη των αγροτικών προϊόντων τείνουν να είναι αυξημένα σε σχέση με τα μη αγροτικά προϊόντα εξαιτίας της ογκώδους φύσης τους. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με τους Disdier και Head (2008), ακόμα και εάν οι συνθήκες της παγκοσμιοποίησης χαρακτηρίζονται από μία μείωση στα κόστη πραγματοποίησης διασυνοριακών συναλλαγών, το κόστος πραγματοποίησης του εμπορίου εξακολουθεί να συνιστά ένα σημαντικό εμπόδιο στην ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου. Ενώ κατά τους Fraianni και Marchionne (2010), η γεωγραφική θέση μιας χώρας συνδέεται και αλληλεπιδρά 2
με πολιτιστικά, εθνικά και πολιτικά χαρακτηριστικά που αποτελούν παράγοντες ενίσχυσης ή αναχαίτισης του διεθνούς εμπορίου. Στόχοι Στο παραπάνω πλαίσιο, κύριος στόχος της εργασίας αποτελεί η εκτίμηση της επίδρασης της γεωγραφικής απόστασης της Κύπρου από τους εμπορικούς της εταίρους - στο διεθνές εμπόριο των κυπριακών αγροτικών προϊόντων. Για την επίτευξη του στόχου αυτού θα εκτιμηθεί ένα επαυξημένο Υπόδειγμα Εξίσωσης Βαρύτητας (ΥΕΒ), χρησιμοποιώντας δεδομένα εξαγωγών κυπριακών αγροτικών προϊόντων της περιόδου 1992-2009. Η χρήση εμπορικών παρατηρήσεων για δεκαοκτώ συναπτά έτη δίνει τη δυνατότητα εκτίμησης της επίδρασης της γεωγραφικής απόστασης πριν και μετά την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2004. Επιπρόσθετα, η εκτίμηση ενός επαυξημένου ΥΕΒ, δίνει την ευκαιρία εμπλουτισμού του κύριου ερευνητικού στόχου με τη διερεύνηση της επίδρασης επιπλέον παραγόντων που επηρεάζουν το διεθνές εμπόριο της Κύπρου και έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με την απόσταση και τη γεωγραφική της θέση, όπως οι παράγοντες της γλωσσικής ομοιότητας με όμορες χώρες, οι κοινές ιστορικές και αποικιακές καταβολές ή οι πολιτικές εξελίξεις στον ευρύτερο Ευρωμεσογειακό χώρο. Αγροτικός Τομέας της Κύπρου και διεθνές εμπόριο Η Κύπρος συνιστά πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το 2004 και της Ευρωζώνης από το 2008. Σύμφωνα με την Στατιστική Υπηρεσία της Κυπριακής Δημοκρατίας, η Κυπριακή οικονομία, μετά την ένταξη της χώρας στην Ε.Ε., παρουσιάζει διαρκή και σταθερή ανάπτυξη (Saisical Service of Cyprus, 2011). Μάλιστα, κατά την περίοδο 2004-2011, το μέσο ποσοστό πραγματικής αύξησης του ΑΕγχΠ της κυπριακής οικονομίας (2.6%) ήταν διπλάσιο από τον αντίστοιχό μέσο όρο των χωρών της Ε.Ε. των 27 χωρών μελών (1,3%) (Eurosa, 2012α). Βέβαια, η συνεισφορά του αγροτικού τομέα περιορίζεται στο 2,3% του κυπριακού ΑΕγχΠ και στο 6,3% της απασχόλησης (Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου, 2008), ενώ για το 2011, το ακαθάριστο προϊόν του τομέα διαμορφώθηκε στα 389,5 εκατ. Ευρώ σημειώνοντας αύξηση κατά 6,3% από το 2010 (Saisical Service of Cyprus, 2011). Ως προς τα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά του τομέα, η γεωργία της Κύπρου που αντιμετωπίζει σημαντικούς φυσικούς περιορισμούς εξαιτίας των περιορισμένων βροχοπτώσεων - είναι δυνατό να θεωρηθεί ως «μικρής κλίμακας» αφού σύμφωνα με τη Eurosa, το 86% των περίπου σαράντα χιλιάδων γεωργικών εκμεταλλεύσεων της χώρας είναι εκτάσεως μικρότερης των πέντε εκταρίων (European Commission, 2010). 3
Ως προς το εμπόριο των αγροτικών προϊόντων, η εξέλιξη του διεθνούς εμπορίου των κυπριακών αγροτικών προϊόντων χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη σημαντικού εμπορικού ελλείμματος, που μάλιστα διευρύνθηκε μετά την ένταξη της χώρας στην Ε.Ε.. Στο παρακάτω Διάγραμμα 1, είναι εμφανές ότι το εμπορικό έλλειμμα της Κύπρου σε αγροτικά προϊόντα, κατά τα τελευταία οκτώ χρόνια σημειώνει σημαντική αύξηση. Για την περίοδο 2004-2011 το εμπορικό έλλειμμα αυξήθηκε κατά μέσο όρο 11,2%. Η αύξηση είναι εμφανές ότι οφείλεται στη σταθερή υπερδιπλάσια - επέκταση των εισαγωγών (με μέσο ρυθμό αύξησης 8,9% για την περίοδο 2004-2011) έναντι των εξαγωγών αγροτικών προϊόντων (μέση αύξηση 3,9% τα τελευταία οκτώ χρόνια) (Eurosa, 2012β). Μάλιστα, για το 2011, οι εισαγωγές αγροτικών προϊόντων (955 εκατ. Ευρώ) είναι τετραπλάσιας αξίας από τις εξαγωγές (236 εκατ. Ευρώ) (Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου, 2012). Επίσης, σύμφωνα με τη Στατιστική Υπηρεσία της Κύπρου, για το 2010, οι χώρες της Ε.Ε. συνιστούν αφετηρία του 69% των εισαγωγών και προορισμός του 51% των αντίστοιχων κυπριακών εξαγωγών, ενώ κύριοι εμπορικοί εταίροι της Κύπρου παραμένουν σταθερά τα τελευταία χρόνια το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ελλάδα (Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου, 2012). Διάγραμμα 1. Εμπορικό ισοζύγιο αγροτικών προϊόντων της Κύπρου (σε χιλ. Ευρώ) 1200 1000 800 600 400 200 0-200 -400-600 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011-800 -1000 Εισαγωγές Εξαγωγές Εμπορικό Ισοζύγιο Πηγή: Eurosa, 2012β Σχετικά με τη σύνθεση των εισαγωγών και εξαγωγών αγροτικών προϊόντων, σύμφωνα με δεδομένα του 2008, η πλειοψηφία των εισαγωγών αφορά επεξεργασμένα τρόφιμα, ποτά 4
και καπνό, ενώ από το 2003 σημαντικότερη αύξηση στις εισαγωγές σημειώθηκε στους κλάδους του κρέατος, των αλιευμάτων, των γαλακτοκομικών και των φρούτων και λαχανικών. Ως προς τις εξαγωγές, σύμφωνα με δεδομένα του 2008, στα κύρια εξαγώγιμα προϊόντα του κυπριακού αγροτικού τομέα συμπεριλαμβάνονται οι πατάτες (που αντιστοιχούν στο 11,1% των συνολικών εξαγωγών), το τυρί «χαλούμι» (6,3%), τα εσπεριδοειδή και οι χυμοί φρούτων (Saisical Service of Cyprus, 2008). Ερευνητικό Υπόδειγμα Όπως διατυπώθηκε και στους στόχους της εργασίας, για την εκτίμηση της επίδρασης της απόστασης στο διεθνές εμπόριο αγροτικών προϊόντων της Κύπρου, θα εκτιμηθεί ένα προσαυξημένο Υπόδειγμα Εξίσωσης Βαρύτητας (ΥΕΒ). Το προσαυξημένο ΥΕΒ συνιστά κατά τους Cheng και Wall (2005) ένα τυπικό ΥΕΒ εμπλουτισμένο όμως με ανεξάρτητες μεταβλητές και κατάλληλα ορισμένες ψευδομεταβλητές που ανταποκρίνονται στους στόχους της εμπειρικής έρευνας των διεθνών εμπορικών ροών. Οπότε, ακολουθώντας τους στόχους της εργασίας και αναγνωρίζοντας το σύνολο των εξαγωγικών ροών αγροτικών προϊόντων ανάμεσα στην Κύπρο και 116 εμπορικούς της εταίρους, για την περίοδο 1992-2009, θα εκτιμηθεί το παρακάτω υπόδειγμα (1): ln X 6 10 i, 0 ln Pop, 1 Colonial lny 7 i, ln Rain 11 2 i, ln Y ComCol, 8 12 EU 3 ln D i Landlocked 13 EU i 4 ln Area 9 ComLang 14 MPC i 5 ln Pop i, i, (1) όπου ως: X i, συμβολίζεται η αξία των εξαγωγών του συνόλου των αγροτικών προϊόντων της Κύπρου (χώρα i) προς τις χώρες - εταίρους της (χώρες ) για κάθε χρόνο, a 0 συμβολίζεται ο σταθερός όρος του υποδείγματος, Y i Y,, αντιπροσωπεύεται το ΑΕγχΠ της Κύπρου και των εμπορικών της Pop i Pop, εταίρων για κάθε χρόνο,, αντιπροσωπεύεται το μέγεθος του πληθυσμού της Κύπρου και των εμπορικών της εταίρων για κάθε χρόνο, 5
D i Area συμβολίζεται η γεωγραφική απόσταση ανάμεσα στη Λευκωσία και στις πρωτεύουσες των χωρών εμπορικών εταίρων της Κύπρου. Η γεωγραφική απόσταση μετράται ως το ορθοδρομικό τόξο ανάμεσα στις δύο πόλεις, συμβολίζεται η έκταση των χωρών εμπορικών εταίρων της Κύπρου, Landlocked ComLang i χώρα εταίρος είναι περίκλειστη από ξηρά αλλιώς λαμβάνει την τιμή μηδέν, Colonial ComCol Κύπρος και η χώρα εταίρος διαθέτουν τουλάχιστον μία κοινή επίσημη γλώσσα αλλιώς λαμβάνει την τιμή μηδέν, Κύπρος και η χώρα εταίρος διέθεταν στο παρελθόν αποικιακή σχέση (από τον 18 ο αιώνα μέχρι σήμερα) αλλιώς λαμβάνει την τιμή μηδέν, Κύπρος και η χώρα εταίρος διέθεταν στο παρελθόν κοινό αποικιοκράτη (από τον 18 ο αιώνα μέχρι σήμερα) αλλιώς λαμβάνει την τιμή μηδέν, Rain i, συμβολίζεται το ποσό της βροχόπτωσης (σε mm.) στην Κύπρο κατά το έτος, EU i EU MPC a n Κύπρος και οι χώρες εταίροι της είναι ταυτόχρονα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλιώς λαμβάνει την τιμή μηδέν, χώρα εταίρος είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλιώς λαμβάνει την τιμή μηδέν, χώρα εταίρος είναι μέλος της Ευρωμεσογειακής Συνεργασίας αλλιώς λαμβάνει την τιμή μηδέν, συμβολίζονται οι παράμετροι που θα εκτιμηθούν. Στο υπόδειγμα, ως εξαρτημένη μεταβλητή ορίζεται ο φυσικός λογάριθμος της αξίας των κυπριακών εξαγωγών του συνόλου των αγροτικών προϊόντων για την περίοδο 1992-2009, ενώ το μοντέλο συμπληρώνεται από δεκατέσσερις πραγματικές ή μοναδιαίες ανεξάρτητες μεταβλητές. Οι πραγματικές ανεξάρτητες μεταβλητές, που είναι επτά στο 6
σύνολο τους, εισάγονται στο υπόδειγμα σε μορφή φυσικού λογάριθμου ενώ οι υπόλοιπες ανεξάρτητες μεταβλητές συνιστούν κατάλληλα ορισμένες ψευδομεταβλητές. Η εκτίμηση του υποδείγματος θα πραγματοποιηθεί δύο φορές. Μία για την περίοδο 1992-2003, δηλαδή πριν την ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε. και μία για την περίοδο μετά την ένταξη. Με τον τρόπο αυτό θα γίνει δυνατή η σύγκριση της επίδρασης της απόστασης, αλλά και των υπόλοιπων παραγόντων, που άμεσα ή έμμεσα επηρεάζονται από τη γεωγραφική θέση, στις εξαγωγές αγροτικών προϊόντων, πριν και μετά στην ένταξη στην Ε.Ε.. Προέλευση και έκταση δεδομένων Οι παρατηρήσεις της αξίας των εξαγωγικών ροών, του συνόλου των αγροτικών προϊόντων της Κύπρου, προέρχονται από τη στατιστική υπηρεσία των Ηνωμένων Εθνών UNcomrade (UN, 2011). Οι εμπορικές παρατηρήσεις αντλήθηκαν ταξινομημένες κατά την τρίτη Αναθεωρημένη Τυποποιημένη Ταξινόμηση Διεθνούς Εμπορίου (ΤΤΔΕ - Αναθ. 3) ενώ, σύμφωνα με τη Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank, 2009), στο σύνολο των αγροτικών προϊόντων, που συνιστούν την εξαρτημένη μεταβλητή του υποδείγματος (1), συμπεριλαμβάνονται τέσσερις ταξινομήσεις. Οι ταξινομήσεις ΤΤΔΕ-0 «τρόφιμα και ζωντανά ζώα», η ταξινόμηση ΤΤΔΕ-1 «ποτά και καπνός», η ταξινόμηση ΤΤΔΕ-4 «ζωικά και φυτικά έλαια, λίπη και κεριά» και η ταξινόμηση ΤΤΔΕ-22 «ελαιόσποροι και ελαιοκαρποί». Πέρα από τις παρατηρήσεις των εξαγωγών, τα δεδομένα για το ΑΕγχΠ και τα μεγέθη του πληθυσμού της Κύπρου και των 116 χωρών που αποτελούν τις χώρες εμπορικούς εταίρους συγκεντρώθηκαν από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (IMF, 2011). Τόσο τα μεγέθη του ΑΕγχΠ όσο και οι παρατηρήσεις των εξαγωγών αντλήθηκαν εκφρασμένες σε τρέχουσες τιμές δολαρίων ΗΠΑ. Οπότε, για τον αναγκαίο αποπληθωρισμό των αξιών των εξαγωγών και των μεγεθών του ΑΕγχΠ χρησιμοποιήθηκε ο Δείκτης Καταναλωτή των ΗΠΑ (Bureau of Labor Saisics, 2011). Τα μεγέθη της βροχόπτωσης στην Κύπρο προέρχονται από τη Μετεωρολογική Υπηρεσία της Κύπρου (Μετεωρολογική Υπηρεσία Κύπρου, 2012) ενώ όλες οι υπόλοιπες ανεξάρτητες μεταβλητές (πραγματικές ή ψευδομεταβλητές), αντλήθηκαν από το γαλλικό ερευνητικό κέντρο «CEPII - Cenre D'Eudes Prospecives e D'Informaions Inernaionales» (CEPII, 2009). Η βάση δεδομένων αποτελείται θεωρητικά από (116 Χ 18 χρόνια) 2088 παρατηρήσεις εξαγωγικών ροών. Όμως, εξαιτίας της ύπαρξης μηδενικών ροών για συγκεκριμένες χώρες και σε συγκεκριμένα έτη το πραγματικό μέγεθος των δεδομένων είναι σημαντικά μικρότερο. Οπότε, για την εκτίμηση του υποδείγματος οι μηδενικές παρατηρήσεις παραλείπονται και η 7
εκτίμηση πραγματοποιείται χρησιμοποιώντας μόνο τις υπάρχουσες 1527 παρατηρήσεις εξαγωγικών ροών. Έτσι και με την πρόσθεση των δεδομένων που συνιστούν τις ανεξάρτητες μεταβλητές του υποδείγματος δημιουργείται τελικά μία βάση δεδομένων (1527 Χ 14) 21378 συνολικών παρατηρήσεων. Αποτελέσματα Τα αποτελέσματα των εκτιμήσεων, με τη μέθοδο των ελαχίστων τετραγώνων, παρουσιάζονται στο παρακάτω Πίνακα (1). Στην πρώτη στήλη του πίνακα παρουσιάζονται οι ανεξάρτητες μεταβλητές. Δίπλα από κάθε μεταβλητή καταγράφεται η αντίστοιχη εκτιμώμενη παράμετρος και η τιμή της στατιστικής. Κάθε παράμετρος επισημαίνεται με έναν, δύο ή τρεις αστερίσκους σηματοδοτώντας αντίστοιχα επίπεδο σημαντικότητας α=0,15, α=0,10 και α=0,05. Στις τελευταίες δύο σειρές του πίνακα παρουσιάζεται το σύνολο των παρατηρήσεων που χρησιμοποιήθηκαν για την εκτίμηση και ο συντελεστής R 2. Η πλειονότητα των αποτελεσμάτων των μεταβλητών, που περιλαμβάνονται στο προσαυξημένο ΥΕΒ, διαθέτουν το αναμενόμενο από τη θεωρία πρόσημο και είναι στατιστικώς σημαντικές. Ως εκ τούτου, όπως δείχνουν τα αποτελέσματα, η επίδραση της απόστασης της Κύπρου από τους εμπορικούς της εταίρους, εκτιμάται αρνητική και στατιστικώς σημαντική σε επίπεδο σημαντικότητας α = 0,01. Ο εκτιμώμενος συντελεστής για τη μεταβλητή της απόστασης, για την περίοδο 1992-2003, είναι -1,85, που σημαίνει ότι η ποσοστιαία μεταβολή της γεωγραφικής απόστασης, κατά μία μονάδα, μεταξύ της Κύπρου και των εμπορικών της εταίρων θα είχε καταλήξει σε αντίθετη μεταβολή κατά 1,85 ποσοστιαίες μονάδες στις Κυπριακές εξαγωγές αγροτικών προϊόντων. Δηλαδή, αν ήταν εφικτό να μειωθεί η φυσική απόσταση μεταξύ της Κύπρου και των εμπορικών της εταίρων κατά δέκα τοις εκατό, αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα, για την περίοδο 1992-2003, την αύξηση της αξίας των κυπριακών εξαγωγών αγροτικών προϊόντων κατά 18,5 τοις εκατό. Ομοίως, για την περίοδο 2004-2009, μετά την ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε., η μεταβλητή της απόστασης εκτιμάται επίσης με αρνητικό συντελεστή (-1,73). Το μέγεθος του συντελεστή σηματοδοτεί ότι μία ποσοστιαία μεταβολή της γεωγραφικής απόστασης μεταξύ της Κύπρου και των εμπορικών της εταίρων θα είχε καταλήξει σε αντίθετη μεταβολή κατά 1,73 μονάδες στις Κυπριακές εξαγωγές αγροτικών προϊόντων. Ως προς τους υπόλοιπους παράγοντες που συνιστούν εμπόδια ή ενισχύουν το εμπόριο και έμμεσα ή άμεσα επηρεάζονται από τη γεωγραφική θέση της Κύπρου, ο συντελεστής της μεταβλητής που αντιπροσωπεύει χώρα - εταίρο περίκλειστη από ξηρά, εκτιμάται με μέγεθος - 0,547 για την περίοδο 1992-2003 και -0,267 για την περίοδο 1992-2009. Το μέγεθος αυτό 8
Πίνακας 1. Αποτελέσματα παλινδρόμησης με τη μέθοδο των ελαχίστων τετραγώνων 1992-2003 α n 95% διάστημα εμπιοστοσύνης lny i 0.6414 0.85-0.8394 2.1223 lny 0.8337*** 15.96 0.7311 0.9361 lnd i -1.8513*** -19.09-2.0416-1.6610 lnarea -0.0881** -1.96-0.1760-0.0001 lnpop i -1.2826-0.77-4.5492 1.9841 lnpop -0.4181*** -5.79-0.5598-0.2763 lnrain i 0.1572 0.46-0.5163 0.8308 Landlocked -0.5478*** -3.61-0.8458-0.2497 ComLang i 0.6185* 1.06-0.5226 1.7595 Colonial i 0.1230 0.22-0.9600 1.2060 ComCol i -0.1397-0.9-0.4431 0.1637 EU12 0.2417 0.86-0.3097 0.7931 EU15-0.0987-0.52-0.4741 0.2768 EU25 i - - - - EU27 i - - - - MPC -1.2565*** -4.64-1.7875-0.7254 α 0 16.9798 0.94-18.340 52.300 N 960 R 2 0.5161 2004-2009 α n 95% διάστημα εμπιστοσύνης lny i 1.7845 0.59-4.2031 7.7722 lny 0.8519*** 10.39 0.6909 1.0129 lnd i -1.7394*** -11.76-2.0299-1.4489 lnarea -0.1030* -1.32-0.2565 0.0505 lnpop i -25.0008* -1.22-65.3554 15.3538 lnpop -0.2599** -2.11-0.5013-0.0185 lnrain i -0.1367-0.32-0.9732 0.6997 Landlocked -0.2677* -1.22-0.6982 0.1627 ComLang i -1.6954** -1.93-3.4216 0.0308 Colonial i 0.5590 0.66-1.0989 2.2168 ComCol i 0.4286** 1.67-0.0767 0.9338 EU12 - - - - EU15 - - - - EU25 i 0.3862* 1.32-0.1878 0.9602 EU27 i 0.7258*** 2.48 0.1498 1.3018 MPC -1.0570*** -2.61-1.8514-0.2626 α 0 310.368 1.46-108.3682 729.1052 N 551 R 2 0.4549 *, ** και*** αντιπροσωπεύουν επίπεδο σημαντικότητας σε 15%, 5% και 1% επίπεδο αντίστοιχα σημαίνει ότι οι Κυπριακές εξαγωγές αγροτικών προϊόντων εκτιμώνται μικρότερης αξίας κατά 42,1% (για την περίοδο 1992-2003) και κατά 22,9% (για την περίοδο 2004-2009) με μια χώρα που είναι περίκλειστη από ξηρά από ότι με μια χώρα που διαθέτει πρόσβαση σε θαλάσσιες μεταφορές. 9
Η παράμετρος που αντιστοιχεί στην ανεξάρτητη μεταβλητή του ΑΕγχΠ της χώρας εταίρου εκτιμάται με μέγεθος 0,83 για την περίοδο προ της ένταξης και 0,85 για την περίοδο μετά το 2004 που σημαίνει ότι μία αύξηση κατά 10% στο ΑΕγχΠ των εμπορικών εταίρων της Κύπρου θα είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση των εξαγωγών κατά 8,3% για την περίοδο 1992-2003 και 8,5% για την περίοδο μετά τη διεύρυνση της Ε.Ε.. Αντιθέτως, ο συντελεστής της ψευδομεταβλητής της κοινής γλώσσας εκτιμάται με θετική σήμανση (0,61) για τη περίοδο 1992-2003 και αρνητική σήμανση (-1,69) για την περίοδο μετά το 2004. Οι εκτιμώμενες παράμετροι δείχνουν ότι η Κύπρος, προ της ένταξης στην Ε.Ε., εμπορεύονταν κατά 85,6% περισσότερα αγροτικά προϊόντα με τις χώρες που μοιράζονταν μία κοινή επίσημη γλώσσα από ότι με τις χώρες που δε διέθετε καμία γλωσσική ομοιότητα. Ενώ, μετά το 2004, η παράμετρος -1,69 σηματοδοτεί ότι οι εξαγωγές προς τις χώρες που διαθέτουν την τουρκική ή την ελληνική ως επίσημη γλώσσα εκτιμώνται μειωμένες κατά 81,5% σε σχέση με το εμπόριο προς τις υπόλοιπες χώρες. Η μεταβλητή της βροχόπτωσης, τόσο για την περίοδο πριν όσο και για την περίοδο μετά από την ένταξη στην Ε.Ε., εκτιμήθηκε ότι δεν έχει στατιστικώς σημαντική επίδραση στις κυπριακές εξαγωγές αγροτικών προϊόντων. Ομοίως και η ψευδομεταβλητή που αντιστοιχεί σε αποικιακή σχέση ανάμεσα στην Κύπρο και τους εταίρους της (π.χ. ανάμεσα στην Κύπρο και το Η.Β.). Όμως, για την περίοδο 2003-2009, η ψευδομεταβλητή που αντιστοιχεί στην περίπτωση που η Κύπρος εμπορεύεται με χώρα με την οποία διέθεταν κοινό αποικιοκράτη (π.χ. με τη Μάλτα) εκτιμάται με συντελεστή 0,42. Το μέγεθος του συντελεστή σημαίνει ότι οι εξαγωγές με τις χώρες αυτές εκτιμήθηκαν κατά 52,2% αυξημένες σε σχέση με τις χώρες που η Κύπρος δε διαθέτει κοινό αποικιοκράτη. Προ της ένταξης στην Ε.Ε. το 2004, η επίδραση της Ε.Ε. στις εξαγωγές δεν εκτιμήθηκε ως στατιστικώς σημαντική. Μετά όμως την ένταξη, οι εξαγωγές που έχουν ως προορισμό τις χώρες μέλη της ΕΕ των 27 εκτιμώνται αυξημένες κατά 106,5% (μέγεθος συντελεστή 0,725). Δηλαδή, μετά την ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε., οι εξαγωγές προς τις χώρες μέλη της ΕΕ-27 εκτιμώνται διπλάσιες από ότι οι εξαγωγές προς μη χώρες μέλη. Αντίθετα, αρνητική επίδραση εκτιμάται για χώρες μέλη της Ευρωμεσογειακής Συνεργασίας. Οι εξαγωγές που έχουν ως προορισμό τους μεσογειακούς εταίρους της Ε.Ε. εκτιμώνται μειωμένες κατά 71,3% για την περίοδο 1992-2003 και μειωμένες κατά 65% για την περίοδο μετά την ένταξη. Συμπεράσματα 10
Ενώ η κοινή λογική επιβάλλει ότι στις σημερινές συνθήκες παγκοσμιοποίησης και τεχνολογικής προόδου η επίδραση της γεωγραφικής απόστασης είναι πλέον μηδαμινή, πολλές εμπειρικές έρευνες διεθνούς εμπορίου δείχνουν το αντίθετο. Συγκεκριμένα, οι Disdier και Head (2008) πραγματοποιώντας μία μέτα-ανάλυση των αποτελεσμάτων των εκτιμήσεων 1052 εμπειρικών ερευνών με τη χρήση ΥΕΒ εξήγαγαν το συμπέρασμα ότι μέση ελαστικότητα του εμπορίου φυσικών αγαθών σε σχέση με την απόσταση είναι -0,9. Το μέγεθος αυτού του μέσου συντελεστή σημαίνει ότι μια μείωση κατά δέκα ποσοστιαίες μονάδες της γεωγραφικής απόστασης μεταξύ των εμπορικών εταίρων παγκοσμίως θα είχε ως αποτέλεσμα μια μέση αύξηση των διμερών εμπορικών ροών κατά εννέα τοις εκατό. Στην περίπτωση των κυπριακών εξαγωγών αγροτικών προϊόντων, η επίδραση της απόστασης δεν αποτελεί εξαίρεση από τη γενική εντύπωση που περιγράφεται παραπάνω. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, η ελαστικότητα της απόστασης για τις κυπριακές εξαγωγές αγροτικών προϊόντων εκτιμάται στο -1,85 για την περίοδο 1992-2003 και στο -1,73 για την περίοδο 2004-2009. Σε σχέση με τη μέση ελαστικότητα, η ελαστικότατα της απόστασης για τα κυπριακά προϊόντα είναι κατά 105,5% υψηλότερη για την περίοδο 1992-2003 και κατά 92,2% υψηλότερη για την περίοδο μετά το 2004. Φαίνεται δηλαδή ότι η μεγάλη επίδραση της απόστασης στον κυπριακό αγροτικό τομέα δε μειώθηκε σημαντικά μετά την ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε. το 2004. Μετά το 2004, ο εκτιμώμενος συντελεστής της γεωγραφικής απόστασης μειώθηκε κατά 6,5 τοις εκατό, σε σχέση με την επίδραση της απόστασης πριν από το 2004. Ως εκ τούτου, η προσχώρηση της Κύπρου στην Ε.Ε. δε φαίνεται να οδήγησε σε άμβλυνση των εγγενών μειονεκτημάτων που η απομακρυσμένη γεωγραφική θέση της επιβάλλει στο γεωργικό τομέα και στο εμπόριο των γεωργικών προϊόντων. Μάλιστα, η περίοδος μετά την ένταξη (2004-2011) χαρακτηρίζεται από δραματική επιδείνωση του εμπορικού ελλείμματος αφού ο μέσος ετήσιος ρυθμός αύξησης των εισαγωγών αγροτικών προϊόντων διαμορφώθηκε στο 8,9 τοις εκατό ενώ ο αντίστοιχος ρυθμός των εξαγωγών μόλις στο 3,8 τοις εκατό. Ο μέσος δηλαδή ετήσιος ρυθμός αύξησης των εισαγωγών, για την μεταενταξιακή περίοδο, υπολογίζεται υπερδιπλάσιος από τον αντίστοιχο ρυθμό αύξησης των εξαγωγών. Επομένως, είναι δυνατό να θεωρηθεί ως κρίσιμη η έναρξη λήψης κατάλληλων πολιτικών μέτρων που θα κινούνται προς την κατεύθυνση της αντιστάθμισης ή του μετριασμού του γεωγραφικού μειονεκτήματος που παρουσιάζει η Κύπρος εξαιτίας της απόστασης. Ενώ σημαντική θα είναι και η αναγνώριση του γεωγραφικού αυτού μειονεκτήματος στα πλαίσια της ΚΑΠ, ως κομμάτι των ευρύτερων φυσικών περιορισμών που αντιμετωπίζει η Κυπριακή γεωργία. 11
Βιβλιογραφία Anderson, J. and Wincoop, E. (2003) Graviy wih Gravias : A Soluion o he Border Puzzle. American Economic Review 93(1): 170-192. Bureau of Labor Saisics (2011) Consumer Price Index. Προσπελάστηκε στις 15/03/2012: hp://www.bls.gov/cpi/#daa. CEPII (2009). Daa on counries. Accessed a 15/03/2011 a: hp://www.cepii.fr/disance/geo_cepii.xls. Cheng, I. H. & H. J. Wall (2005) Conrolling for heerogeneiy in graviy models of rade and inegraion. Federal Reserve Bank of S. Louis Review, 87 (1):49-63. Disdier, A. and Head, K. (2008) The puzzling persisence of he disance effec on bilaeral rade. Review of Economics and Saisics, 90:37 48. European Commission (2010) Agriculure in he European Union, Saisical and Economic Informaion 2009, Brussels: European Commission, DG AGRI. Eurosa (2012α) Real GDP growh rae volume. Percenage change on previous year. Προσπελάστηκε στις 15/03/2012: hp://epp.eurosa.ec.europa.eu/gm/able.do;sessionid=9ea7974b30dd8549af6fd90a4 215b5a4bd09638f55ac.e34SbxiPb3uSb40Lb34LaxqRb30Ne0?ab=able&plugin=1&l anguage=en&pcode=sieb020 Eurosa (2012β) COMEXT daabase. Προσπελάστηκε στις 15/03/2012: hp://epp.eurosa.ec.europa.eu/newxweb/ Fraianni, M. & F. Marchionne (2010) Trade Coss and Economic Developmen. Working Papers 2011-01, Indiana Universiy, Kelley School of Business, Deparmen of Business Economics and Public Policy. IMF (2011) Inernaional Financial Saisics Online Service, Inernaional Moneary Fund. Accessed a 15/03/2012 a: hp://ifs.apdi.ne/imf/. Μετεωρολογική Υπηρεσία Κύπρου (2012) Μέση Ετήσια Βροχόπτωση στην Κύπρο. Προσπελάστηκε στις 15/03/2012: hp://www.moa.gov.cy/moa/ms/ms.nsf/ DMLclime_repors_gr/DMLclime_repors_gr?opendocumen. Saisical Service of Cyprus (2008) Cyprus Exernal Trade 2008, Vol. I. Cyprus: Prining Office of he Republic of Cyprus Saisical Service of Cyprus (2011) Naional Economic Accouns 2011, Series II, Repor No. 28. Cyprus: Prining Office of he Republic of Cyprus 12
Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου (2008) Γεωργικές Στατιστικές 2008, Σειρά ΙΙ, Αρ. Εκθεσης 40. Κύπρος: Τυπογραφείο της Κυπριακής Δημοκρατίας. Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου (2012) Εξωτερικό εμπόριο. Προσπελάστηκε στις 15/03/2012:hp://www.mof.gov.cy/mof/cysa/saisics.nsf/exernalrade_41main_en/ exernalrade_41main_en?openform&sub=1&sel=2 UN (2011) Unied Naions Commodiy Trade Saisics Daabase. Accessed a 15/03/2012 a: hp://comrade.un.org/db/. Wikipedia (2012) Geographical midpoin of Europe, Προσπελάστηκε στις 15/03/2012: hp://en.wikipedia.org/wiki/geographical_midpoin_of_europe. World Bank (2009) World Developmen Indicaors 2009. Washingon D.C.: World Bank. 13