Κατηγορίες Χημικών Αντιδράσεων Μεταθετικές Αντιδράσεις (είναι οι αντιδράσεις στις οποίες δεν μεταβάλλεται ο αριθμός οξείδωσης σε κανένα από τα στοιχεία που συμμετέχουν) l Αντιδράσεις εξουδετέρωσης Χαρακτηρίζονται οι αντιδράσεις ενός οξέος με μία βάση. Επεκτείνοντας τον όρο της εξουδετέρωσης, τη θέση του οξέος μπορούν να πάρουν όξινα οξείδια και τη θέση της βάσης, βασικά οξείδια. Στις αντιδράσεις εξουδετέρωσης περιλαμβάνονται οι αντιδράσεις: Οξύ + Βάση Αλάτι + Νερό 2Η3PO4 + 3Ca(OH)2 Ca3(PO4)2 + 6H2O Στις αντιδράσεις οξέων με αμμωνία δεν παράγεται νερό! ΗCl + NH3 NH4Cl Όξινο οξείδιο + Βάση Αλάτι + Νερό SO3 + 2NaOH Na2SO4 + H2O (H2SO4) Βασικό οξείδιο + οξύ Αλάτι + Νερό CaO + 2HNO3 Ca(NO3)2 + H2O (Ca(OH)2) Όξινο οξείδιο + βασικό οξείδιο Αλάτι N2O5 + Na2O 2NaNO3 (HNO3) (NaOH) Στις αντιδράσεις οξειδίων δεν παράγεται νερό! 1
Αντιδράσεις διπλής αντικατάστασης l Χαρακτηρίζονται οι αντιδράσεις μεταξύ υδατικών διαλυμάτων, οξέων, βάσεων και αλάτων στις οποίες γίνεται ανταλλαγή ιόντων. Για να πραγματοποιηθεί μία αντίδραση διπλής αντικατάστασης θα πρέπει κάποιο από τα προϊόντα να: Απομακρύνεται ως αέριο. Καταβυθίζεται ως ίζημα Είναι ελάχιστα ιοντιζόμενο σώμα (αυτό αναφέρεται κυρίως για τις αντιδράσεις εξουδετέρωσης) Όταν δε συμβαίνει κάτι από τα παραπάνω, η αντίδραση δεν πραγματοποιείται. Οξύ1 + Αλάτι1 Οξύ2 + Αλάτι2 H2SO4 + 2NaCl 2HCl + Na2SO4 Βάση1 + Αλάτι1 Βάση2 + Αλάτι2 3NaOH + FeCl3 Fe(OH)3 + 3NaCl Οι σημαντικότερες περιπτώσεις διπλής αντικατάστασης είναι: Αλάτι1 + Αλάτι2 Αλάτι3 + Αλάτι4 Na2SO4 + Pb(NO3)2 PbSO4 + 2NaNO3 Όταν σχηματίζονται H2CO3 ή H2SO3 διασπώνται και προκύπτουν: Η2CO3 CO2 + H2O και H2SO3 SO2 + H2O Επίσης όταν σχηματίζεται η υποθετική ένωση ΝΗ4ΟΗ στη θέση της γράφουμε: ΝΗ4ΟΗ ΝΗ3 + H2O 2
Οξειδοναναγωγικές Αντιδράσεις (είναι οι αντιδράσεις στις οποίες μεταβάλλεται ο αριθμός οξείδωσης ορισμένων από τα στοιχεία που συμμετέχουν) Συγκεκριμένα οξείδωση ονομάζεται η αύξηση του αριθμού οξείδωσης και αναγωγή η ελάττωση του αριθμού οξείδωσης. Αντιδράσεις συνδυασμού (σύνθεσης) l Είναι οι αντιδράσεις στις οποίες δύο ή περισσότερες χημικές ουσίες (συνήθως χημικά στοιχεία) ενώνονται και δίνουν μία χημική ένωση. Η2 + Cl2 2HCl Αντιδράσεις διάσπασης ή αποσύνθεσης Είναι οι αντιδράσεις στις οποίες μία χημική ένωση διασπάται σε απλούστερες χημικές ουσίες (διάσπαση) ή στα στοιχεία της (αποσύνθεση). Η2Ο2 Η2 + Ο2 (αποσύνθεση) 2ΚClO3 2KCl + 3O2 (διάσπαση) Αντιδράσεις απλής αντικατάστασης Είναι οι αντιδράσεις στις οποίες ένα στοιχείο (μέταλλο ή αμέταλλο) αντικαθιστά ένα άλλο που βρίσκεται σε μία ένωσή του. Πραγματοποιούνται σύμφωνα με τα παρακάτω γενικά σχήματα: 1. Αντικατάσταση μετάλλου ή υδρογόνου (Θ) από άλλο μέταλλο (Μ): Μ + ΘΑ ΜΑ + Θ 2. Αντικατάσταση αμέταλλου (Α ) από άλλο αμέταλλο (Α): Α + ΘΑ ΘΑ + Α Για να γίνει μία αντίδραση απλής αντικατάστασης θα πρέπει το Μ να είναι δραστικότερο του Θ ή το Α δραστικότερο του Α, βάσει της ηλεκτροχημικής σειράς (από το περισσότεροδραστικό στα αριστερά, στο λιγότερο δραστικό στα αριστερά) Μέταλλα: L, K, Ba, Ca, Na, Mg, al, M, Z, C, Fe, Co, N, Pb, H, Cu, Hg, Ag, Pt, Au Αμέταλλα: F, Cl, B, O, I, S π.χ. η αντίδραση Fe + K2SO4 δεν πραγματοποιείται, γιατί ο Fe είναι λιγότερο δραστικός από το Κ. 3
Οι κυριότερες περιπτώσεις αντιδράσεων απλής αντικατάστασης είναι: Μέταλλο1 + Αλάτι1 Αλάτι2 + Μέταλλο2 2Αl + 3FeCl2 2AlCl3 + 3Fe Μέταλλα με πολλούς αριθμούς οξείδωσης εμφανίζονται στα προϊόντα με τον μικρότερο αριθμό οξείδωσης. Εξαιρείται ο χαλκός που δίνει ενώσεις του Cu+2. l Μέταλλο + Οξύ Αλάτι + Υδρογόνο Fe + 2HB FeB2 + H2 Αντιδράσεις μετάλλου με νερό Τα διαλύματα ΗΝΟ3 και πυκνού Η2SO4, όταν αντιδρούν με μέταλλα, δίνουν πολύπλοκες οξειδοαναγωγικές αντιδράσεις και όχι αντιδράσεις απλής αντικατάστασης. α. Δραστικό μέταλλο (L, Κ, Βa, Ca, Na) + Η2Ο Βάση + Υδρογόνο 2Νa + 2H2O 2NaOH + H2 β. Mέταλλο + Η2Ο Oξείδιο του μετάλλου + Υδρογόνο Mg + H2O MgO + H2 Η αντίδραση πραγματοποιείται με υδρατμούς υψηλής θερμοκρασίας. Αντιδράσεις καύσης Είναι οι αντιδράσεις στοιχείου ή χημικής ένωσης με το οξυγόνο. Συνήθως παράγεται θερμότητα, με ή χωρίς την παρουσία φλόγας. Οι οργανικές ενώσεις (κυρίως υδρογονάνθρακες) καίγονται προς παραγωγή CO2 και H2O. C3H8 + 5 O2 3CO2 + 4H2O Τα μέταλλα καίγονται προς το οξείδιό τους με το μεγαλύτερο αριθμό οξείδωσης. 4Fe + 3O2 2 Fe2O3 4
Ασκήσεις 1. Επιλέξτε τη σωστή απάντηση 1) Από τις ενώσεις: H 2 SO 4, H 2 O, N 2 O 5 και NH 3 αντιδρούν με το ΝaΟΗ μόνο οι: α. H 2 SO 4 β. H 2 SO 4 και N 2 O 5 γ. N 2 O 5 και H 2 O δ. H2SO4, N2O5 και NH3. 2) Αν σε ένα αραιό διάλυμα H 2 SO 4 βυθίσουμε μια σιδερένια ράβδο θα αντιδράσει με το οξύ, διότι: α. όλα τα μέταλλα αντιδρούν με τα οξέα β. καταβυθίζεται ίζημα γ. το υδρογόνο είναι ηλεκτροθετικότερο από το σίδηρο δ. ο σίδηρος είναι ηλεκτροθετικότερος από το υδρογόνο 3) Το CΟ 2 αντιδρά με διάλυμα NaOH, διότι: α. καταβυθίζεται δυσδιάλυτο ανθρακικό αλάτι β. τα όξινα οξείδια αντιδρούν με τα διαλύματα των βάσεων γ. όλα τα οξείδια αντιδρούν με τις βάσεις δ. το CΟ 2 είναι αέριο. 4) Σε τέσσερα κουτιά Α, Β, Γ και Δ ενός εργαστηρίου περιέχονται αντίστοιχα οι ενώσεις: CuΟ, SΟ 3, KCl και οξαλικό οξύ. Τίνος κουτιού το περιεχόμενο αντιδρά με διάλυμα ΚΟΗ; α. του Β και του Δ β. του Α, του Β και του Δ γ. μόνο του Δ δ. του Α, του Γ και του Δ. 5) Αν προσθέσουμε Cu(ΟH) 2 σε διάλυμα οξέος: α. θα σχηματιστεί ένα αλάτι και θα ελευθερωθεί ένα αέριο β. δε θα γίνει καμία αντίδραση, διότι ο χαλκός είναι λιγότερο δραστικός από το υδρογόνο γ. θα σχηματιστεί αλάτι και νερό δ. δε γνωρίζουμε αν θα πραγματοποιηθεί αντίδραση, διότι αυτό εξαρτάται από το είδος του οξέος. l 5
2. Σωστό - Λάθος 1. Κάθε ένωση που αντιδρά με οξύ είναι βάση. 2. Το HCl αντιδρά με όλα τα μέταλλα και ελευθερώνει Η 2. 3. Ένα οξείδιο, αν δεν είναι βασικό θα είναι όξινο. 4. Αν ρίξουμε σκόνη Z σε διάλυμα HCl παρατηρείται αύξηση στη μάζα του διαλύματος. 5. Μια κιμωλία μάζας 5g και σκόνη κιμωλίας 5g χρειάζονται τον ίδιο χρόνο να διαλυθούν σε διάλυμα HCl ίδιας θερμοκρασίας και ίδιας συγκέντρωσης. 6. Όταν διαλύσουμε μεταλλικό Na σε νερό προκύπτει διάλυμα με ph = 4. 7. Όταν διαλύσουμε οξείδιο του βαρίου (BaΟ) στο νερό προκύπτει διάλυμα αλκαλικό. 8. Όταν προσθέσουμε N 2 O 5 σε νερό προκύπτει διάλυμα με ph > 7 9. Οι αντιδράσεις διπλής αντικατάστασης είναι αντιδράσεις οξειδοαναγωγής 10. Για την αύξηση της ταχύτητας μιας χημικής αντίδρασης μπορεί να χρησιμοποιηθεί οποιοσδήποτε καταλύτης. 3. Να συμπληρώσετε τις παρακάτω χημικές αντιδράσεις: α. HCl + NaOH β. Z + HCl γ. Η 2 SO 4 + BaΟ δ. NaCl + AgNO3 ε. Na + HCN στ. HClO 4 + Ca(OH) 2 ζ. Cu + H 3 PO 4 η. CaCO3 + HB θ. MgSO3 + H3PO4 ι. (NH4)2SO4 + NaOH κ. Pb(NO3)2 + H2S λ. FeCl2 + BaS μ. Fe 2 (SO 4 ) 3 + MgS ν. Ba(OH)2 + (NH4)2SO4 ξ. BaB 2 + Na 3 PO4 o. C 5 H 12 + O 2 l 6
4. Για τα μέταλλα Α, Β και Γ έχουμε τις παρακάτω πληροφορίες: Α) Με HCl αντιδρούν τα Α και Γ. Β) Το Γ αντιδρά με νερό και παράγεται βάση. Γ) Το Α αντιδρά με νερό και παράγεται οξείδιο. Με βάση τις παραπάνω πληροφορίες να κατατάξετε τα μέταλλα κατά σειρά αυξανόμενης δραστικότητας. 5. Δίνεται ότι από τα χλωριούχα άλατα δυσδιάλυτα είναι τα: CuCl, AgCl και PbCl 2, ενώ από τα θειικά άλατα δυσδιάλυτα είναι τα: PbSO 4, BaSO 4 και CaSO 4. Τρία ποτήρια περιέχουν το καθένα, ένα από τα παρακάτω διαλύματα: διάλυμα ΗCl, αραιό διάλυμα H 2 SO 4 και διάλυμα Na 2 SO 4. ) Αν διαθέτουμε ένα σύρμα μαγνησίου και διάλυμα BaCl 2, περιγράψτε ένα τρόπο με τον οποίο μπορούμε να διαπιστώσουμε το περιεχόμενο του κάθε ποτηριού χρησιμοποιώντας μόνο τις δύο αυτές χημικές υσίες. ) Γράψτε τις χημικές εξισώσεις των αντιδράσεων που θα πραγματοποιηθούν. ) Εξηγήστε αν θα μπορούσαμε ή όχι να κάνουμε την ίδια διαπίστωση αν διαθέτουμε μόνο ένα σύρμα μαγνησίου και διάλυμα Pb(NO 3 ) 2. 6. Να γράψετε τις χημικές εξισώσεις που περιγράφουν τα χημικά φαινόμενα που θα παρατηρηθούν στις εξής περιπτώσεις: α. Όταν ρίξουμε ένα κομμάτι FeS σε διάλυμα ΗCl και διαβιβάσουμε το αέριο που ελευθερώνεται σε διάλυμα ZCl 2 β. Όταν σε ένα αραιό διάλυμα H 2 SO 4 ρίξουμε μια ποσότητα μείγματος CaCl 2 Na 2 CO 3. γ. Όταν προσθέσουμε μία ποσότητα (NH 4 ) 2 SO 4 σε πυκνό διάλυμα ΝαΟΗ και διαβιβάσουμε το αέριο που ελευθερώνεται σε διάλυμα ΗCl. l 7