ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΑΡΧΑΙΟΙΣ ΕΛΛΗΣΙΝ ΙΑΤΡΟΙΣ

O ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΑΡΧΑΙΟΙΣ ΕΛΛΗΣΙΝ ΙΑΤΡΟΙΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ἀρ. 2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Π. ΚΟΥΖΗΣ O ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΑΡΧΑΙΟΙΣ ΕΛΛΗΣΙΝ ΙΑΤΡΟΙΣ ΕΠΑΝΕΚ ΟΣΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ρ. ΗΜ. ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘΗΝΑ 2004

ημ. Καραμπερόπουλος Παιδίατρος ιδάκτωρ Ἱστορίας τῆς Ἰατρικῆς Μιλτιάδου 3, 145 62 Κηφισιά τηλ.: 210 8011066, κιν.: 6944304968 e-mail: karamber@otenet.gr www.karaberopoulos.gr Copyright: Εκδόσεις Σταμούλη Α.Ε. Αθήνα 2004 ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΣΤΑΜΟΥΛΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ - ΧΟΝ ΡΙΚΗ ΠΩΛΗΣΗ: ΑΘΗΝΑ: ΑΒΕΡΩΦ 2 Τ.Κ. 104 33 ΤΗΛ.: 2105238305 FAX: 2105238959 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ: ΑΘΗΝΑ: ΑΒΕΡΩΦ 2 Τ.Κ. 104 33 ΤΗΛ.: 2105238305 FAX: 2105238959 ΠΕΙΡΑΙΑΣ: ΚΑΡΑΟΛΗ & ΗΜΗΤΡΙΟΥ 87 Τ.Κ. 185 34 ΤΗΛ.: 2104227504 FAX: 2104227577 e-mail: info@stamoulis.gr http://www.stamoulis.gr

«Εὐχηθῶμεν ὅπως ταχέως ἐξακριβωθῇ τό παραγωγόν αἴτιον τοῦ καρκίνου καί ἡ κατ αὐτοῦ βοήθεια, ἀπό Ἑλληνικοῦ μάλιστα ἐργαστηρίου». «Ὅσον καί ἄν φαίνηται μεγάλη καί αἰφνιδία ἀνακάλυψίς τις οὐσιώδης,... πάντοτε ὅμως εἶναι ἐπακόλουθος μερικωτέρων ἀνακαλύψεων γενομένων ὑπό τῶν παλαιοτέρων». Ἀριστ. Π. Κούζης, Ὁ καρκίνος παρά τοῖς ἀρχαίοις Ἕλλησιν ἰατροῖς, 1902, σελ. 95.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος............................................... 11 Εἰσαγωγικά κείμενα Ἀριστοτέλης Π. Κούζης................................ 13 Τό βιβλίο Ὁ καρκίνος παρά τοῖς ἀρχαίοις Ἕλλησιν ἰατροῖς................................... 19 Ἐργογραφία Ἀριστ. Κούζη στήν Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς....................................... 23 Ὁ Καρκίνος παρά τοῖς ἀρχαίοις Ἕλλησιν ἰατροῖς........... 31 Τοῖς Ἐντευξομένοις...................................... 35 Ἀντί Προλόγου. Ἀπόσπασμα τῆς κρίσεως τῆς ἐπιτροπῆς ἐπί τῶν ὑποβληθέντων ἔργων εἰς τόν Συμβουλίδειον ἀγῶνα τοῦ 1902................................... 37 Βιβλιογραφία. Πηγαί-Βοηθήματα.......................... 39 Ὀνομασία τοῦ καρκίνου.................................. 46 Αἰτιολογία γενέσεως τοῦ καρκίνου........................ 55 ιάκρισις καρκίνου...................................... 64 α) Ἰχώρ........................................... 64 β) Στερεά συσταστικά.............................. 65 Ἀνάπτυξις τοῦ καρκίνου.................................. 69 Ἐντοπισμός τοῦ καρκίνου................................ 72 Συχνότης ἀναλόγως τοῦ φύλου............................ 76 Ἡλικία ἐμφάνισης τοῦ καρκίνου.......................... 76 Ἰδιότητες καρκίνου παρατηρηθεῖσαι ὑπό τῶν Ἑλλήνων ἰατρῶν α) Νομή ἤ ἐπινέμησις............................... 77 β) Συμπάθεια...................................... 78 γ) Ἀνάμνησις ἤ ὑποτροπή........................... 81 9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συμπτώματα............................................ 84 ιάγνωσις.............................................. 90 Πορεία................................................. 95 ιάρκεια................................................ 95 Ἔκβασις................................................ 96 Πρόγνωσις.............................................. 96 Προφύλαξις............................................. 97 Θεραπεία............................................... 99 Φαρμακευτική.................................... 100 Χειρουργική..................................... 113 Ἐπίμετρον............................................. 122 Εὑρετήριο.............................................. 127 10

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μὲ αἰσθήματα χαρᾶς ἐπανεκδίδουμε μετὰ ἀπὸ ἑκατὸ καὶ πλέον χρόνια τὴ μελέτη τοῦ Ἀριστοτέλη Κούζη, Ὁ καρκίνος παρά τοῖς ἀρχαίοις Ἕλλησιν ἰατροῖς, τὴν ὁποία ὁ συγγραφέας της εἶχε καταθέσει στὸ Συμβουλίδειο ἀγώνισμα τοῦ 1902 λαμβάνοντας τὸ πρῶτο βραβεῖο. Τὸ ἀξιόλογο αὐτὸ βιβλίο, μὲ συγκεντρωμένη ὅλη τὴ γνώση τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων ἰατρῶν γιὰ τὸν καρκίνο, ἦταν γιὰ πολλούς μέχρι σήμερα δυσεύρετο. Γι αὐτὸ καὶ τὸ ἐπανεκδίδουμε φωτομηχανικά, ὥστε νὰ γίνει πάλι κτῆμα τῶν ἰατρῶν καὶ νὰ ἐντρυφήσουν στὰ κείμενα τῶν προγόνων τους ἰατρῶν. Ὁ Ἀριστοτέλης Κούζης περατώνει τὴ μελέτη του μὲ τὴ σύσταση ὅπως «Τὰ παραδείγματα δὲ τῶν ἡμετέρων προγόνων ἡμεῖς οἱ νεώτεροι Ἕλληνες ἔχοντες, ὀφείλομεν ν ἀναπολῶμεν συνεχῶς ἐν τῇ μνήμῃ ἡμῶν ταῦτα καὶ ἀποβλέποντες καὶ εἰς τὴν μεγίστην κληρονομίαν, ἥν ἡμῖν ἐκεῖνοι κατέλιπον, νὰ φροντίσωμεν, δι ἐπισταμένης ἐρεύνης καὶ μελέτης, νὰ διαφυλάττωμεν καὶ νὰ αὐξάνωμεν αὐτήν, τὰ μεγάλα ἐφιέμενοι καὶ πρὸς τὰ καλὰ ὀργῶντες, πρὸς ἐκτέλεσιν τῆς ἱερᾶς ἐκείνων ἐντολῆς καὶ ἀπομίμησιν τῶν ὑψηλῶν ἐκείνων παραδειγμάτων». Ὡστόσο, ἀναφερόμενος στὶς ἔρευνες περὶ τοῦ αἰτίου τοῦ καρκίνου παρατηρεῖ ὅτι «τὴν σήμερον δὲν ἀναζητοῦμεν πλέον ἐν τῇ μελαίνη χολῇ τὸν ἀνθρωποφθόρον ἰὸν τοῦ καρκίνου ὑποφώσκει πλέον ἡ παρασιτικὴ τούτου φύσις, ἡ δ ἐξακρίβωσις τοῦ αἰτίου ἐγγὺς πλέον εἶναι». Καὶ συμπληρώνει στὴ συνέχεια τὸν λόγο του μὲ τὴν εὐχὴ ὅπως ἀπὸ Ἕλληνες βρεθεῖ τὸ αἴτιον τοῦ καρκίνου, ἀναδεικνυόμενοι ἀντάξιοι ἀπόγονοι τῶν μεγάλων προγόνων τους ἰατρῶν. Συγκεκριμένα σημειώνει «ὅπως ταχέως ἐξακριβωθεῖ τὸ παραγωγὸν αἴτιον καὶ ἡ κατ αὐτοῦ βοήθεια, ἀπὸ Ἑλληνικοῦ μάλιστα ἐργαστηρίου». 11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στὴν ἐπανέκδοση τοῦ βιβλίου χρησιμοποιήθηκε τὸ ἀντίτυπο, τὸ ὁποῖο ὁ ἴδιος ὁ Ἀριστοτέλης Κούζης μὲ ἰδιόχειρη ἀφιέρωση εἶχε προσφέρει στίς 8 Νοεμβρίου 1903 στὴ Βιβλιοθήκη τῆς Βουλῆς τῶν Ἑλλήνων. Παράλληλα συντάχθηκε καὶ ἕνα εὑρετήριο ὀνομάτων, προσώπων, τόπων καὶ πραγμάτων, γιὰ νὰ ἀποτελεῖ χρήσιμο ἐργαλεῖο στοὺς μελετητὲς καὶ ἐρευνητές. Ἀκόμη συμπληρώθηκε μὲ ἕνα εἰσαγωγικὸ κείμενο γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Κούζη καὶ μία κατὰ τὸ δυνατὸν πληρέστερη καταγραφὴ τῆς ἐργογραφίας του στὴν Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς. Ἡ ἐπανέκδοση αὐτὴ ἐντάχθηκε στὴ Σειρά «Βιβλιοθήκη Ἱστορίας τῆς Ἰατρικῆς», στὴν ὁποία περιλαμβάνονται μελέτες καὶ κείμενα ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς. Εὐχαριστίες ἐκφράζονται στὶς ἐκδόσεις Ἀθ. Σταμούλη γιὰ τὸ ἐνδιαφέρον στὴ δημιουργία τῆς νέας αὐτῆς σειρᾶς. Ἄνοιξη 2004 ημ. Ἀπ. Καραμπερόπουλος ιδάκτωρ Ἱστορίας τῆς Ἰατρικῆς 12

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Π. ΚΟΥΖΗΣ Ὁ ἰατρὸς Ἀριστοτέλης Π. Κούζης (1872-1961) γεννήθηκε στὴν Ἀθήνα, σπούδασε Ἰατρικὴ στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν καὶ μετεκπαιδεύθηκε στὴ Γερμανία καὶ Γαλλία. Μετὰ τὴν ἐπιστροφή του στὴν Ἑλλάδα ἐκλέχθηκε ὑφηγητὴς (1902), Ἡ σελίδα τίτλου τῶν «Πρα κτι κῶν τοῦ Α Συνεδρίου κατά τῆς Φυ μα τιώσεως», 1909, πού ἐπι με λήθηκε ὁ Ἀριστ. Κούζης καὶ τοῦ περιοδικοῦ του «Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς». ἔκτακτος καθηγητὴς καὶ τὸ 1921 τακτικὸς καθηγητὴς τῆς Ἱστορίας τῆς Ἰατρικῆς στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν. ιετέλεσε γενικὸς γραμματέας τῆς «Ἰατρικῆς Ἑταιρείας Ἀθηνῶν», τοῦ «Πανελληνίου Συνδέσμου κατὰ τῆς Φυματιώσεως» καὶ ἀντιπρόεδρος τοῦ «Συλλόγου πρὸς περιστολὴν τῶν ἑλωδῶν νόσων», δεῖγμα τῶν ἐνδιαφερόντων του γιὰ τὰ σοβαρὰ φθοροποιὰ νοσήματα τῆς ἐποχῆς του, τῆς φυματίωσης καὶ τῆς ἑλονοσίας μέλος τοῦ διοικητικοῦ συμβουλίου τῆς 13

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Π. ΚΟΥΖΗΣ Βυζαντιολογικῆς Ἑταιρείας καὶ συμμετεῖχε ὡς εἰσηγητὴς στὶς κριτικὲς ἐπιτροπὲς τοῦ Συμβουλιδείου διαγωνισμοῦ. Ἐξέδωσε ἀπὸ τὸ 1905-1922 τὸ Ἰατρικὸ περιοδικό «Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς», τοῦ ὁποίου ἦταν διευθυντὴς καὶ στὸ ὁποῖο δημοσίευσε πολλὲς ἰατρικὲς μελέτες καθὼς καὶ μελέτες στὴν Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς. Ἡ πραγματεία του «Ὁ ἀγών κατὰ τῆς φθίσεως» βραβεύθηκε μὲ τό χρυσὸ μετάλλιο στὸ Α Πανελλήνιο Συνέδριο κατὰ τῆς Φυματιώσεως, τοῦ Ἡ σελίδα τίτλου τῆς μελέτης «Πε ρί ἐχινοκκόκων παρά τοῖς ἀρ χαίοις Ἕλλησιν ἰατροῖς», 1903, καὶ τοῦ βιβλίου «Συλλο γή ἰατρικῶν πραγματειῶν δημοσιευθεισῶν», 1914. ὁποίου, ἄς σημειωθεῖ, ἦταν Γενικός Γραμματέας καὶ ἐξέδωσε τὰ Πρακτικά 1. Ἵδρυσε τὸ 1927 τὴν Ἑλληνικὴ Ἑταιρεία 1. Πρακτικά τοῦ Α Ἑλληνικοῦ Συνεδρίου κατά τῆς Φυματιώσεως, ἐν Ἀθήναις 6-10 Μαΐου 1909, ἐκδιδόμενα ὑπό τῆς διοργανωτικῆς Ἐπιτροπείας τοῦ Συνεδρίου, ἐπιμελείᾳ Ἀριστοτέλους Π. Κούζη, ὑφηγητοῦ ἐν τῷ Ἐθν. Πανεπιστημίῳ, Γενικοῦ Γραμματέως τοῦ Συνεδρίου. Ἐν Ἀθήναις, Βασιλικόν Τυπογραφεῖον Ν. Χιώτη καὶ Κ. Ρουσέα, 1909, (σσ.706). 14

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Π. ΚΟΥΖΗΣ Ἱστορίας τῆς Ἰατρικῆς. ιετέλεσε ὑφυπουργὸς Ὑγιεινῆς στὴν κυβέρνηση Κων. εμερτζῆ (1935-1936). Ἔγραψε πολλὰ ἄρθρα στὴ Μεγάλη Ἑλληνικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία καὶ στὴν Ἐγκυκλοπαιδεία Ἡλίου. Εἶχε ἐπισκεφθεῖ πρὸς ἔρευνα ἰατρικῶν χειρογράφων βιβλιοθῆκες τῆς Ἑλλάδος καὶ τοῦ ἐξωτερικοῦ καὶ ἐνδεικτικὰ καταχωρίζεται σχετικό κείμενο τοῦ περιοδικοῦ Βυζαντίς 2 : «Ὁ ὑφηγητὴς τῆς Ἱστορίας τῆς Ἰατρικῆς ἐν τῷ Ἐθνικῷ Πανεπιστημίῳ Ἀθηνῶν κ. Ἀριστ. Κούζης, μέλος τοῦ ιοικητικοῦ Συμβουλίου τῆς Βυζαντιολογικῆς Ἑταιρείας, διέτριψε κατὰ τὸ παρελθὸν ἔτος (1910) ἐν Βερολίνῳ καὶ Βιέννῃ πρὸς μελέτην τῶν χειρογράφων τῶν βυζαντίνων ἰατρῶν». Ἀρκετὰ νωρὶς συνειδητοποίησε τὴν ἀνάγκη δημιουργίας ἑνὸς ἐρευνητικοῦ κέντρου γιὰ τὸν καρκίνο, ὁ ὁποῖος πολλαπλῶς αὐξάνονταν. Γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτὸ ἵδρυσε τὸ Ἑλληνικὸ Ἀντικαρκινικὸ Ἰνστιτοῦτο καὶ τὸ Νοσοκομεῖο «Ἅγιος Σάββας» κατὰ τὸ 1935, τὸ ὁποῖο ἄρχισε νὰ λειτουργεῖ μετὰ διετία καὶ τοῦ ὁποίου ἦταν ἰσόβιος πρόεδρός του. Παράλληλα εἶχε γράψει καὶ σχετικὲς γιὰ τὸν καρκίνο ἐργασίες: 1. «Παθογόνον αἴτιον τοῦ καρκίνου», Ἰατρικὴ Ἐπι θεώρη σις, τόμ. Α, 1896, σελ. 190 κ. ἑξ. 2. «Τινὰ περὶ καρκίνου», ελτίο Καρκινολογίας, 1930. 3. «Ὁ καρκίνος» στὴ Μεγάλη Ἑλληνικὴ Ἐγκυκλο παιδεία, Ἀθῆναι 1930, τόμ. 13, σελ. 845-850. 4. Ἡ σπουδαιοτάτη σημασία τῆς ἱδρύσεως τοῦ Ἑλλη νικοῦ Ἀντικαρκινικοῦ Ἰνστιτούτου καὶ τῶν ἐν αὐτῷ νο σο κομείων καὶ ἰατρείων, Ἀθῆναι 1935. 5. Τί εἶναι ὁ καρκίνος καὶ πῶς δυνάμεθα νὰ προφυ λαχ θῶμεν καὶ θεραπευθῶμεν ἀπ αὐτόν. ιάλεξις διὰ τὸν λαόν. Α ἔκδ. 1935. Β ἔκδ. 1936. 6. Ὁ καρκίνος. Προφύλαξη καὶ θεραπεία αὐτοῦ. Στοιχειώδεις γνώσεις διὰ τὸν λαόν, Ἀθῆναι, τύποις Πυρσοῦ,1938. 7. Ὁ ἀγών κατὰ τοῦ καρκίνου, Ἀθῆναι 1940. 2. Βλ. Βυζαντίς, τόμ. Β, Ἐν Ἀθήναις 1911-1912, σελ. 273. 15

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Π. ΚΟΥΖΗΣ 8. Ὁ καρκίνος, τόμ. Α. Γενικὸν μέρος. Ἱστορία τῶν πε ρὶ τῆς νόσου ἐρευνῶν. Αἰτιολογία. Παθογένεια. Κλι νικὴ εἰκών. Πειραματικὸς καρκίνος. ιάγνωσις. Προ φύλαξις. Θεραπεία. Ἀγὼν κατὰ τοῦ καρκίνου. Ἑλλ. Ἀντικαρκινικὸν Ἰνστιτοῦτον, Ἀθῆναι 1941, (σσ. 196). 9. «Τὸ πρόβλημα τοῦ καρκίνου ὡς ἔχει σήμερον», Ἀκα δημαϊκὴ Ἰατρική, ἔτος 13ον, τεῦχ. 5 (117), Μάϊος 1949, καὶ ἀνάτυπο σελ. 3-6. Ἡ σελίδα τίτλου τῶν μελετῶν «Ὁ καρκίνος», 1941, καὶ «Τί εἶναι οἱ ἑλώδεις πυρετοί καὶ πῶς δυνάμεθα νά προφυλαχθῶμεν ἀπό αὐτούς», 1936. 10. Παρουσίασε τὸ βιβλίο τοῦ «Γεωργίου Παπανικολάου, Ἄτλας ἀποφολιδωτικῆς κυτταρολογίας, Νέα Ὑόρ κη 1954», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 29, 1954, σελ. 274-277. Ἐκλέχθηκε Ἀκαδημαϊκὸς τὸ 1932 καὶ στὰ Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 7, 1932, «εξίωσις τοῦ Ἀκαδημαϊκοῦ Ἀριστοτέλη Κούζη» ἔχουν καταχωρισθεῖ οἱ Λόγοι: «Προσφώνησις τοῦ προέδρου Α. Χ. Βουρνάζου», σελ. 106-108, «Λόγος περὶ τοῦ ἔργου τοῦ Ἀριστοτέλους Κούζη ὑπὸ Ἐμμανουήλ», σελ. 108-113, «Ἀντιφώνησις 16

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Π. ΚΟΥΖΗΣ Ἀριστοτέλους Κούζη», «Τί ἐπετέλεσεν ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ ἐπιστήμη εἰς θεμελίωσιν τῆς ἰατρικῆς», σελ. 113-130. Βιογραφικὰ γιὰ τὸν Ἀρ. Κούζη ἐνδεικτικά σημειώνουμε ὅτι ἔχουν γραφεῖ ἀπὸ τὸν Ὀρέστη Ραλλίδη στὴ Μεγάλη Ἑλληνικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία, τόμ. 15, 1931, σελ. 32-33, τὸν καθηγητὴ Κωνστ. Ἰ. Μουτούση «Νεκρολογία. Ἀριστοτέλης Κούζης (1872-1961)» στὴν Ἐπετηρίδα Ἑταιρείας Βυζα ντινῶν Σπουδῶν, τόμ. 10, 1961, σελ. 561-565, τὸν καθηγητὴ Ἡ σελίδα τίτλου τοῦ βιβλίου τοῦ Ἀρ. Κούζη «Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς», 1929, καὶ τῆς μελέτης του «Τό Περί τῶν ἐν ὀδοῦσι παθῶν ἔργον τοῦ Νεοφύτου Προδρομηνοῦ», 1930. Σπ. Μαρκέτο στὸ Παγκόσμιο Βιογραφικὸ Λεξικό, Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν, τόμ. 5, 1986, σελ. 52-53, καὶ στὸν τόμο τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, Οἱ ἐκλιπόντες Ἀκαδημαϊκοὶ τῆς πεντηκονταετίας (1926-1976), Ἀθῆναι 1977, σελ. 99-103, ὅπου καὶ κατάλογος τῶν ἔργων του. Σχετικὰ μὲ τὸν ἀναγραφέντα κατάλογο τῶν ἔργων του διαπιστώθηκε κατὰ τὴν ἐξέταση τοῦ φακέλλου 3 στὴν 3. Εὐχαριστίες ἐκφράζονται στὴ Γραμματεία τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν γιὰ τὴν ἄδεια νὰ μελετηθεῖ τὸ περιεχόμενο τοῦ φακέλλου τοῦ Ἀκαδημαϊκοῦ Ἀριστ. Κούζη. 17

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Π. ΚΟΥΖΗΣ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν ὅτι εἶναι ὁ ἴδιος, μὲ ἐκεῖνον ποὺ ὁ Κούζης εἶχε στὸ δακτυλογραφημένο κείμενο τοῦ φακέλλου μέ τίτλο «ΑΡ. Π. ΚΟΥΖΗ, Ἀκαδημαϊκοῦ Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΙ» μὲ τὴν ὑπογραφή του καὶ ἡμερομηνία 1 η Ἰουνίου 1957. Μάλιστα στὸ δακτυλογραφημένο αὐτό κείμενο ἔχουν ὑπὸ τοῦ ἰδίου διαγραφεῖ ὁρισμένα δημοσιεύματά του καὶ τὰ ὁποῖα δὲν δημοσιεύθηκαν στὸν μνημονευθέντα κατάλογο τῶν ἔργων του. Ὅμως στὸν τόμο τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν ἀναγράφεται ὡς ἔτος γεννήσεως τοῦ Ἀριστ. Κούζη ἀντὶ τοῦ 1872, τὸ 1875 τὸ ὁποῖο μᾶλλον εἶναι λάθος διότι σημειώνεται ὅτι ἀπεφοίτησε ἀπὸ τὴν Ἰατρικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν τὸ 1894, δηλ. σὲ ἡλικία 19 ἐτῶν (;). Τὸ ἔτος 1872 θὰ πρέπει νὰ εἶναι τὸ πραγματικό, τὸ ὁποῖο ἀναγράφουν καὶ ἄλλοι βιογράφοι του. Ἡ σελίδα τίτλου ἔργων τοῦ Ἱπποκράτους καὶ τοῦ Ἀρεταίου, πού μεταφράσθηκαν στή Γαλλική ἀπό τόν Κοραῆ καὶ ἐκδόθηκαν μέ ἐπιμέλεια τοῦ Ἀριστ. Κούζη ἀπό τήν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν. 18

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Ο ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΑΡΧΑΙΟΙΣ ΕΛΛΗΣΙΝ ΙΑΤΡΟΙΣ Ὁ Ἀριστοτέλης Κούζης στὴ μελέτη του παραθέτει πολλὰ κείμενα ἀρχαίων ἰατρῶν σχετικὰ μὲ τὸν καρκίνο, στοιχεῖο τὸ ὁποῖο δείχνει τὴν ὑπὸ τοῦ συγγραφέως ἐνδελεχῆ διερεύνηση τοῦ θέματος. Ἡ γλῶσσα ποὺ χρησιμοποιεῖται εἶναι ἡ καθαρεύουσα τῆς ἐποχῆς, ἡ ὁποία ὅμως εἶναι κατανοητή. Στὸ ἐξώφυλλο καταχωρίζεται ἕνα κείμενο ἀπὸ τὸ ἔργο τοῦ Ἱπποκράτους, Περὶ ἀρχαίης ἰητρικῆς, 12, τὸ ὁποῖο ἀποδίδεται ἐδῶ στὴ νεοελληνικὴ γιὰ διευκόλυνση τῶν ἀναγνωστῶν: «ὲ νομίζω, λοιπόν, ὅτι θὰ ἔπρεπε νὰ ἀπορρίψουμε τὴν ἀρχαία ἰατρική, ἐπειδὴ ἀκολουθεῖ κακὴ μέθοδο, καὶ νὰ τὴν καταδικάσουμε ἐπειδὴ δὲν ἔχει ἀκρίβεια. Ἀπεναντίας, νομίζω, ὅτι πρέπει νὰ τὴν ἐγκωμιάσουμε, γιατὶ βρίσκεται σ ἕνα δρόμο, ὅπου, μὲ μιὰ σειρὰ συλλογισμῶν, μπορεῖ, πιστεύω, νὰ πετύχη αὐτὴ τὴν ἀπόλυτη ἀκρίβεια. Καὶ εἶναι ἀξιοθαύμαστο πώς μέσα ἀπὸ μία βαθύτατη ἄγνοια, ξεπήδησαν τόσο λαμπρὲς καὶ σοφὲς κατακτήσεις, ποὺ δὲ μπορεῖ κανεὶς νὰ τὶς ἀποδώση στὴν τύχη» 4. Στὴν ἀρχὴ τῆς μελέτης περιέχεται μία σελίδα μὲ τίτλο «Τοῖς ἐντευξομένοις», στὴν ὁποία ὁ Ἀριστ. Κούζης καταγράφει τὸν σκοπὸ γιὰ τὸν ὁποῖο ἔγραψε τὸ βιβλίο του, τονίζοντας μὲ ἔμφαση ὅτι «μόνον διὰ τῆς γνώσεως τοῦ παρελθόντος ἐπιτυγχάνεται ἡ κατανόησις τοῦ παρόντος». Ἐπὶ 4. Ἀπόδοση στὴ νεοελληνικὴ ἀπὸ τὸν Γεώργιο Κ. Πουρναρόπουλο, Ἱππο κρά της Ἅπαντα τὰ ἔργα, ἔκδ. Ἀ. Μαρτίνου, Ἀθήνα 1968, τόμ. Α, σελ. 129. 19

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Ο ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΑΡΧΑΙΟΙΣ πλέον ἐπισημαίνει τὴν ἀνάγκη ἀνάπτυξης τῶν σπουδῶν στὴν Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς καὶ ἰδιαίτερα τῆς μελέτης τῶν κειμένων τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων ἰατρῶν. Συ γκε κριμένα σημειώνει ὅτι «ἡ σπουδὴ τοῦ ἐνδόξου πα ρελ θόντος» θὰ πρέπει νὰ εἶναι γιὰ τοὺς Ἕλληνες «ἡ ἀπα ραί τητος καὶ σπουδαιοτάτη βάσις τῶν ἐργασιῶν τοῦ μέλ λο ντος». Ἐνδιαφέρον ἔχει καὶ τὸ στὴ συνέχεια «Ἀντὶ προλόγου» περιλαμβανόμενο κείμενο τῆς Κριτικῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ Συμβουλιδείου Ἀγῶνος, στὸ ὁποῖο τονίζεται ὅτι «ἡ πραγμα τεία... ἀποτελεῖ μελέτην εὐσυνείδητον διαφωτίζουσαν ἕν τῶν οὐσιωδῶν κεφαλαίων τῆς Ἱστορίας τῆς Ἰατρικῆς». Πρόεδρος τῆς Ἐπιτροπῆς ἦταν ὁ Σπ. Μαγγίνας, (1839-1919), καθηγητής τῆς χειρουργικῆς στό Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν, ὁ ὁποῖος εἶχε συγγράψει καί μελέτες στήν Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς 5. Ἀκολούθως παρατίθεται σέ τέσσερις σελίδες ἡ βιβλιογραφία, τήν ὁποία χρησιμοποίησε ὁ Ἀριστ. Κούζης στό βιβλίο του καὶ μετέπειτα διεξοδικά ἀναπτύσσεται τό θέμα τῶν ἀντιλήψεων τῶν ἀρχαίων Ἑλ λή νων ἰατρῶν γιά τόν καρκίνο. Ἀρχίζει μέ τήν ὁρολογία «καρκίνος», πού δόθηκε ἀπό τήν ἐξωτερική ἐμφάνιση τοῦ ὄγκου τοῦ μαστοῦ, οἱ φλέβες τοῦ ὁποίου ὁμοιάζουν μέ τούς πόδες τοῦ καρκίνου, τοῦ κα βου ριοῦ. Καὶ στὴ συνέχεια μεθοδικά ἀναπτύσσει τίς ἀντιλήψεις τῶν ἀρ χαίων, πού ἔχουν καταχωρισθεῖ στά διασωθέντα κείμενα, γιά τόν καρ κίνο: τήν αἰτιο λογία, τή σύσταση, τήν ἀνάπτυξη, τήν τοπογραφία, τή συχνότητα στά δύο φύλα, τήν ἡλικία ἐμφάνισης, τήν ἐπινέμηση, τά συμπτώματα, τή διάγνωση, τήν πρόγνωση καὶ τέλος τή θεραπεία, συ ντη ρητική μέ φάρμακα, ἰάματα καὶ χειρουργική. 5. Σπ. Μαγγίνας, «Λιθίασης παρ ἀρχαίοις Ἕλλησιν ἰατροῖς», στή μελέτη του Ἀπόπειρα γεωγραφικῆς ταξινομήσεως τῶν ἐν Ἑλλάδι οὐρολίθων, Ἀθήνησι 1888, Ἡ ἀρχαία Ἰατρική, Ἀθῆναι 1890, Ἀρεταῖος ὁ Καππαδόξ, Ἀθῆναι 1890, Ἀπολυμαντικά καὶ ἀποσηπτικά παρ ἀρχαίοις μέσα, Ἀθῆναι 1890, «Περί τῆς παρ Ὁμήρῳ χρωματολογίας», περιοδ. Ἰατρική Πρόοδος, 1901, πού ἀναδημοσιεύθηκε στό περιοδ. Ἀρεταῖος, τόμ. 4, τεῦχ. 15, 2001, σελ. 300-303, Εἰ Ὅμηρος τυφλός. Μελέτη ἐκ τῶν Ὁμηρικών κειμένων καὶ ἄλλων ποιητῶν καὶ λογογράφων. Ἐν Αθήναις, τυπογραφεῖον «Ἑστία» κ. Μάϊσνερ καὶ Ν. Καργαδούρη, 1909 (σσ. 204). 20

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Ο ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΑΡΧΑΙΟΙΣ Μετὰ τὸ πέρας τῆς διερεύνησης τῶν σχετικῶν κειμένων τῶν ἀρχαίων Ἐλλήνων ἰατρῶν, ὁ Ἀριστ. Κούζης ὡς ΕΠΙΜΕΤΡΟΝ παραθέτει τέσσερις σελίδες, στὶς ὁποῖες μέ συντομία παρουσιάζει τὴν ἐξέλιξη τῶν ἐρευνῶν περὶ καρκίνου. Σημειώνει ὅτι «διὰ τῶν ἐργασιῶν τοῦ Müller (1838) καὶ εἶτα τοῦ Virchow καὶ πολλῶν ἄλλων διαπρεπῶν ἐπιστημόνων, ἡ σπουδὴ τοῦ καρκίνου εἰσῆλθεν εἰς ἄλλην ὁδόν», ἰδιαίτερα μετὰ τὴν ἐφαρμογὴ τοῦ μικροσκοπίου στὴ λεπτομερῆ ἐξέταση τῶν ἱστῶν. Τονίζει ὅτι «δὲν ἀναζητοῦμεν πλέον ἐν τῇ μελαίνῃ χολῇ τὸν ἀνθρωποφθόρον ἰὸν τοῦ καρκίνου», καὶ προσφέρει μηνύματα αἰσιοδοξίας ὅτι μὲ τὴν ἐξέλιξη καὶ πρόοδο τῆς ἐπιστήμης «ἡ ἐξακρίβωσις τοῦ αἰτίου ἐγγύς πλέον εἶναι». Ἡ σελίδα τίτλου τοῦ ἐπιμνημοσύνου λόγου «ημήτριος Ζαμπακός-Πασᾶς», 1924, καὶ τῆς μελέτης «Περί θεραπείας λεπρῶν κατά τόν ἑλληνικόν κώδικα XLV τῆς Βιέννης», 1931. Στὴν τελευταία σελίδα τοῦ βιβλίου ὁ Ἀριστ. Κούζης ἔχει καταχωρίσει μία σημείωση στὴν ὁποία γράφει ὅτι ἔχουν παρεισφρύσει τυπογραφικὰ λάθη, τὰ ὁποῖα δὲν διορθώθηκαν λόγῳ τῆς «ταχείας ἐκτυπώσεως». Μάλιστα ὁ ἴδιος στὸ μὲ ἀφιέρωση στή σελίδα τίτλου τοῦ βιβλίου δοθὲν ἀντίτυπο 21

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Ο ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΑΡΧΑΙΟΙΣ Ἡ σελίδα τίτλου τῶν ἀνακοινώσεων τοῦ Ἀριστ. Κούζη στήν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν «2400ή ἐπετηρίς τῆς γεννήσεως τοῦ Ἱπποκράτους», 1940, καὶ «Τά ἰατρικά ἔργα τοῦ Νικηφόρου Βλεμμύδου κατά τούς ὑπάρχοντας κώδικας», 1944. στὴ Βιβλιοθήκη τῆς Βουλῆς τῶν Ἑλλήνων, τὸ ὁποῖο καὶ χρησιμοποιήσαμε στὴ φωτομηχανική ἐπανέκδοσή μας, ἔχει κάνει στὴ σελ. 93 διορθώσεις στὸ κείμενό του καὶ μία παρασελίδια σημείωση. Σχετική γιά τό βιβλίο βιβλιοκρισία, πού δημοσιεύθηκε σέ γνωστό γερμανικό περιοδικό, μεταφέρουμε κείμενο στό ὁποῖο ἐπιπλέον ὑπῆρχαν καί τμήματα στά γερμανικά: «Ὁ διαπρεπής ἐν Βερολίνῳ καθηγητής τῆς Ἱστορίας τῆς Ἰατρικῆς κ. Julius Pagel ἐν τῷ ἄρτι ἐκδοθέντι Virhow s Jahresbericht der gesammten Medicin λόγον ποιούμενος περί τῶν δύο πραγματειῶν τοῦ ἐν τῶ Ἐθν. Πανεπιστημίῳ ὑφηγητοῦ τῆς Ἱστορίας τῆς Ἰατρικῆς κ. Ἀριστοτέλους Κούζη «Ὁ καρκίνος παρά τοῖς ἀρχαίοις Ἕλλησιν ἰατροῖς» καὶ «Περί ἐχινοκόκκων παρά τοῖς ἀρχαίοις Ἕλλησιν ἰατροῖς» θεωρεῖ ταύτας ὡς μελέτας ἐμβριθεῖς μετά φιλοπονίας καὶ πολυμαθείας συντεταγμένας» 6. 6. Περιοδικό Ἰατρικός Μηνύτωρ, τόμ. 4, 1904, σελ. 99. 22

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΙΣΤ. Π. ΚΟΥΖΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 7 1. «Περὶ Ἀμμολούτρων Ἀμμοχωσίας ἢ δι ἄμμου πυρίας κατ Ὀρειβάσιον (ἐκ τῶν τοῦ Ἡροδότου)», Ἰατρικὴ Ἐπι θεώρησις, τόμ. Α, Ἀθῆναι 1896, σελ. 160 κ. ἑξ. 2. «Περὶ κλιματοθεραπείας τῆς φθίσεως καὶ φθισιατρείων παρὰ τοῖς ἀρχαίοις», Ἀνακοίνωσις ἐν τῷ Βῳ Πανελληνίῳ Ἰατρικῷ Συνεδρίω, Μάϊος 1903. 3. «Αἱ ἐν Ἑλλάδι ἐπιδημίαι ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων μέχρι τῶν Βυζαντινῶν χρόνων, (1230 π.χ.-1904 μ.χ.», Ἰατρικὸς Μηνύτωρ, τόμ., 1904, σελ. 103-105, 138-140, 167-168, 185-186. 4. Ὁ καρκίνος παρὰ τοῖς ἀρχαίοις Ἕλλησιν ἰατροῖς. ιατριβὴ ἐπὶ ὑφηγεσίᾳ στὴν Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς, Ἐν Ἀθήναις 1902, (96 σ.) 5. «Περὶ ἐχινοκόκκων παρὰ τοῖς ἀρχαίοις Ἕλλησιν ἰατροῖς». Μελέτη ἱστορικὴ ἀνακοινωθεῖσα κατὰ τὴν συζήτησιν τοῦ θέματος περὶ ἐχινοκόκκων ἐν τῷ κατὰ Μάϊον 1901, Αῳ Πανελληνίῳ Ἰατρικῷ Συνεδρίῳ, Ἐν Ἀθήναις, ἐκ τοῦ τυπογραφείου τῶν Καταστημάτων Ἀνέστη Κωνσταντινίδου, 1903, (16 σ.). 6. «Νεκρολογία Γεωργίου Καραμήτσα προτάσει τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς», ελτίον Ἰατρικῆς Ἑταιρείας Ἀθηνῶν, 1904, σελ. 61. 7. «Νεκρολογία Γεωργίου Μακκᾶ προτάσει τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς», ελτίον Ἰατρικῆς Ἑταιρείας Ἀθηνῶν, 1905, σελ. 121. 8. «Αἱ ἐν Ἑλλάδι ἐπιδημίαι κατὰ τὴν τελευταίαν εἰκοσαετίαν (1885-1904)», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. Α, 1905, σελ. 103 κ. ἑξ. 7. Σε ὁρισμένα λήμματα, ἰδιαίτερα τῶν πρώτων χρόνων τῆς συγγραφικῆς δρα στηριότητας τοῦ Κούζη, δὲν ἔχει γίνει αὐτοψία, λόγῳ τῆς ἀπουσίας τους ἀπὸ τὶς Βιβλιοθῆκες, γι αὐτὸ καὶ εἶναι δυνατὸν νὰ εἶναι ἐλ λι πής ἡ καταγραφή τους. 23

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΙΣΤ. Π. ΚΟΥΖΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 9. «Ἰατρικοὶ Κώδικες. Ἡ πρώτη ἑλληνικὴ ἀνατομία. Ἀνέκδοτος ἑλληνικὴ μετάφρασις τῆς Ἀνατομίας τοῦ Βαλβέρδου τῶν ἀρχῶν τῆς ΙΗ ἑκατονταετηρίδος», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. Α, 1905, σελ. 29-36. 10. «Ἡ Ἑλληνικὴ Ἰατρικὴ Βιβλιογραφία ἀπὸ τῆς πτώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τῶν καθ ἡμᾶς χρόνων (1453-1903)», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. Α, 1905, σελ. 31-32, 63-64, 107-108 κ. ἑξ. 11. «Ἡ σπουδὴ τῆς ἰατρικῆς ἐν Ἑλλάδι ἀπὸ τῆς Ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τῆς ἱδρύσεως τοῦ Ἐθνικοῦ Πανεπιστημίου. Ἡ ἰατρικὴ Σχολὴ τῆς Ἰονίου Ἀκαδημίας», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. Α, 1905, τεύχη 3-4, σελ. 102-104. 12. «Οἱ ἐπιστήμονες Ἕλληνες ἰατροὶ ἀπὸ τοῦ 1453 μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς 17 ης ἑκατονταετηρίδος», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. Α, 1905, σελ. 174 κ. ἑξ. 13. «Οἱ ἐμπειρικοὶ ἰατροὶ κατὰ τοὺς χρόνους τῆς δουλείας», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. Β, 1906, σελ. 272, κ. ἑξ. 14. «Ἡ σημασία τῆς ἕδρας Ἱστορίας Ἰατρικῆς», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. Β, 1906, σελ. 272 κ. ἑξ. 15. «Ἡ αἰτιολογία τῆς λύσσης κατὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνας ἰατρούς», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. Β, 1906, σελ. 198 κ. ἑξ. 16. «Περὶ τῶν ἀνεκδότων χειρογράφων τῆς Μητροδώρας, Παύλου Νικαίου καὶ Μαρκέλου Σιδήτου», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. Β, 1906, σελ. 127 κ. ἑξ. 17. «Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς τοῦ Ἐθν. Πανεπιστημίου», Ἰατρικὸς Μηνύτωρ, τόμ. 6, 1906, σελ. 5-6. 18. Βιβλιογραφία λουτροθεραπείας, ὑδροθεραπείας κ.λπ., 1906. 19. «Ὀλίγα τινὰ περὶ ἰατροσοφίων κατὰ τοὺς μετὰ τὴν Ἅλω σιν χρόνους», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. Γ, 1907, σελ. 76 κ. ἑξ. 20. «Ἡ ἰατρικὴ κατὰ τὸν ὑπὲρ τῆς ἀνεξαρτησίας ἀγώνα», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. Γ, 1907, σελ. 93-94. 21. «Τινὰ περὶ ἑλειογενῶν πυρετῶν κατὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες συγγραφεῖς», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ., 1908, σελ. 241-244, 264-265. 24

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΙΣΤ. Π. ΚΟΥΖΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 22. «Sur les fièvres paludesmes d aprés les anciens médecins Grecs», στὸ ἰταλικὸ περιοδικὸ Atti Della Societa per gli Studi Della Malaria, 1908. 23. ημητρίου Πεπαγωμένου, Σύνταγμα περὶ τῆς ποδάγρας, Ἀθῆναι 1909, (16 σ.), στὸ Βυζαντινῶν Ἰατρῶν τὰ Εὑρισκόμενα, Ἀρ. 26. 24. Ὀρειβασίου, Ἰατρικῶν Συναγωγῶν, τεῦχ. Α, (σελ. 1-80), Ἀθῆναι 1909, στὸ Βυζαντινῶν Ἰατρῶν τὰ Εὑρισκόμενα, Ἀρ. 1. 25. Ἀνωνύμου, Εἰσαγωγὴ Ἀνατομική, Ἀθῆναι 1909, (20 σ.), στὸ Βυζαντινῶν Ἰατρῶν τὰ Εὑρισκόμενα, Ἀρ. 2. 26. Θεοφίλου Περὶ οὔρων, 1909, στὸ Βυζαντινῶν Ἰατρῶν τὰ Εὑρισκόμενα, Ἀρ. 12α. 27. Θεοφίλου, Περὶ διαχωρημάτων, 1909, στὸ Βυζαντινῶν Ἰατρῶν τὰ Εὑρισκόμενα, Ἀρ. 12β. 28. Ραζῆ Λόγος περὶ λοιμικῆς ἐξελληνισθεὶς ἐκ τῆς Σύρων διαλέκτου εἰς τὴν ἡμετέραν, Ἀθῆναι 1909, (18 σ.) στὸ Βυζαντινῶν Ἰατρῶν τὰ Εὑρισκόμενα, Ἀρ. 19. 29. Κλαυδίου Γαληνοῦ, Περὶ ἀνατομικῶν ἐγχειρήσεων, τεῦχ. Α, Ἀθῆναι, Τυπ. Ν. Χιώτη, 1910. Ἐπὶ τῇ βάσει τῆς ὑπὸ Max Simon μεταφράσεως εἰς τὴν Γερμανικὴν καὶ συνεργασίᾳ καὶ ἐπιστασίᾳ τοῦ καθηγητοῦ τῆς Ἀρα βικῆς Νικολάου Μπεντεκίδου. 30. Ὁ Παῦλος Νικαῖος καὶ τὸ ἰατρικὸν αὐτοῦ ἔργον. Ἐν Ἀθήναις 1910, στὸ Βυζαντινῶν Ἰατρῶν τὰ Εὑρισκόμενα, Ἀρ. 27. Ἀνατύπωσις ἐκ τῶν Ἀρχείων τῆς Ἰατρικῆς, ἐν Ἀθήναις 1910. 31. «Περὶ τοῦ 606 ὑπὸ ἱστορικὴν ἔποψιν καὶ νεώταται παρατηρήσεις καὶ μελέται ἐπ αὐτοῦ», Ἀρχεῖα Ἰα τρικῆς, τόμος ΣΤ, 1910, σελ. 315 κ. ἑξ. 32. «L oeuvre médicale de Paule de Nicée», Janus, ἔτος ΙΣΤ, 1911, σελ. 738-755. 33. «L oeuvre médicale de Paul Nicée. Texte grec inédit collationne sur tous les manuscrits avec une traduction, des notes et des planches, Athénes 1911. 34. Ἑλληνικὴ Ἰατρικὴ Βιβλιογραφία 1453-1903, Ἀθῆναι 1912. (Πρωτοδημοσιεύθηκε στά Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, 1905 καὶ 1906. 25

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΙΣΤ. Π. ΚΟΥΖΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 35. Συλλογή ἰατρικῶν πραγματειῶν δημοσιευθεισῶν, Ἐν Ἀθήναις, Τύποις Ἀδελφῶν Β. Φραντζεσκάκη, 8 ον, 1914, (131 σ.). 36. Ἀμπού-Μπέκρ-Μωάμεθ υἱοῦ Ζαχαρίου τοῦ Ραζῆ, Εἰσαγωγὴ εἰς τὸ βιβλίον τὸ περὶ εὐλογίας καὶ ἱλαρᾶς τοῦ Ραζῆ. Ἐπὶ τῇ βάσει τῆς ὑπὸ Max Simon μεταφράσεως εἰς τὴν γερμανική, καὶ ἐξελληνισθέν, καθηγητὴς Ἀραβικῆς Γουλὰμ Γερού, Ἀθῆναι 1914, (32 σ.), 8 ον. 37. «Βιβλιοκρισία: Σ. Ζερβοῦ ἰατροῦ, Οἱ κώδικες τῶν ἀρχαίων ἀνεκδότων ἰατρικῶν χειρογράφων τοῦ Παύλου Νικαίου, Ἀθ. 1915, 8ον, σελ. 10, τύπ. Ταρουσοπούλου», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. 10, 1915, σελ. 30-32. 38. «Περὶ τῆς ὑγειονομικῆς ὑπηρεσίας τοῦ στρατοῦ καὶ τοῦ ἔργου τοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. 10, 1915, σελ. 112-117. 39. «Ὁ ἀσφόδελος», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. 12, 1917, τεύχ. 3-4, σελ. 58-60. 40. «Περὶ ἰατρικῆς τῶν μοναχῶν καὶ βυζαντινῶν ξενώνων κατὰ τὸν ΙΒ αἰώνα», Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς, τόμ. 15, 1920, σελ. 40 κ. ἑξ. 41. Ἡ ἱστορία τῆς ἐρεύνης τοῦ καρκίνου ἀπὸ τῶν ἀρχαι ο- τάτων χρόνων μέχρι τῶν καθ ἡμᾶς. Ἐναρ κτή ριον μά θη μα καθηγεσίας ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ, 1921. 42. Περὶ τοῦ ημοτικοῦ Νοσοκομείου «Ἡ Ἐλπίς», Ἀθῆναι 1923. (Ἔκθεσις τοῦ Κοσμήτορος τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς). 43. ημήτριος Ζαμπακός-Πασᾶς. Λόγος ἐπιμνημόσυνος ἀπαγγελθεὶς τῇ 23 η Μαρτίου 1924 ἐν τῇ Αἰθούσῃ τῶν Τελετῶν τοῦ Πανεπιστημίου. Τὸ Ἀθήνησι Πανεπιστήμιον. Ἐν Ἀθήναις 1924, (19 σ.) 44. «Τὸ ἐπιστημονικὸν ἔργον τῆς ἐν Ἀθήναις Ἰατρικῆς Ἑταιρείας κατὰ τὴν πρώτην αὐτῆς πεντηκονταετίαν (1835-1885)», Ἡ Ἐν Ἀθήναις Ἰατρικὴ Ἑταιρεία. Πρακτικὰ τῶν συνεδρίων τοῦ ἔτους 1926, σελ. 522-603. Καὶ αὐτοτελῶς Τυπογρ. Περγάμαλη, Ἀθῆναι 1927. 45. «Contribution à l étude de la médecine des xénons pendant le XVe siécle, bassée sur deux manuscrits inédits», 26

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΙΣΤ. Π. ΚΟΥΖΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher, τόμ. 6, 1928, σελ. 77-90. 46. «Das Fragment: Quo modo debes visitare infirmun und seine Abbängigkeit von Werke des Raulus Nicaeus» Byzantinisch - Neugrichische Jahrbücher, τόμ. 6, 1928, σελ. 91-84. 47. «Παρατηρήσεις ἐπί τινῶν ἀνεκδότων ἰατρικῶν κωδίκων τῶν βιβλιοθηκῶν τῆς Εὐρώπης καὶ καθορισμὸς ἐνίων τούτων», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, τόμ. 6, 1929, σελ. 375-382. 48. «Τὸ ἀνέκδοτον εἰσέτι ἰατρικὸν ἔργον τοῦ Ἀνδρειωμένου», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, τόμ. 6, 1929, σελ. 383-386. 49. Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς. Τεῦχος Α. Προϊστορική-Μεσοποταμιακή-Αἰγυπτιακή-Ἀρχαία Ἑλληνικὴ Ἰατρική, Ἀθῆναι, Τύποις Πυρσοῦ, 1929, (192 σ.). 50. «Συγκριτικὴ μελέτη τῶν μεταφράσεων τῶν ἀφορισμῶν τοῦ Ἱπποκράτους ὑπὸ Βασιλοπούλου Μπαλάνου καὶ Μάρκου Κυπρίου ἐπὶ τῇ βάσει χειρογράφων», Ἀνα κοίνωση στὴν Ἑλληνικὴ Ἑταιρεία Ἱστορίας Ἰατρικῆς, 1930. 51. Λήμματα Ἱστορίας τῆς Ἰατρικῆς στὴν Μεγάλη Ἑλληνικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία, Ἀθῆναι 1930. 52. Εἰκόνες καὶ ἀγάλματα τοῦ Ἱπποκράτους, 1930. 53. «ύο θεραπευτικαὶ ὁδηγίαι τοῦ Μαγιστριανοῦ Περὶ θεραπείας λεπρῶν κατὰ τὸν ἑλληνικὸν κώδικα XLV τῆς Βιέννης», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, τόμ. 8, 1931, σελ. 312-315. 54. «Περαιτέρω συμβολὴ εἰς τὴν φαρμακολογίαν καὶ θεραπευτικὴν τῶν ξενώνων ἐπὶ τῇ βάσει ἐνίων ἀνεκδότων κωδίκων», IIIme Congrès International des ètudes Byzantines, Athénes 1930, compte-rendu par Anast. Orlandos, Athénes 1932, σελ. 203-204. 55. Ἔνιαι κρίσεις καὶ παρατηρήσεις ἐπὶ τινῶν τῶν ἔργων αὐτοῦ ὡς συμπλήρωμα τοῦ ὑπομνήματος «Τίτλοι καὶ ἔργα», Ἀθήνα 1932. 56. «L évolution de la médecine en Grèce», Les Balkans, vol. III, Décembre 1932, σελ. 323-375. Καὶ σὲ ἀνάτυπο, (55 σ.). 27

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΙΣΤ. Π. ΚΟΥΖΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 57. «Τί ἐπετέλεσεν ἡ ἀρχαία Ἑλληνικὴ ἐπιστήμη εἰς θεμελίωσιν τῆς Ἰατρικῆς», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 7, 1932, σελ. 114-130. 58. «Τὸ περὶ οὔρων ἔργον τοῦ Ἰωάννου Ἐπισκόπου Πρισδριανῶν», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, τόμ. 10, 1933, σελ. 362-382. 59. «Ὁ Κοραῆς ὡς ἰατρός», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, Λόγοι, τόμ. 8, 1933, σελ. 71-93. 60. «Les manuscrits médicaux inédits d Adamant Coray. I. Les Traductions», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 8, 1933, σελ. 371-377. 61. «Les manuscrits médicaux inédits d Adamant Coray. II. Anciens textes médicaux grecs», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 9, 1934, σελ. 158-164. 62. «Ἐπιστάσεις ἐπί τινος ἀλχημικοῦ βυζαντινοῦ χειρογράφου», Μεσαιωνικὰ Γράμματα, τόμ. Β, Ἀθῆναι 1934, σελ. 40-53. 63. «Ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς ὡς ἰατρός», στὸν τόμο Ἡ ἑκατονταετηρὶς τοῦ Ἀδαμαντίου Κοραῆ, Ἀθῆναι 1935, σελ. 19-61. 64. Ἡ ἰατρικὴ κατὰ τοὺς προϊστορικοὺς χρόνους παρὰ τοῖς ἀρχαίοις ἀνατολικοῖς λαοῖς, Ἀθῆναι 1935. Ἀπόσπασμα ἐκ τῆς Ἱστορίας τῆς «Πρωΐας». 65. Τί εἶναι οἱ ἑλώδεις πυρετοὶ καὶ πῶς δυνάμεθα νὰ προφυλαχθῶμεν ἀπὸ αὐτούς. ιάλεξις διὰ τὸν λαόν. Ἐν Ἀθήναις 1936, (24 σ.). Ἔκδ. Συλλόγου πρὸς περιστολὴν τὼν ἑλωδῶν πυρετῶν. 66. Ἑκατονταετηρὶς 1837-1937. Γ. Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς. Τεῦχ. Α, Ἀθήνα. Ἐθνικὸ καὶ Καποδιστριακὸ Πα νεπιστήμιο Ἀθηνῶν, 1939, (72 σ. καὶ 24 μὲ φωτογρα φίες). 67. «Quelques considérations sur les traductions en grec des oeuvres médicales orientales et principalement sur les deux manuscrits de la traduction d un traité persan par Constantin Melitiniotis», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 14, 1939, σελ. 205-220. 68. «Τὸ Περὶ τῶν ἐν ὀδοῦσι παθῶν ἔργον Νεοφύτου τοῦ Προδρομηνοῦ», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπου δῶν, τόμ. 7, 1939, σελ. 248-357. 28

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΙΣΤ. Π. ΚΟΥΖΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 69. «Χαρίτωνος Περὶ τροχίσκων», στὸν τόμο Τεσσαρα κοντα ετηρὶς Θεοφίλου Βορέα, Ἐν Ἀθήναις 1939, σελ. 109-117. 70. «2400 η Ἐπετηρὶς τῆς γεννήσεως τοῦ Ἱπποκράτους (460 π.χ. 1940 μ.χ.)», Συνεδρία 16 Μαΐου 1940, Ἀνάτυπο ἐκ τῶν Πρακτικῶν τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 15, 1940, σελ. 313-318. 71. Ὁ καρκίνος. Τόμος Α. Γενικὸν μέρος. Κεφ. Πρῶτον: Ἱστορία τῆς ἐρεύνης τοῦ καρκίνου. Κεφ. εύτερον: Αἰτιολογία τοῦ καρκίνου. Κεφ. Τρίτον: Παθογένεια τοῦ καρκίνου, Ἀθῆναι, τύποις «Πυρσοῦ» Α.Ε. 1941, (196 σ.). 72. «Les oeuvres médicales de Nicéphore Blémmydés selon les manuscrits existants», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 19, 1944, σελ. 56-75. 73. «The written tradition of the works of Leo the iatrosophist», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 19, 1944, σελ. 170-177. 74. «The medical work or Romanos according to the Vatican Greek codex 280», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 19, 1944, σελ. 162-170. 75. «The Apotherapeutic of Theophilos according the Laure ntian Codex plut. 75.19», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 19, 1944, σελ. 35-45. 76. «Metrodora s work On the feminine diseases of the womb according the Greek codex 75,3 of the Laurentian Library», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 20, 1945, σελ. 46-68. 77. «Αἱ μετὰ τὴν ἵδρυσιν τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος πρῶ ται ἀρχαὶ ὑγειονομικῆς πολιτικῆς ὀργανώσεως καὶ διοικήσεως τῆς δημόσιας ὑγείας ἐπὶ τῇ βάσει τῶν ἀνεκ δότων χειρογράφων πρακτικῶν τοῦ Ἰατρο συνεδρίου, (1832-1860)», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 21, 1946, Γ. Λόγοι, σελ. 61-91. 78. «Περὶ τῆς Ὑγειονομικῆς Ὑπηρεσίας τοῦ Στρατοῦ κα τὰ τὸν ὑπὲρ τῆς Ἀνεξαρτησίας Ἀγώνα», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 21, 1946, Γ. Λόγοι, σελ. 1-15. 79. «Some new informations on Antony Pyropoulos as physician and on his small notice: Περὶ μέτρων καὶ σταθμῶν according the codex 877 of the Iberian Monastery on 29

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΙΣΤ. Π. ΚΟΥΖΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Mount Athos and the Cod. Med. gr. 27 of the National library of Vienna», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 21, 1946, σελ. 9-18. 80. «Τὰ ἀνέκδοτα ἔτι ἰατρικὰ χειρόγραφα τοῦ Ἀδαμαντίου Κοραῆ». Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 22, 1947, σελ. 92-109. 81. Arétée. A. Des causes et des signes des maladies aiguës. B. Des causes et des signes des maladies chroniques, traduits du grec par le Dr Adamant Coray, publiés d après le manuscript No 191 de la Bibliotheque Coray en Chio, Πραγματεῖαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ, 13, ἀρ. 3, Ἐν Ἀθήναις 1948, (107 σ.). 82. «Ἀδαμαντίου Κοραῆ, Μετάφρασις εἰς τὴν Γαλλικὴν τῶν Ἀφορισμῶν τοῦ Ἱπποκράτους ἐκδιδομένη κατὰ τὸ ὑπ ἀριθμ. 279 χειρόγραφον αὐτοῦ τῆς ἐν Χίῳ Βιβλιοθήκης Κοραῆ», Ἀκαδημαϊκὴ Ἰατρική, ἔτος ΙΓ, ἀρ. 2 (114) - Φεβρουάριος 1949 κ. ἑξ. Καὶ σὲ ἀνάτυπον, Ἐν Ἀθήναις 1949, (49 σ.). 83. «Μαθιὸς Ν. Μακκᾶς», στὸ Πανηγυρικὸς Τόμος ἐπὶ τῇ ἑβδομηκονταετηρίδι Μαθιοῦ Μακκᾶ, Ἀθῆναι 1951, σελ. 9-12. 84. Γαληνοῦ, τῶν εἰς τὸ περὶ χυμῶν Ἱπποκράτους ὑπομνημάτων βιβλία Γ. Κείμενον κατὰ τὸν κώδικα 5491 τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῶν Παρισίων καὶ Σχό λια ὑπὸ Ἀδαμαντίου Κοραῆ, Πραγματεῖαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 16, ἀρ. 1, Ἐν Ἀθήναις 1952, (175 σ.). 30

31

33

35

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121

122

123

124

125

126

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ* * Εὑρετηριάζεται μόνο τό βιβλίο τοῦ Ἀριστ. Κούζη καὶ οἱ ἀριθμοί ἀντιστοι χοῦν στή σελιδαρίθμηση, πού βρίσκεται στό πάνω μέρος τῶν σελίδων.

Ἄβδηρα 18, 35 Ἀβούλ-Κασίς 7 βλ. καί Abulcasis ἀγγεῖα 26, 27, 32, 40, 51, 87, μικρά σωληνώδη 56 ἀγγείων χρῶμα 39 ἀγγειακό σύστημα 38, 40 ἀγωγή 21, 85, ἀναληπτική 38, 87, 88, 91 ἀγών Συμβουλίδειος 7 ἀδήν 46, 48, 49, 51, 56, 94 ἐσκιρρωμένος 63, 93 χοιράς 63 ἀδένος ἐξοίδησις 56 μόλυνσις 49, 50 σκλήρυνσις 56 ἀδενώματα 61 ἄδηλος ἀναπνοή 26 Ἀέτιος Ἀμιδηνός 7, 10, 15, 18-22, 24, 35, 36, 38, 41, 42, 44, 45-49, 52, 53, 55, 58, 60, 63, 64, 67, 69, 76-80, 82, 83, 87-90 ἀθάρη 69 Ἀθηναῖοι 83 αἰγεία κόπρος 64 αἰγιαλός 18 Αἴγινα 15 Αἴγυπτος 13 αἰδοῖον 37, 49, 50, 56 γυναικός 18, 43, 45, 48 ἀνδρός 18, 43, 45 αἴθαλος 80 αἰθάλη 80, λιβανωτοῦ 79 Αἰλιανός 18 αἷμα 16, 25, 27, 32, 40, 50, 56, 59, 67, 72, 86, 88 αἵματος ἰλύς 61, 62 κένωσις 31 παχύ 86, στάσις καί ξήρανσις 94 αἱμορραγία 51, 58, 59, 65, 87, 90 αἱμορροΐς 27, 32 αἱμορροΐδων ρύσις 27 αἱμορροϊδική ρύσις 31, 74 αἴσθησις 65 αἰσχύνη 14 αἰτιολογία καρκίνου 93, 25, νεοπλάσματος 27 αἰών 93, 94 αἰώρα 88, 91 ἀκαλύφη 75 βλ. καί κνίδη, urtica ἀκρίβεια 75, 92 ἀκροχορδών 36, 37, 56 ἀλγηδών 83 ἄλγημα 64 νεύρων 33 ἄλγος 57, 58 Ἀλεξάνδρεια 69 Ἀλέξανδρος Ἀφροδισιεύς 7, 9, 15, 22-24, 28, 29, 34, 44, 45, Τραλλιανός 58, 10, 49, 59 ἀλήθεια 95 ἀλθαία 89 ἀλλοιώσεις παθολογικοανατομικαί 92 ἀλλότριον 92 ἀλόη 88 ἅλωσις Κωνσταντινουπόλεως 7, 92 129

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ἄμμος μολυβδῖτις 78 ἄμπελος 91 ἀμφιβολία 64 ἀνάβρωσις 24, 29, 34 ἀναγραφή 59 ἀνάγνωσις 92 Ἀναγνωστάκης Ἀνδρέας 50 ἀναζήτησις αἰτίου καρκίνου 95 ἀνακάθαρσις 91 ἀνακάλυψις 95 ἀναληπτική ἀγωγή 87, 88, 91 ἀνάμνησις 52, 91 ἀναξηρασμός 90 ἀνάπτυξις 38, 41 ἀνασκευή 90 ἀνδράχνη (φυτό) 79 ἄνθος θύμου (λατ. involuctum) 78, χαλκοῦ 78 ἄνθραξ (ἀσθ.) 26, 31, 56 ἀνήρ 44 ἀνδρός αἰδοῖον 18, 43, 45 ἄνθρωπος 13, 18, 47, 52-54, 57, 59, 82, 85, 86 ἀνίατον κακόν 83 ἀνθρώπινον πνεῦμα 95 ἀνθρωπότης 13 ἀνορεξία 54 ἀντίθεσις 56 Ἀντιόχεια 33, 53 ἀντίστασις (ὀργανισμοῦ) 40, 42 ἀντιτυπία 55 Ἄντυλλος 7, 15, 52 Ἀνώνυμος 33, 68 ἀπαρχή 92 ἀπήνεια 55 ἀπόδειξις 23, 69 ἀποθεραπεία 88 ἀποκοπή 90, καρκινώδους ὄγκου 60 ἀπολογία 51, 82 ἀπομίμησις 95 ἀπόπλυσις 82 ἀποσόβησις 67 ἀπόσπασμα 7 ἀπούλωσις 87, 91 ἀποφυγή γενέσεως καρκίνου 67 ἀποχή 85 ἀπώλεια 92 Ἄραβες 93 ἄργυρος 79 Ἀρεταῖος ὁ Καππαδόκης 7, 9, 15, 20, 23, 35, 37, 53, 55, 57, 58, 62, 66, 67 ἀρθρῖτις 16 Ἀριστείδης 8, 83 Ἀριστογείτων 83 ἀριστολοχία (φυτό) 76, 90 Ἀριστοτέλης 8, 9, 19, 24 ἀριστουργήματα διανοητικά 8 Ἀριστοφάνης 19, 50 Ἀριστοφάνους ἰατρική 50 ἀρνόγλωσσον (φυτό) 89, 90 ἄρον 76 βλ. καί κύπερις, δρακοντία μεγάλη ἀρρενογονία 7 130

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ἀρρώστημα 83 ἀρρωστία 83 ἄρρωστος 55, 57, 87 ἀρρώστου ἠθικόν 57 ἄρσις 83 ἀρσενικόν 81 Ἀρτεμίδωρος 85 ἀρτηρία 51, 55, 87 ἄρτος 88-90 ἀρχαῖοι 67, 69, 70, 82, συγγραφεῖς 8, 9, 46 ἀρχαίων δοξασίαι 93, ὀξυδέρκεια 47, περιγραφαί 16, 66 ἀρχαιότης 92 ἀρχαιότητος ἀρχές φιλοσοφικοῦ συστήματος 94, ἐρευνητές 92 ἀρχίατρος 93 Ἀρχιγένης 7, 15, 17, 18, 21, 22, 35-37, 41, 45, 49, 53, 58, 77, 78, 89 ἄση 58 ἄσηπτον 82 ἀσθένεια 26, 53, 72 ἀσθενής 54 ἀσκίτης ὕδερος 25, 64 ἀσκληπιάς (φυτό) 75 βλ. καί κισσίον, κισσόφυλλον Ἀσκληπιάδης 9, 49, 50 Ἀσκληπιάδου «Περί ἑλκῶν» 50 ἀτράφαξυς (φυτό) 68 Ἄτοσσα 14 αὔξησις 37 αὐτονομία 92 αὐχμηρότης 8 ἀφαίρεσις 86 ἀφέψημα 89 μαλάχης 88 ἁφή 55 ἄφθα 77 ἀφορισμός 85 Ἱπποκράτους 22 ἀχλύς 8 ἄχροια 60 βάλανος (ἀνατ.) 45, 48 βάρος 63 βαρύτης 92 βασιλεύς 93 βήξ 32 βιβλιογραφία 8, 9 βιβλιοθήκη ἀρχαίων Ἑλλήνων ἰατρῶν 7, 92 βιβλίον 8 Βιλροθίου, Γενική χειρουργική παθολογία καί θεραπευτική 12, 94 βλ. καί Billroth βλέφαρον 44, 56 βλίτον 68 βοήθημα 7, 70, 84, 85, 88 θεραπευτικόν 81 τοπικόν 88 φαρμακευτικόν 70 χειρουργικόν 86 βοηθητική 83 βότανον Κρίτωνος 77 βουβών 45, 49-51, 57, 58, 63 βουβώνων ἔξαρσις 50 βράβευσις 8 131

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ βρόχος 51, 87 βρώματα 33 γάγγραινα 28, 31, 62 γαγγραινώματα 28 γάλα 56, 91, γυναικεῖον 91 γυναικῶν 82 κατοικιδίων ζώων 82 ὄνειον 78, 88, 91 γάλακτος γένεσις 44 ὀρρός 68, 71 χρῆσις 82 γαλακτοπότης 69 Γαληνός 5, 7, 9, 15-22, 24-34, 36-40, 42, 43, 45-47, 49-57, 59-63, 67-87 Γαληνοῦ ἔργα 93 συγγράμματα 31, 39 συγγραφῶν 30 «Περί ὀνομάτων τῶν νόσων» 16 γαληνικαί θεωρίαι 94 Γαλλία 93 γαστήρ 26, 58 γαστρός ταραχή 32, 55 γεγονότα 95 γένεσις καρκινώματος 90 ἐλεφαντιάσεως 69 γένος Ἑλληνικόν 92 γέρας χιλιόδραχμον 8 Γερμανία 69 Γερμανός χειρουργός 93 γέρων 47, 50 γεωργός 60 γῆ 5, 60 γῆρας 47 γλήχων 88 γλῶσσα λατινική 93 γνώμη 57, 74, 85 γνῶσις 7, 8 ἀνθρωπίνη 13 τοῦ παρελθόντος 5 τῶν πάλαι Ἑλλήνων ἰατρῶν 92 γονεύς 24 γόνυ 64 γυμναστική 87, 88, 91 γυναικεῖον γάλα 91 κρυπτόν 45, 85 γυνή 14, 35, 43, 44, 46, 49, 73, 74, 77, 82 δακτυλίου ἕλκωσις 73 δάκτυλος χειρός, ποδός 50 αρεῖος 14 δάφνη 8 δένδρον 5, 89 δέρμα 26, 33, 40, 55, 94 δέρματος πυκνότης 26 τάσις 55, χρῶσις 57 δηλητήρια 88 ημήτριος Πεπαγωμένος 10 ημοκήδης ὁ Κροτωνιάτης 14, 15 ημοσθένης 7, 8, 15 ημοσθένους Πρός Ἀριστογείτονα 83 δῆξις 83 διάγνωσις διαφορική 49, 60, 62 132

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ διάθεσις 49, 63, κακοήθης καί θηριώδης 63 καρκινώδης 73 ρευματική 73 διαίρεσις νόσων 24 διαιτητική 83 διάλειμμα 71 διαμότωσις 90, 91 διάνοια ἀρχαία Ἑλληνική 8 διαπύρωσις 87 διαταραχαί λειτουργικαί 32, 59, 65 διατριβή 82 διαφθορά σώματος 31, 72 διαφορεῖν 71 διαφόρησις 70, 71 διαφορική διάγνωσις 60, 62 διαφορητικόν 34 διαχωρήματα 59 διδασκάλων ζυγός 93 ιογένης Λαέρτιος 8, 83 ιοκλῆς ὁ Καρύστιος 9 διόρθωσις 5 ιοσκορίδης Πεδάνιος 7, 9, 15, 21, 45, 75-81, 85 ίων Κάσσιος 8, 15, 53 Χρυσόστομος 8, 70 δόγματα παρελθόντος 94 δοίδυξ μολύβδινος («γουδοχέρι») 79 δόξα 33, 63, 87 βλ. καί δοξασία δοξασία 14, 28, 46, 70, 86, 93, κρατοῦσα 46, 86, τῶν πάλαι 56 δρακοντία ἡ μεγάλη 76 βλ. καί ἄρον, κύπερις δρακοντία ἡ μικρά 76 βλ. καί δρακόντιον δρακόντιον βλ. δρακοντία ἡ μικρά δραστηριότης 95 δριμύτης 33 δύναμις φαρμάκων 81 δυσαισθησία 63 δυσεντερία 29, 49, 59 δυσκινησία 63 δυσκρασία 31 δυσπεψία 55 δυτῶν παράλυσις 7 ἐγχείρησις 51, 52, 66, 86-88 καρκίνου μαστοῦ 52 ἔδεσμα 31-33, 68 ἕδρα (ἀνατ.) 27, 37, 45, 48, 50, 53, 56, 85 εἰλεός 16 ἔθνος 92, ἑλληνικό 95 «Εἰσαγωγή» Ἀλεξάνδρου Τραλλιανοῦ 59 ἐκβλάστησις θηλώδης 35 ἐκκένωσις μελαγχολικοῦ χυμοῦ 71 ἔκκρισις 31 ἐκκρίσεως ὁδοί 25 ἔκπτωσις ἐσχαρῶν 91 ἐκπύρωσις 78 ἐκσαρκώματα 78 ἐκτομή 90 ἐκτύπωσις 8 133

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ἔκφυσις 37, καρκίνου 55 ἔλαιον 79, 89, ἀστιφάκινον, μήλινον, μύρσινον, ὀμφάκινον 79, ρόδινον 79, 91 ἐλατήριον (φυτό) 77, 78 βλ. καί σίκος ἄγριος ἐλεφαντίασις 69 βλ. καί ἐλέφας ἐλέφας (ἀσθ.) 16, 25, 26, 28, 29, 32, 33, 47, 56, 57, 68, 69, 71, 73 βλ. καί ἐλεφαντίασις ἕλκος 20-24, 27, 28, 31, 33-35, 37, 39, 40, 41, 47, 50, 51, 53, 56, 59, 62, 66, 67, 70, 77, 83, 85, 86, 89 ἰχωρῶδες 41 κακόηθες 39, 62, 73, 77-81, 88 καρ κινῶδες 19, 31, 39, 47, 48, 77, 78, 80, 83 ση πενῶδες 62 τηλέφιον 62 φαγεδαινικόν 62, 63 χειρώνιον 62 ἕλκους θε ραπεία 83 κάθαρσις 91 ἕλκωσις 18, 20-22, 24, 33, 34, 40, 41, 49, 59, 65, 70, 73, 82, 85, 87, 91, δακτυλίου, κύστεως, μορίων, νεφρῶν 73 ἑλλέβορος 77 ἔλλειψις 55 Ἕλληνες 5, 7, 92, 94 ἀρχαῖοι 83 νεώτεροι 95 Ἑλληνικόν γένος 92, 95 ἐργαστήριον 95 ἔμετος 73 ἔμμηνα 74 ἐμμήνων ἐπίσχεσις 51 ἐπάνοδος 27, 74 ἔμμηνος κάθαρσις 27, 31, 32, ρύσις 74 ἐμπειρική παράδοση 94 ἔμπλαστρος βοτάνων Κρίτωνος 77, Ἱκεσίου 89 ἔμφραξις φλεβῶν 32 ἔνδειξις 69, 70, 82 ἐνδείξεως θεραπείαι 71 ἐνέργεια φαρμάκου 72 ἔντερα 21, 26, 46, 56 λεπτά, παχέα 46 ἐντέρων καρκίνος 58, 59 ἐντολή ἱερά 95 ἐντοπισμός 46 ἐντύπωσις 92 ἐξαιμάτωσις 26 ἐξαίρεσις νεοπλάσματος 84, 93 ἐξελίξεων σπουδή 95 ἐξέλκωσις 62 ἐξέτασις 95 ἐξήγησις 50, νοσηρῶν φαινομένων 49 ἕξις 87, 91 ἐξοίδησις ἀδένων 56 ἐπέμβασις χειρουργική 15, 66, 67, 70, 75, 81, 84, 85 ἐπιγάστριον 58 134

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ἐπίδεσις 91 ἐπίδεσμος 91 ἐπιείκεια 33 ἐπίθεμα 88, 89 ἐπίθυμον 71, 78 ἐπιθηλίωμα 61 ἐπίκλησις 23 Ἐπίκουρος 9 ἐπιμέλεια 88-91 ἐπιμήνια 27, 74 ἐπινέμησις καρκίνου 47, 48 βλ. καί νομή ἐπιρροή 68, 69, ὑγρῶν 61 ἐπιστήμη 5, 13, 92, 95 ἐν Ἑσπιερίᾳ 95 ἐπιστήμης ἱστορία 5, 95 κατάπτω σις 7, 92 λάμψις 95 σκῆπ τρον 93 τῆς σήμερον 95 σπέρματα 95 ἐπιστημονική μεταβολή 94 ἐπιστήμων 94 «Ἐπιστολαί» Συνεσίου 82 ἐπίσχεσις αἱμορροϊδικῆς ρύσεως 31, ἐμμήνων 51 ἐπιτροπεία 8 ἐπιτροπή κρίσεως 7 κριτική 8 ἐπιτυχία 73 ἐπούλωσις 91 ἔποψις 15 ἐποχή 95 ἐργαστήριον ἑλληνικόν 95 ἐραστής 8 ἐργαλήϊα 15 ἐργασία 5, συγγραφέως 7 ἐρέβινθος 77 βλ. καί cicer sativus ἔρευνα 95 ἐρευνητής ἀρχαιότητος 92 ἐρίκη (φυτό) 77 ἔριον 81, 89 ἑρμηνεία 21 Ἕρμος ἰατρός 7, 15, 77 ἕρπης 22, 25, 47, 62 ἐρυσίπελας 25, 29, 31, 61, 64 ἐρύσιμον (φυτό) 76 ἐρυσίμου σπέρμα 76, 77, 89 Ἐρωτιανός 9, 20 Ἑσπερία 93, 95 ἑστία καρκινώδης 48 ἑστίασις πνευματική 8 ἐσχάρα 77, 91 Ἐτυμολογικόν τό μέγα 10 Εὐθύδυμος 14 εὐπάθεια 51 εὐπορία 72 εὕρυνσις φλεβῶν 55 Εὐσέβιος 47 εὐχυμία 87, 91 Ζερβός, Σκεῦος 10 ζυγός τῶν διδασκάλων 93 τουρκικός 92 ζωή 67 ζῶον 16, 18-20, 25, 54 κατοικίδιον 82 ζώου φυσική κρᾶσις 26 ζωμός 88 135

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Ζωναρᾶς Ἰωάννης 11 ἥβη 24, 25, 45, 46, 56 ἠθικόν τῶν ἀρρώστων 57 ἠλικία 46, 47 προβεβηκυία 47 ἧπαρ 25, 26, 56, 64 ἠρεμία 49 Ἡρόδοτος 8, 14, 15 Ἡροδότου Ἱστορία 14 ἧρος 73 Ἡρῳδιανός 15 Ἡσύχιος 11, 15 ἦτρον 58 θάνατος 53, 59, 66, 67, 86 θαυμασμός 92 θέναρ τῆς χειρός 45, 56 Θεόδωρος (ἰατρός 4 ου αἰ. μ.χ.) 7, 15 Θεοφάνης ὁ Νόννος 7, 10, 15, 17, 23, 30, 35, 37, 39, 42, 44, 45, 47, 58, 67, 73, 77, 79, 82 Θεόφιλος Πρωτοσπαθάριος 8, 10, 59 θεραπεία 15, 20, 47, 48, 53, 60, 61, 63, 69, 70, 72, 74, 81-83, 87, 88, 90, 91, 94 πυοποιός 90 διά φαρμά κων 75 διά χειρουργίας 84 χειρουργική 52, 70, 83, 84, 86 θεραπευτική ἔνδειξις 26, 81 θερμοκαυτῆρ 87 θερμότης 56, 61, 69 θεωρία 26, 93, γαληνική 94 κρατοῦσα 25, 81 ὑγροπαθολογική 92, 93 θηλή μαστοῦ 46, 56 στήθους 35 θηριακή 88 μιθριδάτει ος 88 δι αἱμάτων ἀντίδοτος 88 θηρίον 17, 83 θηρίωμα 42 θησαυρός 5, ἑλληνικῆς γλώσ σης 11 θριδακίνη (=μαροῦλι) 79, 91 θυγάτηρ 14 θύμος (ἀδήν) 36, 37, 56 θύμου ἄνθος 78 βλ. καί involucrum θυία (δένδρου) 79, 89 θῦμα 92 θώραξ 45, 48, 90 θώρακος τοιχώματα 48 ἰάματα 21, 66, 87 ἴαμβος 17, 28 ἴασις 49, 53, 59, 66, 67, 69, 73, 74, 84 ἰατρική 13, 83, 92 Ἀριστοφάνους 50 παλαιοτάτη 14 ἰατρικῆς ἱστορία 7, 62 ἰατρικόν βιβλίον 14 μνημεῖον 14 136

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ «Ἰατρικόν ελτίον» 50 ἰατρός-οί 5, 15, 55, 64, 73, 82-85 ἀξιόλογοι 84, 85 ἀρχαῖοι Ἕλληνες 5, 7, 8, 13-16, 19-22, 26, 27, 38, 54, 57, 60, 62, 66, 86, 92, ἐμπειρικός 5 ἔμπειρος 60 οἱ ἐν Κῷ 77 Λατίνοι 93 οἱ πάλαι Ἕλληνες 8, 18, 19, 24-29, 30, 32, 35, 36, 39-40, 42, 47-41, 53, 54, 56, 58, 59, 61, 62, 64-66, 74, 75, 77, 78, 80, 81, 85, 88, 92 συγγραφεῖς 7, 35 οἱ παλαιοί 16, 25, 30, 33 39, 62, 68, 70, 75 ἰατρῶν κύκλος 14 οἱ πάλαι 29, 31, 34, 37, 47, 51, 55, 84 τέχνη 82 ἰδέαι κρατοῦσαι 95 ἰδιότης 33, 78 ἱδρώς 26 Ἱκεσίου ἔμπλαστρος 89 ἴκτερος 25 ἰλύς τοῦ αἵματος 62, 62 Ἰνδία 13 ἰός 4, ἀνθρωποφθόρος τοῦ καρκίνου 95 Ἱπποκράτειος Συλλογή 19, 32, 46, 49, 66 Ἱπποκράτης 7, 9, 13-15, 18-20, 24, 27, 32, 34-36, 39, 41, 45-47, 49, 50, 52, 54, 57, 59, 62, 63, 66, 67, 69, 74, 77, 78, 84, 85, 92 Ἱπποκράτους ἀφορισμός 22 «Περί ἀρχαίης Ἰητρικῆς» 13 ρήματα 55 ἴρις (φυτό) 90 Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς 7, 62 τῆς Ἐπιστήμης 95 Ἱστορίας πατήρ 14 ἱστορικαί σπουδαί 5 ἱστός 55, 56, ὑγιής 93 ἱστῶν σκλήρυνσις 36, 61 ἰχθεῖς πετραῖοι 68 ἰχθύων ὀφθαλμοί 35, 36, 56 ἰχώρ 35, 41, 56, 82 καρκίνου 34, 35 ὕφαιμος 35 ἰχῶρος ρῦσις 35 Ἰωάννης Ἀκτουάριος 7, 10, 15, 17, 18, 23, 24, 34, 38, 39, 43, 44, 56, 59, 69, 74 Ἰωάννου Ἀκτουαρίου, «Περί διαγνώσεως παθῶν» 23, 30, 34, 38, 39, 45, 63, 65, 74 καδμεία 78, 80, 91 κάθαρσις 27, 70-73, 86, 91 καθηγητής 93, 94 κακοήθεια 33, 83 πάθους 53, 72 137

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ κακόν ἀνίατον 83 κακοχυμία 31 μελαγχολική 31 καλλιέργεια ἐπιστημονική 13 κάματος πνευματικός 92 καμινεία 80 κάμινος 78 καρίδιον 19 καρκινική διάθεσις 73 κακοχυμία 31 καρκίνιον 19 καρκινοειδές 61 καρκίνος (ζῶον) 16-18 ποτάμιος 78, 88 καρκίνου ζωμός 78, 88 πόδες 16, 17, 94 σποδός 78 καρκίνος* ἀκρόπαθος 20, 47 ἀναβρωτικός 22, 24, 34 ἀνέλκωτος 19, 21, 22, 24, 33, 36, 86, 88 ἀρχόμενος 72, 74, 75 ἑλκούμενος ἤ ἡλκωμένος 19, 22, 24, 41, 48, 67, 68, 80, 82, 85, 86, 88, 89, 94 ἡλκωμένου ἐπιμέλεια 89 ὁρισμός 42 σημεῖα 41 μεθ ἕλκους 33 μεθ ἑλκώσεως 29, 59 ἐντέρων 29, 58, 59 ἐπιθηλοειδής 61 ἐπιπολῆς 20, 47, 55, 65, 67, 84, 75 θηριώδης 43 κληρονομικῶς μεταδιδόμενος 46 κρυπτός 20, 21, 32, 41, 47, 55, 65, 67, 76, 77, 84, 85, 94 μαστοῦ 44, 49, 52, 53, 58, 66, 73 μελανώδης 38, 67 μήτρας 23, 35, 37, 51, 57-59 ὄγκος 36, 42, 43 ὁλοσώμητος 69 ὄνομα 16 ὅρος 18, 19 συγγενής 46 σύμφυτος 24, 46 βλ. καί cancer congénital, μή σύμφυτος 22, 24, 25, 46 ὑποβρύχιος 20, 47 καρκίνου αἰτιολογία 25, 73, 92, 93 αἴτιον 30, 70 αἰτίου ἀναζήτησις 95 ἀλλοιώσεις παθολογικο- ἀνατομικαί 35 ἀνάπτυξις 39, 40, 70, 74 ἀποφυγή γενέσεως 67 * Ὁ ὅρος καρκίνος δὲν εὑρετηριάζεται διότι ἀπαντᾶται σὲ κάθε σελίδα τοῦ βιβλίου. 138

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ἀρχή 14 γένεσις 27-29, 31, 32 γενέσεως αἴτιον 28, 70 ἀποφυγή 67 πρόληψις 67 γνώρισμα 47 γνώσεις 15 διάγνωσις 60 διάκρισις 22 δυσίατον 81 ἕδρα 41, 44 ἔκφυσις 55 ἕλκωσις 41 ἐμφάνισις 13, 27 ἔναρξις 40, 54, 55 ἐντοπισμός 42, 43, 46 ἐξέλκωσις 41 ἐξωτερική μορφή 16 ἐπικράτησις 46 ἐπινέμησις 47, 48 ἐπιφάνεια 35, 36 θεραπεία 66, 69-71, 81, 82, 86, 88 ἴασις 66, 73, 74 ἰδιότητες 47 ἰός 95 ἰχώρ 34 καλοήθης χαρακτήρ 65 μαλάκυνσις 92 νομή 47 ὄγκος 35, 57 ὀνομασία 17, 20 παράγωγον αἴτιον 40, 95 πλεονασμός 44 πορεία 65, 68 πρόγνωσις 66 προκεχωρημένον στάδιον 75 πρόληψις γενέσεως 67 παρασιτική φύσις 95 προφύλαξις 67 πρῶτα στάδια 74 ρίζα 52, 84 σημεῖα 41 σῆψις 41 σκίρρος 65 σπονδή 94 στερεά μέρη 34, 35 συμπτώματα 54, 57, 58 σύστασις 35, 36 σχῆμα 35, 36, 56 ὑποτροπή 51, 56 φάρμακον 78 φυσικοί χαρακτῆρες 34, 35 χειρουργία 62 χροιά 37 χρῶμα 35, 37 καρκινώδης ἑστία 48 καχεξία 59 ὄγκος 30, 60, 88 καρκίνωσις 19, 63 καρκίνωμα 17, 18, 21, 28, 35-37, 39, 41-43, 49, 53, 56, 59, 61, 62, 67, 76-80, 88, 90, 94 καρκινώματος γένεσις 90 ὅρος 19 περιγραφή 66 τοπογραφία 42 139

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ χειρουργία 48, 90 χειρουργική θεραπεία 52 καρπός ἀκαλύφης 76 δρακοντίας 76 ἐρίκης 77 Κάσσιος ὁ Ἰατροσοφιστής 9, 48-51 κατάκλυσις 91 καταμήνια 32 κατάπλασμα 89-91 ἀρνογλώσσου 89, 90 πολυγόνου, σησάμου 90 κατάπτωσις ἐπιστημῶν 92 καταρτισμός 83 καῦσις 70, 79, 83, 86, 87, 90 καυστήρ 91 καυστήριον 90 καυτήριον 86, 87, 90 καχεξία 26, 60, 65 καρκινώδης 59 σώματος 60, 73 κειμήλιον 89 Κέλσος 7, 16, 37, 39, 41, 54 Κέλσου μεταφραστής 61 κένωσις 27, 32, 51, 72, 73 κενώσεως τρόπος 72 κερατοειδής 45 κεφαλαλγία 16 κεφαλή 44, 50, 51 κηρός 89 κηρώματα 91 κηρωτή 78 κίρρωσις σπλάχνων 61 κιρσός 32, περί κνήμην 24, 46 κισσίον 75 βλ. καί κισσόφυλλον, ἀσκληπιάς κισσόφυλον 75 βλ. και κισσίον, ἀσκληπιάς κλείς 58 κληρονομία 95 κνήμη 24, 46 κνίδη 75 βλ. καί ἀκαλύφη, 42, urtica κοιλία 88 Κόκκορης,., ὑφηγητής 8 κολοκύνθη 68 κόπρος αἰγεία 64 Κοραῆς Ἀδαμάντιος 9, 19, 33 κόσμος 95 κοτύλη 88 κοτυληδών 79 κοχλιάριον 88 κοχλίας 69 κρέας ὄνειον 69 κρίσις 16, ἐπιτροπῆς 7 κριτής δίκαιος 5 Κρίτωνος (ἰατρός α αἰ. μ.χ.) βότανον 77 κύπερις 76 βλ. καί ἄρον, δρακοντία ἡ μεγάλη Κύρος 14 κύστις ἐν τῷ ἥπατι 25 βλ. καί χοληδόχος κύστις κύστεως ἕλκωσις 73 κωδία μήκωνος 89 κῶλον 50 κωμῳδία 19 Κωνσταντινούπολις 7, 50, 92 Κῶς 77 140

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Κωστομοίρης, Γ. 10, 83 λάμψις τῆς ἐπιστήμης 95 λατινική γλῶσσα 93 λάχανον 68 λειτουργικαί διαταραχαί 65 λείψανον 64, 72 λέκιθος ὠοῦ 89 λεξικόν 83 λέπρα 40 Λεωνίδας (ἰατρός α αἰ. π.χ. ἐξ Ἀλεξανδρείας) 7, 15, 17, 18, 21, 22, 36, 37, 41, 45, 45, 49, 52, 88 Λεωνίδου κλασική χειρουργία 90 χειρουργίας μέθοδος 88 λίβανος 79 λιβανωτοῦ αἰθάλη 79 λιγνύς 78 λιθάργυρος 78, 89 λοπάδιον 79 λοχός (λεχώ) 76 λύχνος 79 Μαγγίνας Σπ., Καθηγητής Πανεπιστημίου 8, 12, 94 μαζός 22, 29, 34, 43, 45 γυναικῶν 44 βλ. καί μαστός, μασθός μαλακόστρακον 19 μαλακότης 61 μαλάχη 45, 68 μαλάχης ἀφέψημα 88 Μαξιμῖνος 48 μαρασμός 59 μαρτύριον 30, 38, 68, 74 μασθός 43, 45 βλ. καί μαζός, μαστός μαστός 17, 18, 36, 43-45, 48, 49, 58, 73, 75, 87, 88, 90, γυναικῶν 43, 46, 73 μαστοῦ θηλή 46, 56 καρκινώματα 48, 79, 88 μασχάλη 49-51, 56, 63 μαχαίριον 87 Μεθοδικοί 48 μέθοδος θεραπευτική 81 χειρουργική 88 μείωσις 64 μελαγχολία 27, 32, 71, 73 μέλαινα 62, 74 μέλαν 62 μελέτη 5, 7, 48, 92, 93, 95 μελέτης συμπέρασμα 62 μέλι 76-78, 91 μελία 89 μελίκρατον 89, 91 μεταβολή 95 ἐπιστημονική 94 μετάφρασις 94 μήκων 89 μήκωνος κωδία 89 μήνιγξ 48 μήτρα 18, 21, 32, 43, 45, 46, 48, 63, 64, 75 μήτρας καρκίνος 57 καρκινώματα 79 μιθριδάτειος (φαρμ.) 88 μικροσκόπιο 8, 94 μίσυ 81 141

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Μιχαήλ Ψελλός βλ. Ψελλός Μιχαήλ μνήμη 95 μολυβδῖτις ἄμμος 78 μόλυβδος 79 κεκαυμένος καί πεπλυμένος 79, 80 μόλυνσις 48, 49, 56 δευτερογενής 51 μολυσματικότης 92 μονογραφία περί καρκίνου 62 μόριον (μέρος τοῦ σώματος) 17, 18, 26, 30-32, 40, 42, 43, 49, 50, 59, 68-71, 74, 84, 87 βεβλαμένον 16 πεπονθός 74, 80 σκιρρούμενον 64 φλεγμαῖνον 37 μορίου ἀσθένεια 42 ἕλκωσις 73 λειτουργίας 65 μόρον 36, 56 Μοσχίων 9 μοτός 89, 91 μοτοφύλαξ 91 Μουστοξύδης Ἀνδρ. 10 μυθολογία 14 Μυσία 69 μῦσις φλεβῶν 32 «Νέα Ἐπιθεώρησις» (περιοδ.) 50 νεοπλασία 16 νεόπλασμα 41 νεοπλάσματος αἰτιολογία 27 ἐξαίρεσις 84, 93 ρίζα 93 Νεόφυτος ούκας 8, 70 νεφρῖτις 24, 46 νεφρός 25 νεφροῦ ἐξαίρεσις 73 νήσσα 88 Νικήτας 10 νόησις 60 νομή 47, 12 νόσημα τα, 20, 31, 46, 47, 60, 67, 72 κακόηθες 15 μελαγχολικά 47 περιλευμονικά 24, 46 πλευριτικά 24, 46 πληθωρικά 31, 72 ποδαγρικά 24, 46 προβεβηκυίας ἡλικίας 47 νοσηρά φαινόμενα 49 Νόννος Θεοφάνης βλ. Θεοφάνης ὁ Νόννος νόσημα 66 νοσογνωμονική 83 νόσος 13, 32, 49, 65, 70, 82, 92, 94 βλ. καί νοῦσος νόσου διάρκεια 65 ἔκβασις 66 ὄνομα 16 πορεία 65 πρῶτα στάδια 74 νοῦσος 69 βλ. καί νόσος νῶτα (ράχις) 45 142

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Ξενοκράτης 9, 33 Ξενοκράτους καί Γαληνοῦ, Περί τῆς ἀπό ἐνύδρων τροφῆς 19, 33 Ξενοφῶν ὁ Κῶος (ἰατρός) 5, 7, 8, 15, 35, 38, 41, 42, 56, 58, 59, 66 Ξενοφῶντος, Ἀπομνημονεύματα 5, 14 ξυράφιον 87 ὄγκος 16, 18, 19, 21-23, 31, 35-38, 41, 42, 57, 60-62, 64, 65, 51, 55-57, 72, 73, 84, 86, 87, 90 ἀνέλκωτος 23, 88 ἀνώδυνος 63 ἐσκληρωμένος 65 κακοήθης 15, 61 καλοήθης 61, 62 καρκινώδης 17, 19, 22, 28, 30, 37, 42, 44, 60, 73, 87, 88 ἐν τῷ μαστῷ 73 σκληρός 36, 37, 63 παρά φύσιν 15, 16, 30, 63, 64 πρωτοπαθής 56 σκίρρος 60, 65, 94 σκιρρούμενος 63, 64 σκιρρώδης 63 ὄγκου ἀνάπτυξις 40 ἀποκοπή 60 αὔξησις 65 γένεσις 30, 44 ἕδρα 42 ἐμφάνισις 48 ὁδηγία 77 ὀδύνη 57, 58, 63, 73, 89 ὄζος 36 ὀθόνιον 81, 90, 91 οἴδημα 61, 91 οἰκία 80, 86 οἰκονομία (ὀργανισμός) 48, 56 οἶκος 91 οἶνος 79, 87, 91 ὄλεθρος 82 Ὅμηρος 14 ὁμοιότης ὀνόματος 16, 78 ὄμφαξ 79 ὄνειον γάλα 78, 88, 91 ὄνομα 17 ὀνομασία καρκίνου 17, 20 «Ὀνομαστικόν» Πολυδεύκους 11, 18, 21 ὀξυδέρκεια 32, 92, τῶν ἀρχαίων 47, 92 ὀξύτης 37 ὄργανα τῶν αἰσθήσεων 56 σύνθετα τῆς ζωῆς 56 ὀργανισμός 61 ὄργανον 8, 25, 26, 54, 59, 65 Ὀρειβάσιος 7, 10, 15, 19, 23, 24, 26, 29, 30, 34-39, 41-42, 46, 48, 54-56, 58, 60, 65, 67, 68 ὄρνις 68 ὀρρός γάλακτος 68, 71 ὀσμή 67 ὀστοῦν 65 ὀστρακόδερμον 19 143