Η Ροτόντα (ναός Αγίου Γεωργίου)

Η Ροτόντα (ναός Αγίου Γεωργίου) Η Ροτόντα οφείλει το όνομά της στο κυκλικό της σχήμα και βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης, βόρεια και σε μικρή απόσταση από την οδό Εγνατία. Η χρονολογία ίδρυσής της τοποθετείται γύρω στο το 300 μ.χ., γεγονός που τον καθιστά ένα από τα αρχαιότερα μνημεία της Θεσσαλονίκης. Τμήμα του συγκροτήματος που ανήγειρε ο Γαλέριος, βρίσκεται στον ίδιο άξονα με την Αψίδα του Γαλερίου, τα ανάκτορα και τον Ιππόδρομο. Παρόλο που η αρχική του χρήση παραμένει ασαφής, θεωρήθηκε ότι ήταν μαυσωλείο για τον ιδρυτή του ή σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη τόπος λατρείας αφιερωμένος στους Καβείρους ή στο Δία. Τελευταία διατυπώθηκε και η άποψη ότι το κτήριο χτίστηκε ως μαυσωλείο του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Αρχιτεκτονικά ανήκει στα περίκεντρα οικοδομήματα, έχει εσωτερική διάμετρο 24,50 μ και καλύπτεται με θόλο από οπτόπλινθους που φθάνει σε ύψος τα 29,80 μέτρα. Εσωτερικά διασπάται σε οκτώ ορθογώνιες κόγχες που καλύπτονται με ημικυλινδρικές καμάρες, από τις οποίες η νότια, που είναι στραμμένη προς την αψίδα του Γαλερίου και τα ανάκτορα, αποτελούσε την κύρια είσοδο. Στην όψη των πεσσών διανοίγονται αβαθείς κόγχες που έδιναν την εντύπωση ναΐσκων, καθώς οι προσόψεις τους ήταν διαμορφωμένες με κιονίσκους που στήριζαν τόξο ή τριγωνικό αέτωμα. Το μνημείο μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, αλλά η ακριβής χρονολογία της αλλαγής χρήσης και η νέα ονομασία δεν είναι γνωστές. Τότε πραγματοποιήθηκαν οικοδομικές επεμβάσεις και προσθήκες στο αρχικό κτίριο που όμως επηρέασαν τη στατική του επάρκεια και συνοχή. Διανοίχτηκε και διευρύνθηκε η ανατολική κόγχη και κατασκευάστηκε το ιερό βήμα, ένας ορθογώνιος χώρος με ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά, κατασκευάστηκε κλειστή στοά περιμετρικά του ρωμαϊκού πυρήνα, που καταστράφηκε πιθανώς με τους σεισμούς των αρχών του 7ου αιώνα, διαμορφώθηκε στη δυτική κόγχη νέα είσοδος με νάρθηκα, ενώ στη νότια προστέθηκε πρόπυλο με δύο παρεκκλήσια, ένα κυκλικό ανατολικά και ένα οκταγωνικό δυτικά. Οι παραπάνω εργασίες θεωρείται πως μπορεί να εκτελέστηκαν από τα τέλη του 4ου αιώνα έως τις αρχές του 6ου αιώνα, με μεγαλύτερη πιθανότητα τα χρόνια του Μεγάλου Θεοδοσίου (379-395 μ.χ.), ενώ σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, ο ναός αφιερώθηκε στους Ασώματους, όπως φαίνεται να υποδεικνύει, σύμφωνα με τις πηγές, η ονομασία της γειτονικής πύλης των τειχών της πόλης και της συνοικίας γύρω από τον ναό. Καμία από τις προσθήκες των παλαιοχριστιανικών χρόνων, με εξαίρεση τη διαμόρφωση της ανατολικής κόγχης, δε σώζεται σήμερα. 1 από 5

Εσωτερικά, όταν το κτίριο μετατράπηκε σε ναό, οι επιφάνειες καλύφθηκαν με ορθομαρμαρώσεις στη χαμηλότερη ζώνη, και εξαίρετα ψηφιδωτά στις ανώτερες, έργα σπουδαίου καλλιτεχνικού εργαστηρίου. Τα θέματα στις καμάρες των κογχών και στους φεγγίτες έχουν καθαρά διακοσμητικό χαρακτήρα και εντυπωσιάζουν με το πλήθος των φυτικών και γεωμετρικών μοτίβων που περιλαμβάνουν πουλιά, πανέρια με καρπούς, λουλούδια, τεμνόμενους κύκλους και τετράγωνα. Στο θόλο αναπτύσσονται μεγάλες συνθέσεις ιεραρχημένες σε τρεις ζώνες με θέμα, σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, την θριαμβική εμφάνιση του Χριστού ως Ουράνιου Βασιλέα. Η κατώτερη ζώνη είναι η πιο πλατιά και διαιρείται σε οκτώ διάχωρα, από τα οποία το ανατολικό καταστράφηκε με την μερική κατάρρευση του θόλου. Στα υπόλοιπα διάχωρα διατηρούνται τα αρχικά ψηφιδωτά, με παραστάσεις δεόμενων πιθανώς μαρτύρων, συνθέτοντας ένα εικονογραφημένο ημερολόγιο, μπροστά σε διώροφα κτίρια με πυκνά ανοίγματα και σύνθετη διάρθρωση που θυμίζουν προσόψεις σκηνών θεάτρων και τάφων της Πετραίας Αραβίας. Στη μεσαία ζώνη, που έχει σχεδόν ολοκληρωτικά καταστραφεί, υπήρχαν μορφές αποστόλων από τις οποίες σώζονται μόνο τα πόδια. Από την ανώτερη ζώνη σώζονται τα κεφάλια τριών εκ των τεσσάρων αγγέλων που στηρίζουν δόξα από αστέρια και στεφάνι με φύλα και καρπούς. Μεταξύ των αγγέλων εικονίζεται το μυθικό πτηνό φοίνικας να προβάλλει πάνω σε ερυθρό ακτινοβόλο δίσκο. Το σύνθετο νόημα του διακόσμου ολοκληρώνεται στο κέντρο της δόξας, όπου διατηρούνται ίχνη από το αρχικό σχέδιο του ολόσωμου Χριστού σε στάση θριάμβου, σχεδιασμένο με κάρβουνο πάνω στις πλίνθους του θόλου. Σύμφωνα με μία διαφορετική ανάγνωση του διακόσμου θεωρείται πως οι παραστάσεις συνδέονται με την αυτοκρατορική εικονογραφία της ύστερης αρχαιότητας, οπότε θα μπορούσαν να είχαν εκτελεστεί τον 4ο αιώνα στο πλαίσιο μιας ενδεχόμενης μετατροπής του χώρου σε τρίτο μαυσωλείο του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Κατά τα τέλη του 9ου αιώνα το τεταρτοσφαίριο της κόγχης του Ιερού Βήματος τοιχογραφήθηκε με την παράσταση της Ανάληψης, που ανακαλεί σε τεχνοτροπικό επίπεδο την ψηφιδωτή παράσταση της Αγίας Σοφίας. Από τον εξαιρετικό μαρμάρινο άμβωνα της Ροτόντας σώζονται δύο τμήματά που σήμερα βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης, ενώ η βάση του βρίσκεται ακόμη κοντά στο νότιο πρόπυλο του ναού, στη θέση όπου βρέθηκε κατά τις ανασκαφές του 1918. Ανήκει στην κατηγορία των αμβώνων με σχήμα ανοιχτού ριπιδίου και οι μορφές που τον κοσμούν συνθέτουν την παράσταση της Προσκύνησης των Μάγων, θέμα μοναδικό για το διάκοσμο των παλαιοχριστιανικών αμβώνων. Ο ναός φαίνεται πως με τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί χρησιμοποιήθηκε ως μητρόπολη της Θεσσαλονίκης από το 1523/24 έως το 1590/91, οπότε μετατράπηκε σε τζαμί. Στη σημερινή του μορφή, διακρίνονται ακόμη οι επεμβάσεις των οθωμανικών χρόνων: ο μιναρές και το σιντριβάνι, το οποίο χτίστηκε στα δυτικά του ναού, τα προστώα της δυτικής και νότιας εισόδου και 2 από 5

άλλες επισκευές. Η ονομασία Άγιος Γεώργιος προέρχεται από το ναΐδριο του Αγίου Γεωργίου, που βρίσκεται σε μικρή απόσταση στα δυτικά, όπου μεταφέρθηκαν τα σκεύη του ναού κατά τη μετατροπή του ναού σε τζαμί. Γλωσσάρι (13) περίκεντρο κτήριο: αρχιτεκτονική μορφή που χρησιμοποιήθηκε ευρέως κατά τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Σε αντίθεση με τη βασιλική, στην οποία τονίζεται ο κατά μήκος άξονας, εδώ δίδεται έμφαση στον κατακόρυφο άξονα, γύρω απ τον οποίο οργανώνεται ο χώρος. Ανάλογα με τη μορφή τους, τα κτήρια αυτά διακρίνονται σε κυκλικά, οκταγωνικά, εξαγωνικά, τρίκογχα και τετράκογχα. οπτόπλινθος: πλίνθος από πηλό, ψημένο στο καμίνι. κόγχη: η αψίδα. Εσωτερικά είναι ημικυκλική, ενώ εξωτερικά μπορεί να είναι πεταλόσχημη, ορθογώνια, τριφυλλόσχημη ή πολυγωνική. αέτωμα: αέτωμα ονομάζεται η άνω τριγωνική αρχιτεκτονική κατασκευή στις ακραίες πλευρές των αρχαίων ελληνικών ναών. Η χρήση του επεκτάθηκε αργότερα και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική, όπου χρησιμοποιήθηκε στην πρόσοψη των ναών. Στα αετώματα συχνά ανοίγονται τοξωτά παράθυρα. Αετώματα επίσης συναντάμε σε κιβώρια, κρήνες, προπύλαια και προστώα. Παλαιοχριστιανική Περίοδος: η Παλαιοχριστιανική περίοδος τυπικά ξεκινά από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης από το Μ. Κωνσταντίνο στα 330 μ.χ. και τη μεταφορά σε αυτή της έδρας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τη Ρώμη, και λήγει με το τέλος της βασιλείας του Ιουστινιανού Α (565). βήμα (ιερό βήμα): πρόκειται για το ανατολικό τμήμα του ναού που καταλήγει σε αψίδα. Είναι συνήθως υπερυψωμένο σε σχέση με το δάπεδο του κυρίως ναού κατά ένα έως τρία σκαλοπάτια. Ο όρος προέρχεται από το αρχαίο ρήμα «βαίνω», και λόγω της ιερότητας και ιδιαιτερότητάς του ο χώρος ονομάστηκε ιερό βήμα. νάρθηκας: ο νάρθηκας είναι η στενόμακρη αίθουσα που εκτείνεται σε όλο το μήκος της δυτικής πλευράς της βασιλικής. Προήλθε από την ανατολική στοά του αιθρίου, η οποία ενσωματώθηκε στον ναό. Χρησίμευε ως χώρος παραμονής των κατηχουμένων, οι οποίοι δεν επιτρεπόταν να παρακολουθήσουν το μυστήριο της Θείας Λειτουργίας. πρόπυλο: η μνημειώδης είσοδος του ιερού περιβόλου μιας εκκλησίας ή ενόςαυτοκρατορικού ανακτόρου. παρεκκλήσι: πρόκειται για μικρών διαστάσεων ναΐσκο, ο οποίος είτε είναι αυτόνομος είτε ανήκει σε κάποιο ίδρυμα ή εξαρτάται από μεγαλύτερο ναό. Στο Βυζάντιο τα παρεκκλήσια είχαν συχνά ταφική χρήση. 3 από 5

ορθομαρμάρωση: η κάλυψη της επιφάνειας τοίχου με μαρμάρινες πλάκες ψηφιδωτό: σχέδιο ή παράσταση που σχηματίζεται με τη συναρμολόγηση και συγκόλληση ποικιλόχρωμων ψηφίδων. Ψηφιδωτή διακόσμηση μπορεί να εφαρμοστεί σε όλες τις επιφάνειες ενός κτιρίου, δάπεδο τοίχους ή οροφή. δόξα: το κυκλικό ή ωοειδές φωτεινό σχήμα που περιβάλλει σε ορισμένες απεικονίσεις τον Χριστό, ως σύμβολο της Θείας φύσης του. Η δόξα μπορεί επίσης να μοιάζει με άστρο ή να αποτελείται από διπλούς ρόμβους. Στις περιπτώσεις που ο Χριστός περιβάλλεται από διπλή δόξα (μία ωοειδή και μία ρομβοειδή) υποδηλώνεται η παρουσία της Αγίας Τριάδας. πρόστωο: είδος στοάς που σχηματιζόταν μπροστά στην είσοδο των κτιρίων και αποτελούνταν από μια κιονοστοιχία που στήριζε την προέκταση της οροφής που προστάτευε την είσοδο. Πληροφοριακά Κείμενα (2) Αψίδα του Γαλερίου: Αψίδα που ανεγέρθηκε στη Θεσσαλονίκη λίγο πριν το 305 ως ανάμνηση των νικηφόρων πολέμων του Γαλερίου εναντίον των Περσών. Βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της ιστορικής πόλης της Θεσσαλονίκης, κοντά στον ιππόδρομο και τα ανάκτορα. Αποτελείται από τέσσερις πεσσούς που σχηματίζουν ένα τετράγωνο, το οποίο καλύπτεται από θόλο. Ανάγλυφες παραστάσεις σε μαρμάρινες πλάκες, διατεταγμένες σε ζώνες, απεικονίζουν τη νικηφόρο εκστρατεία του Γαλερίου στην Ανατολή το 297 μ.χ. Μέγας Κωνσταντίνος (περ. 272-337): Ρωμαίος αυτοκράτορας από το 324 έως το 337. Γεννήθηκε στη Ναϊσό περίπου το 272. Γονείς του ήταν ο Ρωμαίος Καίσαρας Κωνστάντιος Α Χλωρός και η Ελένη. Έλαβε στρατιωτική εκπαίδευση, λαμβάνοντας μέρος σε εκστρατείες στο πλευρό του πατέρα του, καταλαμβάνοντας τον βαθμό του τριβούνου, του διοικητή της αυτοκρατορική σωματοφυλακής. Μετά από σειρά διαμαχών, και αφού εξουδετέρωσε τους αντιπάλους του, ανήλθε στον θρόνο το 324. Ως μοναδικός αυτοκράτορας, ο Κωνσταντίνος αναδιάρθρωσε το διοικητικό και στρατιωτικό σύστημα, άλλαξε το νόμισμα και ίδρυσε την Κωνσταντινούπολη, την οποία και έκανε πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας (330). Όντας διορατικός, και αντιλαμβανόμενος την αυξανόμενη δύναμη της νέας θρησκείας, υποστήριξε διακριτικά το χριστιανισμό, ενώ υπέγραψε το Διάταγμα των Μεδιολάνων το 313, με το οποίο θεσπιζόταν η αρχή της ανεξιθρησκίας. Αναμείχθηκε επιπλέον και σε θρησκευτικές διαμάχες και συγκάλεσε την πρώτη Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας, την πλέον καθοριστική για την εξέλιξη της Χριστιανικής Εκκλησίας. Με τις ενέργειές του αυτές, και κυρίως με την υποστήριξη των χριστιανών και τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη, διαμόρφωσε στην ουσία την μετέπειτα πορεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Βιβλιογραφία (7) 4 από 5

1. Παζαρά Θ., Η Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη, 1985 2. Θεοχαρίδου Κ., Η Ροτόντα της Θεσσαλονίκη. Νέα στοιχεία και αποσαφηνίσεις με αφορμή τις αναστηλωτικές εργασίες, 1992 3. Ćurčić S, Some Observations and Questions Regarding Early Christian Architecture in Thessaloniki, Θεσσαλονίκη, 2000 4. Βελένης Γεώργιος, Μεσοβυζαντινή ναοδομία στη Θεσσαλονίκη., 2003 5. ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ- ΤΣΙΟΥΜΗ Χ., Μπακιρτζής Χαράλαμπος, Ψηφιδωτά της Θεσσαλονίκης. 4ος- 14ος αιώνας, Καπόν, Αθήνα, 2012 6. Τούρτα Α., Κουρκουτίδου - Νικολαϊδου Ε., "Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη", 1997 7. Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού Ροτόντα, Θεσσαλονίκη, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=1812 5 από 5