ιεπιστηµονική Φροντίδα Υγείας(2013) Τόµος 5,Τεύχος 1, 7-12 ISSN 1791-9649 Πνευµατικότητα και πνευµατική αξιολόγηση, o ρόλος τους στην παροχή πνευµατικής φροντίδας. Τζούνης Ε. 1, Γουργουλιάνης Κ. 2 1 Νοσηλευτής ΤΕ, MSc, PhD(candidate) ΝΜΥ ΕΟΠΥΥ Βόλου 2 Καθηγητής Πνευµονολογίας, ιευθυντής Πνευµονολογικής Κλινικής Πανεπιστηµιακό Νοσοκοµείο Λάρισας ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισαγωγή: Η πνευµατική αξιολόγηση είναι η διαδικασία κατά την οποία ο επαγγελµατίας υγείας, µπορεί µε τα κατάλληλα εργαλεία να αναγνωρίσει τις πνευµατικές ανάγκες του ασθενή. Τα διάφορα µοντέλα πνευµατικότητας και η συσχέτισή τους µε την υγεία και την ασθένεια βρίσκουν ολοένα και περισσότερες εφαρµογές στην ιατρoνοσηλευτική φροντίδα. Γι αυτό άλλωστε η πνευµατική φροντίδα αναγνωρίζεται πλέον από τη βιβλιογραφία ως ένας σηµαντικός παράγοντας επίδρασης στις βιολογικές και ψυχοσυναισθηµατικές ανάγκες των ανθρώπων. Σκοπός: Η παρούσα βιβλιογραφική ανασκόπηση διεξάγεται µε σκοπό να προσδιοριστεί η επίδραση πνευµατικότητας και της πνευµατικής αξιολόγησης στην παροχή πνευµατικής φροντίδας από τους επαγγελµατίες υγείας Υλικό και Μέθοδος: Αναζητήθηκε βιβλιογραφία στις ηλεκτρονικές βάσεις δεδοµένων του Pubmed. H επιλογή των άρθρων βασίστηκε στο κριτήριο της συσχέτισης της υγείας και της πνευµατικότητας. Οι βασικοί όροι που χρησιµοποιήθηκαν στην αναζήτηση ήταν οι εξής: πνευµατικότητα, πνευµατική φροντίδα, πνευµατική αξιολόγηση, πνευµατικές ανάγκες, πνευµατικός πόνος, πνευµατικότητα και εκπαίδευση. Αποτελέσµατα: Τα τελευταία χρόνια, ολοένα και περισσότερες θεραπευτικές παρεµβάσεις περιλαµβάνουν τις σκέψεις του επαγγελµατία υγείας και του ασθενή, σε σχέση µε την πνευµατικότητα και την πνευµατική φροντίδα. Οι ασθενείς επιθυµούν συζητήσεις πνευµατικού περιεχοµένου µε τους επαγγελµατίες υγείας θεωρώντας ότι η πνευµατική υγεία είναι τόσο σηµαντική όσο και η φυσική υγεία. Για την αξιολόγηση και τη διάγνωση, τόσο ο γιατρός όσο και ο νοσηλευτής πρέπει να αξιολογήσουν εάν η πνευµατικότητα είναι σηµαντική σε έναν ασθενή και εάν οι πνευµατικοί παράγοντες µπορούν να βοηθήσουν ή εµποδίζουν τη θεραπευτική διαδικασία. Στη διαδικασία αξιολόγησης συµβάλλουν διάφορα «µοντέλα» που αφορούν την υγεία και την πνευµατικότητα καθώς και η λήψη πνευµατικού ιστορικού παράλληλα µε το ιστορικό υγείας. Οι επαγγελµατίες υγείας πάντως που αναγνωρίζουν τις δικές τους πνευµατικές τους ανάγκες, διαµορφώνουν αποτελεσµατικότερες θεραπευτικές σχέσεις. Συµπεράσµατα: Η πνευµατική πλευρά της κλινικής φροντίδας είναι σηµαντική. Οι επαγγελµατίες υγείας έχουν πρόσβαση σε συναισθηµατικά φορτισµένες στιγµές των ασθενών τους. Για το λόγο αυτό οποιαδήποτε πιθανή τάση για παρέµβαση στο σύστηµα πεποίθησης των ασθενών, χρειάζεται προσοχή και πρέπει να είναι περιορισµένη. Επειδή η συνειδητοποίηση των πνευµατικών αναγκών επιτυγχάνεται καλύτερα µέσω της εκπαίδευσης, θα έπρεπε τουλάχιστον να προβλέπεται στο πρόγραµµα σπουδών των ιατρονοσηλευτικών σχολών της Ελλάδας. Λέξεις Κλειδιά: πνευµατικότητα, πνευµατική φροντίδα, πνευµατική αξιολόγηση, πνευµατικές ανάγκες, πνευµατικός πόνος, πνευµατικότητα και εκπαίδευση Υπεύθ.Αλ/γιας: Ευθύµιος Τζούνης, Ν.Ιωνία Βόλος, email:etzounis@yahoo.gr 7
Interscientific Health Care (2013) Vol 5, Issue 1, 7-12 ISSN 1791-9649 Spirituality and spiritual evaluation, their role in providing spiritual care Tzounis E. 1,Gourgoulianis K. 2 1 RN, MSc, EOPYY Volos 2 Professor of Pneumology, Pneumological Department, University Hospital of Larissa ABSTRACT Introduction: Spiritual evaluation is the procedure in which health professionals are able to recognize the spiritual needs of the patients with the use of the right tools. The specific models of spirituality and their correlation to health and sickness are more and more attached and applied to medical-nursing care. This is why spiritual care is recognized by the bibliography as a significant factor which affects the biological and psycho emotional needs of the people. Aim: This specific review is conducted in order to define the influence of spirituality and spiritual evaluation in providing spiritual care by the healthcare professionals. Μaterial and method: A bibliographic search on the data bases Pubmed using the terms: spirituality, spiritual care, spiritual evaluation, spiritual needs, spiritual pain, teaching on spirituality. Results: The last few years, more and more healing interventions include the patients thoughts and those of the health care professional in relation to spirituality and spiritual care. The patients desire discussions of spiritual content with the health professionals considering spiritual health as important as physical health. In order to evaluate and diagnose, both doctors and nurses should evaluate whether spirituality is important for a patient and whether the spiritual factors can actually help or prevent healing procedure. Moreover, health professionals who actually recognize their own spiritual needs, formulate the most important healing relationships.conclusion: The spiritual area of the clinical care is important. The health care professionals have access to emotionally loaded moments of their patients. This is the reason why, any possible tendency for intervention in their patients belief system needs attention and should be limited. Because awareness of spiritual needs is best achieved through education, should at least be provided in the curriculum of medical and nursing schools in Greece. Keywords: spirituality, spiritual care, spiritual evaluation, spiritual needs, spiritual pain, spirituality and training ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα τελευταία χρόνια ολοένα και περισσότερο η πνευµατική φροντίδα αναγνωρίζεται ως ένας σηµαντικός παράγοντας επίδρασης στις βιολογικές και ψυχοκοινωνικές ανάγκες των ανθρώπων. Απαραίτητη προϋπόθεση για την παροχή πνευµατικής φροντίδας είναι η πνευµατική αξιολόγηση. Η πνευµατική αξιολόγηση είναι η διαδικασία κατά την οποία οι επαγγελµατίες υγείας µπορούν να αναγνωρίσουν πνευµατικές ανάγκες που αφορούν την ιατρoνοσηλευτική φροντίδα 1.Ένα απόφθεγµα το οποίο έχει τις ρίζες του στον 15 ο αιώνα αναφέρει πως ο ρόλος ενός θεραπευτή είναι «να θεραπεύει ορισµένες φορές, να ανακουφίζει συχνά, να παρηγορεί 8 Corresponding Author Euthumios Tzounis Volos email:etzounis@yahoo.gr πάντοτε». 2 Ο Prozesky 3 αναφέρει ότι το παραπάνω απόφθεγµα είναι τόσο εύπλαστο, αφού πολύ απλά και έξυπνα αποτυπώνει τις τάσεις µεταξύ θεραπείας (και ζωής) από τη µια πλευρά, την παρηγοριά (και το θάνατο) από την άλλη, την ανακούφιση (και τον πόνο) κάπου στη µέση. Το απόφθεγµα αυτό έχει άµεση σχέση µε την Ιπποκρατική προσέγγιση ότι ο θεραπευτής πρέπει να προσεγγίζει τον πάσχοντα ως ολότητα. Φαίνεται όµως πως ο επαγγελµατίας υγείας που θεραπεύει, ανακουφίζει και παρηγορεί, ξέχασε το πνεύµα ή τουλάχιστον υποτίµησε τις πρακτικές εκείνες που αφορούν την πνευµατική φροντίδα και την πνευµατικότητα 3.
Πνευµατικότητα «Η βοήθεια, η θεραπεία και η ωφέλεια αντιπροσωπεύουν τρεις διαφορετικούς τρόπους µε τους οποίους µπορεί κάποιος να αντιµετωπίσει τη ζωή. Όταν βοηθάς, βλέπεις τη ζωή ως αδυναµία. Όταν θεραπεύεις, βλέπεις τη ζωή κατεστραµµένη. Όταν ωφελείς, βλέπεις τη ζωή ως ολότητα. Η βοήθεια και η θεραπεία ίσως να είναι έργο του εγώ, ενώ η ωφέλεια έργο της ψυχής» 4.Στις αρχές του περασµένου αιώνα υπήρξε µια σταδιακή διάκριση µεταξύ της θρησκείας, ως πράξη και πίστη στο ιερό ή το θεϊκό και της πνευµατικότητας, η οποία «ήρθε» για να συγκεκριµενοποιήσει µια έννοια περισσότερο σχετική µε τη συναισθηµατική εµπειρία. 5 Η πνευµατικότητα και η θρησκεία σχετίζονται θεµελιωδώς µε διαφορετικό τρόπο. Ο Sulmasy ορίζει την πνευµατικότητα «ως τους τρόπους εκείνους µε τους οποίους ένας άνθρωπος συνήθως συµπεριφέρεται στη ζωή του σε σχέση µε το ερώτηµα του υπερφυσικού. Η θρησκεία σε αντίθεση, είναι ένα σύνολο από πεποιθήσεις, κείµενα, τελετουργικά και άλλες πρακτικές τις οποίες µοιράζεται µια συγκεκριµένη κοινότητα σε σχέση µε το υπερφυσικό». 6 Έρευνα έδειξε ότι όλο και περισσότεροι Αµερικανοί θεωρούν τους εαυτούς τους πνευµατικούς αλλά όχι θρήσκους. 7 Έρευνα που έγινε στην Ελλάδα το 2008 από τους Τζούνη και συν, σε δείγµα 394 ατόµων, έδειξε ότι το 12% των ερωτηθέντων απάντησε πως έχει µόνο πνευµατική κατανόηση της ζωής του. 8 «Όσοι θεωρούν τους εαυτούς τους «πνευµατικούς αλλά όχι θρήσκους» έχουν γνήσιες πνευµατικές ανάγκες. Επειδή οι θρησκευτικές πρακτικές γι αυτούς τους ανθρώπους δεν καλλιεργούν καµιά γνήσια σχέση µε το υπερφυσικό, ίσως υπάρξει µια ανάγκη να αναπτυχθούν πνευµατικά σύµφωνα µε τις παραδόσεις της πίστης τους». 9 Η θρησκευτικότητα και η πνευµατικότητα µπορούν να θεωρηθούν ως τα δύο κύρια συστατικά της φαινοµενολογίας της πίστης ενός ανθρώπου. Την πρώτη µπορεί κανείς να την παρατηρήσει και σε γενικές γραµµές να την προσδιορίσει ποσοτικά, ενώ η δεύτερη είναι συνήθως υποκειµενική. Σήµερα, ορισµένοι ερευνητές κατηγοριοποιούν τη θρησκευτικότητα σε τρεις υποκατηγορίες 10-13 : την εγγενή θρησκευτικότητα, την εξωγενή θρησκευτικότητα, και τη θρησκευτικότητα αναζήτησης Αντίθετα, η πνευµατικότητα χωρίζεται στις ακόλουθες υποκατηγορίες: 14 τη γνωστική πνευµατικότητα την πνευµατικότητα προσανατολισµού την άµεση πνευµατικότητα την εµπειρική/ φαινοµενολογική διάσταση της πνευµατικότητας την υπαρξιακή ευηµερία, τις πεποιθήσεις σε παραφυσικά φαινόµενα και τη θρησκευτικότητα. H Anandarajah 15 αναφέρει πως η ανθρώπινη πνευµατικότητα δηλώνεται µέσω συγκεκριµένης γλώσσας που χρησιµοποιούν οι θρησκείες ή άλλες παγκόσµιες απόψεις. ίνει µάλιστα συγκεκριµένα παραδείγµατα: Στο ερώτηµα για το τι γίνεται µετά το θάνατο, αναφέρει πως ο Χριστιανισµός µπορεί να κάνει λόγο για τον παράδεισο και την κόλαση όταν ο Βουδισµός µιλά για το κάρµα και την µετεµψύχωση. Αλλά και στο ερώτηµα για το ποιος είναι ο τρόπος να ζήσεις µια καλή ζωή και να κάνεις σωστές επιλογές, ο Ιουδαϊσµός ίσως να δείχνει το Ταλµούδ και τις 10 Εντολές, όταν ένας άθεος κάνει αναφορά για βασικές κοινωνικές ανθρώπινες αξίες οι οποίες καθοδηγούν πολλές από τις αποφάσεις της ζωής. Τονίζει µάλιστα στο άρθρο της πως «τα ερωτήµατα και οι ανάγκες είναι παγκόσµιες αλλά οι απαντήσεις και οι προσεγγίσεις διαφέρουν» 15. Πνευµατική φροντίδα Η πνευµατική φροντίδα αναγνωρίζεται ως ένας σηµαντικός παράγοντας επίδρασης στις πνευµατικές και ψυχοκοινωνικές ανάγκες των ανθρώπων. Αυτό είναι εµφανές στους ηλικιωµένους, τους ασθενείς και στους ανθρώπους όταν βρίσκονται σε κάποια αναπτυξιακά στάδια όπως για παράδειγµα στην εφηβεία ή στο θάνατο. Οι θρησκευτικές και πνευµατικές πεποιθήσεις µπορούν να ασκήσουν θετικές επιρροές στη ζωή δρώντας ως πηγή έµπνευσης. 16 Η πνευµατική φροντίδα µπορεί επίσης να αντανακλά τις πολύπλευρες εκφράσεις της πνευµατικότητας τις οποίες αντιµετωπίζουν οι επαγγελµατίες υγείας από τους ασθενείς και τις οικογένειές τους. 17 Η εξειδικευµένη πνευµατική φροντίδα συχνά περιλαµβάνει την κατανόηση και τη βοήθεια από συγκεκριµένες θεολογικές πεποιθήσεις ενώ εκτελείται ιδανικά από πρόσωπα µε ειδική εκπαίδευση σε αυτό τον τοµέα. Πνευµατική αξιολόγηση Ο επαγγελµατίας υγείας οφείλει να γνωρίζει, ότι ο πόνος και η δυστυχία µε την οποία έρχεται αντιµέτωπος καθηµερινά στο χώρο εργασίας έχει τουλάχιστον τρεις διαστάσεις, τη σωµατική, την ψυχολογική και την κοινωνική. Αναφέρονται τουλάχιστον τρεις, γιατί µετά το θεµελιώδες έργο της Cecily Saunders στο χώρο της υγείας προστέθηκε και µια τέταρτη, η πνευµατική διάσταση της φροντίδας 3. Οι περισσότεροι επαγγελµατίες υγείας έχουν την ικανότητα να αντιµετωπίζουν τη βιοψυχοκοινωνική διάσταση της φροντίδας, δυστυχώς όµως, τις περισσότερες φορές παραλείπουν να αντιµετωπίσουν αυτό που αναφέρεται πλέον στη διεθνή βιβλιογραφία ως η πνευµατική διάσταση του πόνου και της δυστυχίας. Το «International Work Group on Death, Dying and Bereavement» ( ιεθνής Οµάδα Εργασίας για το Θάνατο, τη διαδικασία του Θανάτου και το Πένθος) δηµοσίευσε µια µελέτη µε τίτλο «Assumptions and Principles of Spiritual Care» (Παραδοχές και Αρχές της Πνευµατικής Φροντίδας) (1990) όπου αναφέρει τα εξής σηµαντικά «Κάθε άνθρωπος έχει µια πνευµατική διάσταση. Στην ολιστική φροντίδα ενός ατόµου, η πνευµατική του/της φύση πρέπει να ληφθεί υπόψη µε τις συναισθηµατικές και νοητικές 9
διαστάσεις Όταν αντιµετωπίζεις µια ασθένεια τελικού σταδίου, ο θάνατος και η απώλεια µπορούν να γίνουν κίνητρο για πνευµατική προαγωγή» 18 Κάθε άτοµο έχει µια πνευµατική διάσταση και περιβάλλεται από πνευµατική ενέργεια. Όταν ψάχνει για νόηµα, το να εµβαθύνει στις ανθρώπινες σχέσεις µέσο της αγάπης και όταν εδραιώνει µια επικοινωνία µε το υπερφυσικό ον, το άτοµο µπορεί να βιώσει πνευµατικό ευ ζείν και να αναπτυχθεί ως ανθρώπινη υπόσταση. Τυπικές ενασχολήσεις της πνευµατικότητας είναι η σκέψη, η επιλογή αξιών, η αναζήτηση για νόηµα, η ηθική λογική, οι θρησκευτικές ανησυχίες και το χιούµορ ως έκφραση αγάπης. 19 Το να συζητήσει κάποιος ανοιχτά για την πνευµατικότητα χωρίς να δηµιουργεί καχυποψία, χρειάζεται άνεση και βεβαιότητα, κυρίως για τη δική του γνώση και τα δικά του συναισθήµατα πάνω στα πνευµατικά ζητήµατα. Έτσι και για τον επαγγελµατία υγείας, το πρώτο βήµα όσον αφορά την πνευµατική υγεία του ασθενή, είναι να αξιολογήσει πρώτα τη δική του πνευµατική υγεία, ένα θέµα δυστυχώς που δεν προβλέπεται από το πρόγραµµα σπουδών σε πολλές ιατρικές και νοσηλευτικές σχολές. Ο Prozesky 3 τονίζει πως «οι φοιτητές πρέπει να γνωρίζουν πως πολλοί ασθενείς «σωµατοποιούν», αυτά που παρουσιάζουν ως σωµατικά ενοχλήµατα, όταν το πραγµατικό τους πρόβληµα είναι η δυστυχία τους. Έχουν την υποχρέωση να αναγνωρίζουν και να επιλύουν τέτοιου είδους συµπεριφορές κατά τη διάρκεια µιας ιατρικής επίσκεψης ή µιας νοσηλευτικής διεργασίας υστυχώς, η κατάρτιση για τους επαγγελµατίες υγείας ήταν και συνεχίζει να είναι πολυκερµατισµένη. Όλοι έχουν εκπαιδευθεί µόνο µέσα στους τοµείς που συνδέονται µε την ειδικότητα τους. Ο θεολόγος εξετάζει τα πνευµατικά θέµατα, ο ψυχολόγος τα θέµατα της ψυχής (του µυαλού και των συναισθηµάτων), και ο παθολόγος θέµατα που αφορούν την παθολογία. Για το λόγο αυτό, οι περισσότεροι επαγγελµατίες υγείας δεν έχουν την κατάλληλη εµπειρία στο να εξετάζουν πνευµατικά ζητήµατα και ως εκ τούτου είναι απρόθυµοι να θίξουν το θέµα της πνευµατικότητας µε τους ασθενείς τους. Με τις νέες προοπτικές που υπάρχουν στις επιστήµες υγείας αλλά και την αποδεδειγµένη επιρροή της πνευµατικότητας στη φυσική και βιολογική διάσταση του ατόµου, οι επαγγελµατίες θα πρέπει να επανεξετάσουν τα θέµατα που αφορούν την πνευµατική υγεία. 20-22 Η πνευµατική αξιολόγηση είναι η διαδικασία µε την οποία οι επαγγελµατίες υγείας µπορούν να προσδιορίσουν τις πνευµατικές ανάγκες ενός ασθενή σχετικά µε την ιατρική και τη νοσηλευτική φροντίδα. Οι γιατροί και οι νοσηλευτές µπορούν να αρχίσουν να ενσωµατώνουν την πνευµατικότητα στην ιατρική και τη νοσηλευτική πρακτική µε τρεις τρόπους: (1) µε την επιστηµονική µελέτη του αντικειµένου (2) µε την αξιολόγηση της πνευµατικότητας του ασθενή και τη διάγνωση του πνευµατικού άγχους και (3) µε τις θεραπευτικές παρεµβάσεις. Η επιστηµονική µελέτη περιλαµβάνει την αξιολόγηση των στοιχείων που συνδέουν την πνευµατικότητα και την υγεία αλλά και την περαιτέρω µελέτη, τον προγραµµατισµό, και τη διευκρίνιση των αποτελεσµάτων αυτών. Για την αξιολόγηση και τη διάγνωση, τόσο ο γιατρός όσο και ο νοσηλευτής πρέπει να αξιολογήσουν εάν η πνευµατικότητα είναι σηµαντική σε έναν ασθενή και 10 εάν οι πνευµατικοί παράγοντες µπορούν να βοηθήσουν ή εµποδίζουν τη θεραπευτική διαδικασία. Οι θεραπευτικές παρεµβάσεις περιλαµβάνουν τις σκέψεις ενός ασθενή σε σχέση µε την πνευµατικότητα και τις υποδείξεις σχετικά µε την πρόληψη και την ιατρική και τη νοσηλευτική φροντίδα. 23-26 Ένα ακόµη βήµα στην παροχή πνευµατικής φροντίδας είναι να καθοριστεί το καθεστώς της πνευµατικής υγείας του ασθενή. Ο στόχος του επαγγελµατία υγείας είναι να συµπεριλάβει την πνευµατικότητα στο ιατρικό και το νοσηλευτικό ιστορικό ώστε να αξιολογήσει την πνευµατική υγεία του ασθενή. Ένας ασθενής που έχει πνευµατική υγεία: 27 1) συνδέει τη σηµασία και το σκοπό µε τα γεγονότα της ζωής, συµπεριλαµβανοµένης και της ασθένειας 2) έχει ελπίδα, πίστη, και σχετική απουσία ενοχής 3) είναι σε θέση να αγαπήσει και να συγχωρήσει, όχι µόνο τον εαυτό του αλλά και τους άλλους 4) συµµετέχει στο γέλιο και τους εορτασµούς και 5) συµµετέχει σε πρακτικές της κοινότητας που αφορούν την πίστη, τη λατρεία, την προσευχή και το διαλογισµό Από την άλλη, ο πνευµατικός πόνος αναγνωρίζεται από τις ερωτήσεις των ασθενών µε κυριότερη αυτή: «γιατί να συµβαίνει αυτό σε εµένα;». Η απώλεια του νοήµατος, η µείωση της ικανότητας για αυτοπροσδιορισµό, η έλλειψη της ανθρώπινης επικοινωνίας και η αίσθηση ότι αισθάνεσαι αποσυνδεµένος µε το υπέρτατο ον, έχουν πολύ συχνά ως επακόλουθο τον πνευµατικό πόνο. 19 O Deeken αναγνωρίζει 9 τύπους φόβου και άγχους σχετικά µε το θάνατο οι οποίοι αποτελούν πηγή πνευµατικού πόνου. 19 1) Φόβος του πόνου 2) Φόβος της µοναξιάς 3) Φόβος των δυσάρεστων εµπειριών 4) Φόβος του να γίνεις βάρος στην οικογένεια και την κοινωνία 5) Άγχος απέναντι στο άγνωστο 6) Φόβος του θανάτου ως αποτέλεσµα του φόβου για τη ζωή 7) Φόβος για το θάνατο ως αίσθηµα ότι οι στόχοι της ζωής είναι ακόµη ανεκπλήρωτοι 8) Φόβος του θανάτου ως φόβος της προσωπικής ανυπαρξίας 9) Φόβος του θανάτου ως φόβος της κρίσης και τιµωρίας µετά το θάνατο. H Dr. Anandarajah 15 στο άρθρο της «Τhe 3H and BMSET Models for Spirituality in Multicultural Whole - Person Medicine» αναφέρει πως ο πνευµατικός πόνος βρίσκει εφαρµογή στο µοντέλο της όπου η πνευµατικότητα χωρίζεται σε τρεις διαστάσεις, τη γνωστική (το κεφάλι), την εµπειρική (την καρδιά) και τη συµπεριφορική (τα χέρια). Εδώ φαίνονται αναλυτικά όλοι οι παράµετροι που αφορούν ξεχωριστά την κάθε µια από τις διαστάσεις που αναφέρει η Dr. Anandarajah: 15 Οι διαστάσεις της Πνευµατικότητας κατά Anandarajah: Γνωστική(κεφάλι): 1. Πιστεύω,
2. αξίες, 3. ιδανικά, 4. νόηµα, 5. σκοπός, 6. αλήθεια, 7. πίστη Εµπειρική (καρδιά): 1. Αγάπη( συµπόνια, αλτρουισµός, συγχώρεση) 2. Ελπίδα 3. Σύνδεση µε: τον εαυτό µας, τους άλλους, την κοινότητα, το περιβάλλον, τη φύση. 4. Η υπερφυσική εσωτερική µας ενέργεια (δύναµη, εσωτερική γαλήνη, παρηγοριά, υποστήριξη) 5. Εµπιστοσύνη, 6. το υπερφυσικό Συµπεριφορική (χέρια): 1. Καθήκοντα, 2. καθηµερινή συµπεριφορά 3. Επιλογές: επιλογές ζωής, ιατρικές επιλογές 4. Συγκεκριµένες πρακτικές: (προσευχή, διαλογισµός, γιόγκα, ψαλµωδία τελετουργικό, δίαιτα) 5. Συµµετοχή σε θρησκευτικές κοινότητες H Dr. Anandarajah 15 αναφέρει συγκεκριµένα παραδείγµατα όπου ο πνευµατικός πόνος συνδέεται µε τις τρεις διαστάσεις της πνευµατικότητας: «Μια µητέρα η οποία έχασε το παιδί της αναρωτιέται εάν αυτή η απώλεια είναι µια θεϊκή τιµωρία για κάτι που έκανε νωρίτερα στη ζωή της ενώ ταυτόχρονα βιώνει πνευµατικό πόνο στη γνωστική διάσταση (ΚΕΦΑΛΙ). Ένας ασθενής ο οποίος πεθαίνει από καρκίνο και παρατηρεί τους επαγγελµατίες υγείας αλλά και την οικογένεια του να αποµακρύνονται από αυτόν, αισθάνεται πνευµατικό πόνο στην εµπειρική διάσταση (ΚΑΡ ΙΑ). Ένας µετανάστης ο οποίος νοσεί, χωρίς πρόσβαση στην οικογενειακή θαλπωρή ή τη θρησκευτική του κοινότητα, ίσως να µην µπορέσει να εκπληρώσει σηµαντικά τελετουργικά τα οποία τον στηρίζουν, οπότε βιώνει πνευµατικό πόνο στη συµπεριφορική διάσταση (ΧΕΡΙΑ). Ταυτόχρονα όµως ο ασθενής βιώνει τον πνευµατικό πόνο και στις τρεις διαστάσεις. Η µητέρα η οποία έχασε το παιδί της, αγωνίζεται για νόηµα στη ζωή της (ΚΕΦΑΛΙ), ίσως να αισθάνεται απόµακρη από το Θεό (ΚΑΡ ΙΑ) και να θεωρεί τον εαυτό της ανίκανο να προσευχηθεί για βοήθεια (ΧΕΡΙΑ)» 15. Ο Sulmasy αναφέρει πως «µια γυναίκα µε καρκίνο της µήτρας ίσως να πιστεύει ότι τιµωρείται από το Θεό για µια έκτρωση που έκανε όταν ήταν στην εφηβεία και γι αυτό µοιρολατρικά αρνείται να δεχθεί οποιαδήποτε θεραπεία. Η γυναίκα αυτή, χρειάζεται βοήθεια από κάποιον εξειδικευµένο και κατάλληλα εκπαιδευµένο, ώστε να µπορέσει να ανταποκριθεί στον πόνο της, ο οποίος έχει φυσικούς, νοητικούς και πνευµατικούς προσανατολισµούς» 6. Οι πνευµατικές ανάγκες και ο επαγγελµατίας υγείας Η συνειδητοποίηση των πνευµατικών αναγκών επιτυγχάνεται καλύτερα µέσω της εκπαίδευσης. 28 Αυτοί πάντως που αναγνωρίζουν τις πνευµατικές τους ανάγκες, διαµορφώνουν αποτελεσµατικότερες 29 θεραπευτικές σχέσεις. Οι ασθενείς επιθυµούν συζητήσεις πνευµατικού περιεχοµένου µε τους γιατρούς θεωρώντας ότι η πνευµατική υγεία είναι τόσο σηµαντική όσο και η φυσική υγεία. Σε τρεις διαφορετικές µελέτες που έγιναν το 1994, το 1999 και το 2000, τα αποτελέσµατα έδειξαν πως οι ασθενείς δήλωσαν πως οι πνευµατικές συζητήσεις πραγµατοποιούνται σπάνια µε το ιατρικό προσωπικό. 30-32 Άλλη έρευνα, έδειξε ότι σε ποσοστό 45%, ασθενείς οι οποίοι δεν πίστευαν σε καµία θρησκεία, θεωρούσαν πως οι γιατροί έπρεπε να ερευνήσουν µε ευγένεια τις πνευµατικές ανάγκες των ασθενών τους. Εν τούτοις, όταν οι ασθενείς απαντούσαν ότι δεν έχουν πνευµατικές ή θρησκευτικές ανησυχίες ή δεν επιθυµούσαν να εξεταστεί η πνευµατικότητα τους µέσα το πλαίσιο της σχέση ασθενή γιατρού, ο τελευταίος έπρεπε να σεβαστεί την άρνησή τους. 33 Ποιοτική έρευνα µελέτησε τις αντιλήψεις των ασθενών σχετικά την πνευµατικότητα αλλά και τo εάν θεωρούν το νοσηλευτή ως κάποιον που παρέχει πνευµατική φροντίδα. Οι συµµετέχοντες συµφώνησαν ότι κατά τη διάρκεια της εισαγωγής και παραµονής τους στο νοσοκοµείο, οι νοσηλευτές ήταν ευγενικοί και στοργικοί, όµως αυτές οι συµπεριφορές δεν θεωρήθηκαν ως πνευµατική φροντίδα. Παρόλο το µικρό µέγεθος του δείγµατος, 8 ενήλικοι άνω των 21 ετών, τα συµπεράσµατα προτείνουν ότι οι ασθενείς δεν αντιλαµβάνονται την πνευµατική φροντίδα ανάµεσα στους ρόλους της νοσηλευτικής και εποµένως δεν µοιράστηκαν τις πνευµατικές ανησυχίες τους µε τους νοσηλευτές. 34 Σε έρευνα 299 νοσηλευτών οι οποίοι εργάζονται σε νοσοκοµεία, το 92% των ερωτηθέντων πίστευε ότι η πνευµατικότητα θα µπορούσε να προσφέρει στους ασθενείς τους εσωτερική γαλήνη, να τους δώσει εσωτερική δύναµη, να τους προσφέρει εσωτερική χαλάρωση και καθώς και µια αίσθηση συνεκτικότητας µε τους άλλους. 35 Συµπέρασµα Η µελέτη και η κατανόηση της πνευµατικότητας καθώς και ο τρόπος παρέµβασης αυτής στην πορεία της υγείας του ασθενούς, βοηθά στην βελτίωση της παρεχόµενης φροντίδας, ανοίγει νέες προοπτικές στη θεώρηση της φροντίδας και συµβάλλει στην καλύτερη αντιµετώπιση των ασθενών από τους επαγγελµατίες υγείας. Αυτός που γνωρίζει καλά τους ασθενείς του διαµορφώνει µια καλύτερη θεραπευτική σχέση. Η πνευµατική πλευρά της κλινικής φροντίδας είναι σηµαντική. Εντούτοις, θα πρέπει οι επαγγελµατίες υγείας να είναι προσεκτικοί και να στέκονται δίπλα στον ασθενή στις δύσκολες στιγµές της ζωής του, τη στιγµή µάλιστα που αισθάνεται ιδιαίτερα ευάλωτος, οπότε και πρέπει να αποφεύγονται φαινόµενα προσηλυτισµού, καθ ότι η διάκριση µεταξύ πνευµατικότητας και θρησκευτικότητας είναι σε πολλές περιπτώσεις αρκετά δύσκολη. Στόχος του επαγγελµατία υγείας είναι η αποδοχή της ιδιαιτερότητας και µοναδικότητας του ατόµου και κατά αντιστοιχία της ιδιαιτερότητας και µοναδικότητας της δικής του πνευµατικότητας και των δικών του πνευµατικών αναγκών. Πολλές ιατρικές σχολές ανά τον κόσµο έχουν εντάξει στο πρόγραµµα σπουδών τους τη διδασκαλία θεµάτων που αφορούν την πνευµατικότητα και την 11
υγεία. ιδάσκονται τον τρόπο µε τον οποίο µπορούν να λαµβάνουν ένα πνευµατικό ιστορικό αλλά και πότε πρέπει να αναφέρονται σε ιερείς, όταν προκύπτουν ζητήµατα που άπτονται του τοµέα στους. 36 Έρευνα του 2008 έδειξε ότι το 59% των Ιατρικών Σχολών στη Βρετανία έχουν µαθήµατα ή περιεχόµενο που σχετίζετε µε την πνευµατικότητα και την υγεία. 37 Στις Η.Π.Α το ποσοστό αυτό φτάνει το 90% σύµφωνα µε έρευνα του 2010. 38 Επειδή η συνειδητοποίηση των πνευµατικών αναγκών επιτυγχάνεται καλύτερα µέσω της εκπαίδευσης, θα έπρεπε τουλάχιστον να προβλέπεται στο πρόγραµµα σπουδών των ιατρονοσηλευτικών σχολών της χώρας µας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. O Connor PM. Spiritual elements of hospice care. Hosp J 1986; 2: 99-108. 2. Anonymous in MB Strauss (ed). Familiar medical quotations. Boston: Little, Brown and Co., 1968. 3. Prozesky D. Spirituality as an element of health science education and practice. Afr J Psychiatry 2009; 12:103-107. 4. Remen, RN. Kitchen Table Wisdom: Stories That Heal. New York: Riverhead Books; 1997. 5. King Μ, Koenig HG. Conceptualising spirituality for medical research and health service provision. BMC Health Services Research 2009, 9:116. 6. Sulmasy D. Spirituality, Religion, and Clinical Care. CHEST 2009; 135: 1634-1642. 7. Kosmin BA, Mayer E. American religious identification survey.2001. Available at: http:/ www. gc.cuny.edu/ faculty/research_briefs/aris.pdf. Accessed January 26, 2009. 8. Τζούνης Ε, Τζούνη Μ, Γκούβα Μ, Παπασταύρου Ε, Κοτρώτσιου Ε, Γουργουλιάνης Κ. Πνευµατικότητα και Θρησκευτικότητα: Μια ποιοτική ανάλυση σε γενικό πληθυσµό της Θεσσαλίας. Interscientific Health Care 2009; 1(2): 67-76. 9. Allport GW, Ross JM. Personal religious orientation and prejudice. J Pers Soc Pshych 1967; 5: 432-443. 10. Batson CD, Schoenrade PA. Measuring religion as Quest: Validity concerns. J Scien Study Religion 1991; 30:416-429. 11. Maltby J, Lewis CA. Measuring Intrinsic and Extrinsic Orientation Toward Religion: Amendments for its use among religious and non-religious samples. Personal Indiv Differences 1996; 21: 937-946. 12. Maltby J, Day L: Amending a measure of the Quest Religious Orientation: Applicability of the scale's use among religious and non-religious persons. Personal Indiv Differences 1998; 25:517-522. 13. Bufford RK, Paloutzian RF, Ellison CW. Norms for the spiritual well-being scale. J Psychol Theol 1991; 19:56-70. 14. Anandarajab G. Τhe 3H and BMSET Models for Spirituality in Multicultural Whole - Person Medicine. Annals of Family Medicine. Sept/Oct 2008; 6(5): 448-458. 15. Walsh, F. Strengthening family resilience. New York: The Guildford Press; 1998 16. Derrickson BS. The spiritual work of the dying. Hosp J 1996; 11: 11-30. 17. International Working Group on Death, Dying and Bereavement. Assumptions and principles of spiritual care. Death Studies 1990; 14: 75 81. 18. Deeken Α. An Inquiry about Clinical Death- Considering Spiritual Pain. Keio J Med 2009; 58(2):110-119. 19. Aldridge D. Spirituality, healing and medicine. Br J Gen Pract 1991; 41:425-427. 20. McKee DD, Chappel JN. Spirituality and medical practice. J Fam Pract 1992; 35: 201. 21. McBride JL. The new focus on spirituality in medicine. J Med Assoc Ga 1998; 87: 281-284. 22. Ross L. The spiritual dimension. Int J Nurs Stud 1995; 32:457-68. 23. Smucker C. A phenomenological description of the experience of spiritual distress. Nurs Diagn 1996; 7:81-91. 24. Μucker C. A phenomenological description of the experience of spiritual distress. Nurs Diagn 1996; 7:81-91. 25. Stoll RI. Guidelines for spiritual assessment. Am J Nurs 1979; 79:1574-7. 26. Kuhn C. A spiritual inventory of the medically ill patient. Psych Med 1988; 6: 87-89. 27. Yawar A, John R. Spirituality in medicine: what is to be done? The Royal Society of Medicine Soc Med. 2001; 94(10): 529 533. 28. Culliford L. Spirituality and clinical care. BMJ. 2002; 325:1434 1435. 29. King DE, Bushwick B. Beliefs and attitudes of hospital inpatients about faith healing and prayer. J Fam Pract. 1994; 39: 349 352. 30. Ehman JW, Ott BB, Short TH, Ciampa RC, Hansen- Flaschen J. Do patients want their physicians to inquire about their spiritual or religious beliefs if they are gravely ill? Arch Intern Med. 1999; 159: 1803 1806. 31. Koenig HG. Religion, spirituality, and medicine: Application to clinical practice. JAMA. 2000; 284:1708. 32. Sulmasy DP. Evidence-Based Case Review: Addressing the religious and spiritual needs of dying patients. West J Med. 2001 Oct; 175(4): 251 254. 33. Cavendish R, Konecny L, Naradovy L, Luise BK, Como J, Okumakpeyi P, Mitzeliotis C, Lanza M. Patients' perceptions of spirituality and the nurse as a spiritual care provider. Holistic Nurs Pract. 2006 Jan Feb; 20 (1): 41-7. 34. Grant D. Spiritual interventions: How, when, and why nurses use them. Holist Nurs Pract 2004; 18: 36 41. 35. Puchalsky C. Spirituality and medicine: curricula in medical education. J cancer Edu 2006, 21 :14-18. 36. Neely D, Minford EJ. Current status of teaching on spirituality in UK Medical Schools. Medical Education 2008, 42: 176-182. 37. Koenig HG, Hooten EG. Lindsay Calkins E, Meador KG. Spirituality in Medical School Curricula: Findings from a National Survey. Int. J. Psychiatry Med 2010, 40:391-398. 12