«Γράμμος Αρένες : η αναπνοή μας»

2o ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Κ.Π.Ε. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης «ΧΡΥΣΟΠΡΑΣΙΝΟ ΦΥΛΛΟ» Σχολικά Έτη 2007-09 «Γράμμος Αρένες : η αναπνοή μας»

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...5 1. Οριοθέτηση της περιοχής...12 2. Η Ιστορία της περιοχής...13 3. Ιδιαίτεροι Γεωλογικοί σχηματισμοί...14 4. Η Χλωρίδα...17 4α. Χλωρίδα Αλπικά λιβάδια...17 4β. Δάση...20 4γ. Αρωματικά Φαρμακευτικά φυτά....25 5. Νερό...27 5α. Ποτάμια...27 5β. Αλπικές λίμνες...30 6. Πανίδα...33 6α. Θηλαστικά...33 6β. Πουλιά...39 6γ. Αμφίβια και ερπετά....41 6δ. Ψάρια...44 7. Το φυσικό περιβάλλον του Γράμμου Ελλάδα και Ευρώπη....44 8. Επίλογος...46 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...52 3

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1 : Χάρτης της περιοχής του Γράμμου...12 Εικόνα 2 : Πάνω Αρένες (φωτ. Κ. Τζέρπος)...14 Εικόνα 3 : Κάτω Αρένες(φωτ.Μ.Ευαγγέλου)...15 Εικόνα 4 : Μπαλκόνια Αρένες (φωτ. Τ. Βασιλείου)...15 Εικόνα 5: Φαράγγι Καταφύκι...16 Εικόνα 6 : Βράχος του Χάρου (φωτ. Μ.Ευαγγέλου)...16 Εικόνα 7: Κεφαλόβρυσο ((φωτ. Μ. Ευαγγέλου)...18 Εικόνα 8: Αλπικά λιβάδια (φωτ. Κ. Τζέρπος)...18 Εικόνα 9: Βλάστηση των αλπικών λιβαδιών (φωτ. Τάσος Βασιλείου)...19 Εικόνα 10: Κοπάδι Αγελάδων (φωτ. Τάσος Βασιλείου)...19 Εικόνα 11: Φυλλοβόλα δένδρα (φωτ. Τάσος Βασιλείου)...20 Εικόνα 12: Δέντρα του Γράμμου (φωτ. Τάσος Βασιλείου)...21 Εικόνα 13: Δάσος Μαύρης Πεύκης (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος)...22 Εικόνα 14: Μικτό Δάσος (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος)...22 Εικόνα 15: Δάσος Οξιάς (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος)...23 Εικόνα 16: Μανιτάρια της περιοχής (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος, Τ. Βασιλείου, Κ. Τζέρπος)..24 Εικόνα 17 : Αρωματικά Φαρμακευτικά φυτά...26 Εικόνα 18: Πηγές Σαραντάπορου Περιοχή Σούφλιακα (φωτ. Τ. Βασιλείου)...27 Εικόνα 19: Αλιάκμονας Νεστόριο (φωτ. Κ. Τζέρπος)...28 Εικόνα 20: Πέτρινοι Σχηματισμοί Αλιάκμονας (φωτ. Κ. Τζέρπος)...28 Εικόνα 21: Παραπόταμος του Αλιάκμονα (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος)...29 Εικόνα 22: Καταρράκτης στην Αγία Άννα (φωτ. Κ. Τζέρπος)...29 Εικόνα 23: Λίμνη Γκιστόβα (φωτ. Χ. Τόσκος)...30 Εικόνα 24: Λίμνη Γκιστόβα (φωτ. Α.Γκαμπέσης)...31 Εικόνα 25: Λίμνη Γκιστόβα (φωτ. Α.Γκαμπέσης)...31 Εικόνα 26: Λίμνη Μουτσάλια (φωτ. Χ. Τόσκος)...32 Εικόνα 27: Μπάκακας (Rana graeca) (φωτ. Μ Ευαγγέλου)...32 Εικόνα 28: Φρύνος ο κοινός, μπράσκα (Bufo Bufo) (φωτ. Τ. Βασιλείου)...33 Εικόνα 29: Αρκούδα...34 Εικόνα 30: Ζαρκάδια....35 Εικόνα 31: Αγριόγιδα....35 Εικόνα 32: Βίδρα (φωτ. Τ. Βασιλείου)...36 Εικόνα 33: Κουνάβι (φωτ. Τ. Βασιλείου)...37 Εικόνα 34: Σκαντζόχειρος...37 Εικόνα 35: Σκίουρος...37 Εικόνα 36: Νυχτερίδα...37 Εικόνα 37: Χελώνα...37 Εικόνα 38:Αλεπού...38 Εικόνα 39: Λύκος...38 Εικόνα 40: Αγριογούρουνο...38 Εικόνα 41: Λαγός...38 Εικόνα 42: Αρσενικός Τρίτωνας στη λίμνη Μουτσάλια (φωτ. Μ. Ευαγγέλου)...41 Εικόνα 43: Τρίτωνες...42 Εικόνα 44: Οχιά (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος)...43 Εικόνα 45: Αμμόσαυρα (φωτ. Κ. Τζέρπος)...43 Εικόνα 46: Καμένη περιοχή του Γράμμου (φωτ. Μ.Ευαγγέλου)...46 Εικόνα 47: Η πρώτη βλάστηση μετά την πυρκαγιά (φωτ. Τ. Βασιλείου)...47 Εικόνα 48: Ελπίδα (φωτ.κ. Τζέρπος)...48 4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τo χρυσοπράσινο φύλλο είναι ένα διεθνές περιβαλλοντικό πρόγραμμα που αφορά στην αμοιβαία υλοποίηση και ανταλλαγή περιβαλλοντικών προσεγγίσεων ανάμεσα σε σχολεία Ελλάδας και Κύπρου. Βασικοί στόχοι του προγράμματος είναι: H απόκτηση και η αφύπνιση περιβαλλοντικής συνείδησης των μαθητών μας, καθώς και η δημιουργία συμμετοχικής συμπεριφοράς στα ζητήματα της οικολογικής ισορροπίας και της βιώσιμης ανάπτυξης της κοινωνίας. Η ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ μαθητών Κύπρου και Ελλάδας. Η συνεργασία των συναδέλφων εκπαιδευτικών των δύο χωρών με σκοπό την προώθηση εκπαιδευτικών καινοτομιών που διαμορφώνουν οικολογική συνείδηση. Το πρόγραμμα υλοποιείται από το 1994 και η ιδέα για την οργάνωσή του ανήκει στο ΚΠΕ Αργυρούπολης Αθηνών. Ο κάθε κύκλος του προγράμματος που υλοποιούν τα συνεργαζόμενα σχολεία έχει διετή διάρκεια. Τον πρώτο χρόνο καθορίζονται οι δυάδες των συμμετεχόντων σχολείων και σχηματίζονται οι περιβαλλοντικές ομάδες σε κάθε σχολική μονάδα. Κάθε ομάδα επιλέγει ένα θέμα από το φυσικό περιβάλλον που θα μελετήσει και δουλεύει πάνω σ αυτό. Παράλληλα τα παιδιά των ομάδων των δύο σχολείων αποστέλλουν βιογραφικά σημειώματα, επικοινωνούν μεταξύ τους και ανταλλάσσουν απόψεις με σκοπό την αλληλογνωριμία. Το δεύτερο χρόνο ολοκληρώνονται οι εργασίες και τα παιδιά ταξιδεύουν στο συνεργαζόμενο σχολείο για να παρουσιάσουν την μελέτη τους. Το 2 ο Γενικό Λύκειο Καστοριάς υλοποιεί το πρόγραμμα για πολλοστή φορά με μαθητές και μαθήτριες της δευτέρας τάξης και συνεργάζεται με το λύκειο Αποστόλου Βαρνάβα από το Στρόβολο Λευκωσίας. Λίγα λόγια για τον Στρόβολο Λευκωσίας : Ο Στρόβολος είναι δήμος της Λευκωσίας στην Κύπρο. Αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητος δήμος το 1986 και είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος δήμος της Κύπρου με 70.000 περίπου κατοίκους. Έχει έκταση 25 τετραγωνικά χιλιόμετρα και έξι ενορίες. Ο Στρόβολος απέχει 3 χιλιόμετρα από τη Λευκωσία και αποτελεί προάστιο της, είναι ανεξάρτητος δήμος. Ο Στρόβολος είναι η γενέτειρα των αρχιεπισκόπων Κυπριανού και Κύριλλου Α. 5

Ονομασία Για την ονομασία Στρόβολος υπάρχουν πολλές εκδοχές. Η μία λέει ότι προέρχεται από τους ανεμοστρόβιλους που δημιουργούνται στη περιοχή. Μία δεύτερη, και πιθανότερη, αναφέρει ότι προέρχεται από το αρχαίο όνομα ενός πεύκου που φυτρώνει στη περιοχή και λεγόταν Στρόβιλος. Ιστορία Αρχαιότητα Στον Στρόβολο έχει ανασκαφή νεκρόπολη, ενώ υπάρχουν μαρτυρίες από μεσαιωνικούς συγγραφείς για την ύπαρξη ερειπίων αρχαίου συνοικισμού. Πιστεύεται ότι κατά την αρχαιότητα στην περιοχή υπήρχε μικρός αγροτικός οικισμός δίπλα στην αρχαία πόλη της Λήδρας. Πιστεύεται ότι αυτός ο οικισμός διατηρήθηκε μέχρι το μεσαίωνα που έχουμε και τις πρώτες γραπτές μαρτυρίες, η άποψη αυτή επικρατεί κυρίως λόγω της διατήρησης του αρχαίου τοπωνυμίου. Μεσαίωνας Ο Στρόβολος αναφέρεται πρώτη φορά στον μεσαίωνα ως βασιλικό φέουδο με την ονομασία Στρόβιλος. Επίσης στον Στρόβολο αναφέρεται ότι είχε εξοχική κατοικία ο βασιλιάς Ερρίκος Β. Το 1464 παραχωρήθηκε από τον Ιάκωβο Β στον Δημήτριο ντε Κορόν για τις υπηρεσίες του που είχε προσφέρει στον βασιλιά. Επόμενος κάτοχος του ήταν ο Ντιέγκο ντε Βιττόρια, ο οποίος είναι και ο τελευταίος ιδιοκτήτης της περιοχής που αναφέρεται σε πηγές. Τουρκοκρατία Σ αυτή τη περίοδο υπήρχε μικρός αγροτικός οικισμός. Τότε κατασκευάστηκε και η εκκλησία της Παναγίας της χρυσελεούσας και του Αγίου Γεωργίου που διασώζονται ακόμα και σήμερα. Από την ίδια περίοδο σώζονται και κατοικίες. Το 1810 με ενέργειες του αρχιεπισκόπου Κυπριανού μεταφέρθηκε πόσιμο νερό στον Στρόβολο και ιδρύθηκε σχολείο. Αγγλοκρατία Κατά την Αγγλοκρατία ο Στρόβολος γνώρισε ραγδαία αύξηση του πληθυσμού. Από 590 κατοίκους το 1881 είχε 1036 το 1911, 3252 το 1946, 7554 το 1960. Σε αυτή τη περίοδο κατασκευάστηκαν οι πρώτοι ασφαλτωμένοι δρόμοι και κοινοτικά σχολεία. 6

Σύγχρονη εποχή Μετά την Τούρκικη εισβολή του 1974 και την κατασκευή βιομηχανικής περιοχής,στην περιοχή του Στροβόλου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες με κατακόρυφη αύξηση του πληθυσμού του και από μικρός συνοικισμός της Λευκωσίας μετατράπηκε σε πόλη. Από 18.572 κάτοικους το 1973 έφτασε τους 30.421 το 1976 και στην τελευταία απογραφή του 2001 είχε 58.525 κατοίκους. Το παρόν πρόγραμμα για το 2 ο Ενιαίο Λύκειο Καστοριάς ανέλαβαν να συντονίσουν οι καθηγητές: Χατζηζήσης Αλέξανδρος, Δ/ντής της σχολικής μονάδας, Μαθηματικός Ευαγγέλου Μπάμπης, Μαθηματικός Ενώ για το Λύκειο Αποστόλου Βαρνάβα οι καθηγητές: Αγγελή Ζωή, Μαθηματικός Τσικαλάς Γεώργιος, Φυσικός Ενώ οι ομάδα των μαθητών αποτελείται από: Διαμαντή Ελένη Γιώρα Ηλιάνα Καλογιάννη Ουρανία Γαλάτη Αικατερίνη Παπαγερμανού Αντριάνα Σιαραφέρα Θεανώ Τόσκου Νατάσα Παναγιωτοπούλου Φανή Τσαρσιταλίδου Χριστίνα Κουμπάνης Αθανάσιος Νικητίδης Πάρης Μαρδίρης Αγγελος Πανάτσας Νίκος Ψωμιάδης Δημήτριος Γρηγορίου Στυλιάνα Γιώργος Χαραλάμπους Δήμητρα Μάνου Έλενα Ευτυχίου Αθηνά Γρουτίδου Σείσου Δάφνη Καηλίδου Ελένη Μικαέλα Πέτσα Διονυσίου Ελένη Συμεών Συμεού Ευθύμιος Χαραλάμπους Αντρέας Αυγουστής Εφραίμ Γεωργίου Παντελής Χατζηγιάννης 7

8

Φωτογραφίες από τις επισκέψεις τις περιβαλλοντικής ομάδας 9

Το θέμα που επιλέξαμε έχει τίτλο «Γράμμος Αρένες : η αναπνοή μας» Οι στόχοι του προγράμματος μας ήταν: Να καταγράψουμε την ποικιλομορφία της χλωρίδας και πανίδας Να ευαισθητοποιήσουμε τους μαθητές και τους πολίτες για τον τεράστιο φυσικό πλούτο του Νομού μας. Να συμμετάσχει η ομάδα μας στην αναδάσωση διακηρυγμένων αναδασωτέων περιοχών όποτε χρειαστεί. Με αφορμή το θέμα που επιλέξαμε πραγματοποιήσαμε επισκέψεις : 1. Στις καμένες περιοχές του Γράμμου και ενημερωθήκαμε για τις ενέργειες που καταβάλει η Δ/νση Δασών για να επανέλθει το φυσικό οικοσύστημα του Γράμμου. 2. Στο ΚΠΕ Ανατολικού Ολύμπου και παρακολουθήσαμε εκπαιδευτικό πρόγραμμα με θέμα «Στα μονοπάτια του Ολύμπου.» 3. Στο ΚΠΕ Νάουσας και παρακολουθήσαμε εκπαιδευτικό πρόγραμμα με θέμα «Στα μονοπάτια του Βερμίου.» 10

4. Στο Κέντρο Περίθαλψης Αγρίων Ζώων όπου ενημερωθήκαμε για την πανίδα της περιοχής μας. 5. Στις Αρένες Γράμμου ακλουθώντας την διαδρομή Καστοριά Νεστόριο Κοτύλη Πευκόφυτο Μυροβλύτης Αρένες. Μαζέψαμε στοιχεία από : Νομαρχία Καστοριάς, ΑΝΚΑΣ, Δήμο Νεστορίου, Οικολογικές Οργανώσεις (Αρκτούρος, Καλλιστώ, WWF, κ.α), ιστοσελίδες στο διαδίκτυο, Πανεπιστήμια (Ιωαννίνων, ΕΜΠ), ΚΠΕ (Καστοριάς, Κόνιτσας) Αναμφίβολα ζούμε σ ένα νομό προικισμένο από την φύση και την ιστορία. Σ έναν τόπο που διαθέτει γωνιές απαράμιλλης φυσικής ομορφιάς και μνημεία της φύσης που θα μπορούσαν να αποτελέσουν το αντικείμενο της μελέτης μας. Με πρωτοσέλιδα Αθηναϊκών εφημερίδων του καλοκαιριού του 2007 θα δώσουμε την απάντηση για την επιλογή μας. «ΕΦΙΑΛΤΗΣ ΓΙΑ ΟΛΗ ΤΗ ΧΩΡΑ Η ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΣΤΟ ΓΡΑΜΜΟ» «Η ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙΓΕΤΑΙ» «ΑΝΟΧΥΡΩΤΟΣ Ο ΓΡΑΜΜΟΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΥΡΚΑΓΙΕΣ» «ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΓΙΑ ΟΛΗ ΤΗ ΧΩΡΑ Η ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΣΤΟ ΓΡΑΜΜΟ» Ενώ στα άρθρα ειδικοί επιστήμονες ανέλυαν την τεράστια σημασία του Γράμμου για όλη την οικολογική ισορροπία της Ελλάδας αλλά και της ευρύτερης Βαλκανικής. «Ο Γράμμος θεωρείται θερμοστάτης της χώρας και παρόλο που δε γειτνιάζει με μεγάλο αστικό κέντρο, τουλάχιστον 60% του Ελληνικού πληθυσμού εξαρτάται από την οροσειρά της Πίνδου» «και η Αθήνα επηρεάζεται από την καταστροφή του Γράμμου» και ιδιαίτερα ανησυχητικές οι δηλώσεις του καθηγητή του ΑΠΘ κ. Φ. Αραβανόπουλου: «..θα χρειαστεί να περάσει τουλάχιστον μια γενιά για να επανέλθει το φυσικό οικοσύστημα του Γράμμου και αυτό εφόσον ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα» Ίσως να πρέπει να βρεθούμε μπροστά στον κίνδυνο της απώλειας για να εκτιμήσουμε και να στηρίξουμε περισσότερο ό,τι έχουμε. 11

1. Οριοθέτηση της περιοχής Το Ορεινό συγκρότημα του Γράμμου αποτελεί την βορειότερη απόληξη της οροσειράς της Πίνδου. Απλώνεται στους Νομούς Καστοριάς και Ιωαννίνων, χωρίζοντας τη Δυτική Μακεδονία από την Ήπειρο και ταυτόχρονα την Ελλάδα από την Αλβανία. Υψώνεται από 600m μέχρι 2520m, αποτελώντας το 4 ο ψηλότερο βουνό στην Ελλάδα. Η περιοχή που μελετήσαμε ορειοθετείται ως εξής: Δυτικά: από τα σύνορα με την Αλβανία. Νότια: από την κοιλάδα του Σαραντάπορου (Εθνική οδός Ιωαννίνων Κοζάνης). Ανατολικά: από την κορυφογραμμή του όρους Βόϊου και στη συνέχεια από τους οικισμούς Βράχος, Αγία Άννα, Πτεριά, Αγία Κυριακή, Κορομηλιά. Βόρεια: από το όρος Μαλιμάδι. Εικόνα 1 : Χάρτης της περιοχής του Γράμμου 12

Από τις πηγές και τα χιόνια του Γράμμου και των γύρω βουνών πηγάζουν δύο ποτάμια, που είναι και τα κυριότερα ποτάμια του Νομού. Ο Σαραντάπορος και Ο Αλιάκμονας, που είναι και ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Ελλάδος. Τα παραπάνω ποτάμια μαζί με τους κλάδους τους δημιουργούν συνήθως κλειστές κοιλάδες και μεγάλες χαράδρες, με υψηλά και απότομα πρανή. Η περιοχή του Γράμμου περιλαμβάνει έκταση περίπου 850.000 στρεμμάτων και αποτελεί το 37,8 % του Ν. Καστοριάς. Ο πληθυσμός της περιοχής είναι περίπου 6.000 κάτοικοι. 2. Η Ιστορία της περιοχής Η περιοχή του Γράμμου, από την Ρωμαϊκή ακόμη εποχή ως τα τέλη του 19 ου αιώνα με όλες τις αλλαγές στην πολιτική εξουσία και διοίκηση (Βυζάντιο Οθωμανική Αυτοκρατορία) υπήρξε συνήθως ενιαία Περιοχή, με αποτέλεσμα να διαμορφωθεί κοινή τοπική ιστορία, την οποία μαρτυρούν και τα αρχαιολογικά ευρήματα και το πλήθος των μνημείων που υπάρχουν στην περιοχή. Το φυσικό περιβάλλον του Γράμμου φέρει τα σημάδια της μακρόχρονης ανθρώπινης παρουσίας. Οι οικισμοί, τα μοναστήρια, οι δρόμοι, οι βρύσες αλλά και οι παραγωγικές διαδικασίες όπως η υλοτομία, γεωργία και η κτηνοτροφία, διαμορφώνουν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της περιοχής. Τα βουνά αυτά φιλοξένησαν για αιώνες διαφορετικές φυλές, θρησκείες και τέχνες. Ψηλότερα στο βουνό οι κοινότητες των βλάχων, αρχικά κτηνοτροφικές, εξελίχθηκαν σε κέντρα εμπορίου, βιοτεχνίας και πολιτισμού. Κοντά τους ανέβαιναν με τα κοπάδια τους Αρβανιτόβλαχοι και Σαρακατσάνοι. Νοτιοανατολικά βρίσκονταν τα χωριά των μουσουλμάνων και αλβανών μπεήδων και τα μαστοροχώρια του Σαραντάπορου. Ακόμη υπήρχαν χωριά σλαβόφωνα κοντά στη σημερινή μεθόριο και δημιουργήθηκαν χωριά προσφύγων μετά τις ανταλλαγές του 1924. Οι αιώνες συμβίωσης διακόπηκαν από τους μεγάλους πολέμους του 20 ου αιώνα, τους δύο παγκόσμιους, τους βαλκανικούς και τέλος του ψυχοφθόρου, αδελφοκτόνου εμφυλίου πολέμου. 13

" ποια δόξα; Δεν είναι πόλεμος τούτο που μας βρήκε. Ντροπή είναι. Έλληνες να τουφεκάνε Έλληνες!! Θέλω να κηδέψω το γιό μου στο χωριό Το περιμένει όλο το χωριό. Δεν γυρίζω μόνος. Το σπίτι μου είναι καμένο. Θέλω να χω τάφο να πηγαίνω. " ( Από την ταινία του Παντελή Βούλγαρη : Ψυχή Βαθιά ) Η ανταλλαγή των πληθυσμών και στη συνέχεια η μετανάστευση και η αστυφιλία ερήμωσαν σχεδόν όλα τα χωριά αφήνοντας μόνο λίγα κέντρα, όπως το Νεστόριο. Ιδιαίτερα κατά τις δεκαετίες του 40 και του 60 η περιοχή θα χάσει τα 2/3 των κατοίκων του. 3. Ιδιαίτεροι Γεωλογικοί σχηματισμοί Αυτό που χαρακτηρίζει το Γράμμο και τα γύρω βουνά, είναι η ποικιλία του τοπίου. Από τις δασωμένες πλαγιές ώς τα αλπικά λιβάδια και από τα χαμηλά φαράγγια ως τις κορυφογραμμές, κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση του τοπίου παίζει το ιδιαίτερο γεωλογικό υπόβαθρο της περιοχής, που με την βοήθεια του νερού και του αέρα έχει δώσει μοναδικές διαμορφώσεις. Απότομες πλαγιές και βραχώδεις κορυφές κυριαρχούν στο τοπίο και δίνουν την αφορμή για τα περισσότερα τοπωνύμια. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι: Οι Ορεινοί Όγκοι της Πάνω και Κάτω Αρένας. Εικόνα 2 : Πάνω Αρένες (φωτ. Κ. Τζέρπος) 14

Εικόνα 3 : Κάτω Αρένες(φωτ.Μ.Ευαγγέλου) Εικόνα 4 : Μπαλκόνια Αρένες (φωτ. Τ. Βασιλείου) 3). Το φαράγγι Καταφύκι με τις απότομες βραχώδεις ορθοπλαγιές ανάμεσα από τις οποίες περνάει ο Αλιάκμονας. 15

Εικόνα 5: Φαράγγι Καταφύκι 4). Ο κατακόρυφος βράχος του Χάρου με ύψος 130 m, πάνω από τα ερείπια της Παλιάς Κοτύλης. Εικόνα 6 : Βράχος του Χάρου (φωτ. Μ.Ευαγγέλου) 16

4. Η Χλωρίδα 4α. Χλωρίδα Αλπικά λιβάδια Το ιδιαίτερο γεωλογικό υπόβαθρο, με πετρώματα σπάνια (σερπεντίνης, ασβεστόλιθος, σχιστόλιθος, γρανίτης), το υγρό και ψυχρό κλίμα του Γράμμου και η απομόνωση των ορεινών αυτών περιοχών, έχουν διαμορφώσει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα χλωρίδα. Σήμερα γνωρίζουμε τα 2/3 περίπου της χλωρίδας του Γράμμου καθώς στην περιοχή έχουν καταγραφεί 650 είδη φυτών ενώ εκτιμάται ότι συνολικά ξεπερνούν τα 900 (σε σύνολο 6000 περίπου ειδών που υπάρχουν στον Ελλαδικό χώρο). Πολλά από τα φυσικά είδη του Γράμμου είναι είδη σπάνια και σημαντικά για τη βιοποικιλότητα της περιοχής και για το λόγο αυτό 55 είδη (σε σύνολο 263 ειδών που υπάρχουν στον Ελλαδικό χώρο) περιλαμβάνονται σε καταλόγους προστασίας με νόμους του Ελληνικού Κράτους και της Ευρωπαϊκής Ενώσεως. Μερικές από τις πιο σημαντικές κατηγορίες φυτών του Γράμμου σε σχέση με την σπανιότητα και την εξάπλωση τους είναι: 1) Τα τοπικά ενδημικά: Είναι 3 είδη φυτών: Thesium vlachorum (Θέσιο των Βλάχων), Ligusticum rhizomaticum και Solenanthus albanicus (Σοληνανθός ο Αλβανικός) είναι πολύ σημαντικά γιατί εμφανίζονται μόνο στο Γράμμο και πουθενά αλλού στον Κόσμο Φυτρώνουν κυρίως σε πετρώδεις θέσεις της αλπικής ζώνης (1880 μ και πάνω). Η αναγκαιότητα για τη διατήρηση και την προστασία των ειδών αυτών είναι μεγάλη. 2) Τα Ελληνικά ενδημικά: Πρόκειται για 18 είδη φυτών (π.χ. Rindera graeca, Trifolium Parnassi, κ.α.) που η εξάπλωσή τους, περιορίζεται σε περιοχές εντός της Ελλάδας. 3) Τα Βαλκανικά ενδημικά: Πρόκειται για πολλά είδη (163 είδη) που υπάρχουν στον Γράμμο και εξαπλώνονται στη Βαλκανική χερσόνησο. Η παραπάνω βλάστηση απλώνεται σε μια μεγάλη ποικιλία διαφόρων τύπων οικοτόπων, ανάμεσα στους οποίους αξίζει να σημειώσουμε τα αλπικά λιβάδια, τους πέτρινους σχηματισμούς και τις υδατοσυλλογές που βρίσκονται σπαρμένες σε όλη την έκταση του Γράμμου. 17

Το ορεινό συγκρότημα του Γράμμου είναι ο χώρος εμφάνισης των πιο εκτεταμένων αλπικών λιβαδιών στην Ελλάδα. Εικόνα 7: Κεφαλόβρυσο ((φωτ. Μ. Ευαγγέλου) Εικόνα 8: Αλπικά λιβάδια (φωτ. Κ. Τζέρπος) 18

Η βλάστηση των αλπικών λιβαδιών αποτελείται από ποώδη φυτά ή νανώδεις και συχνά ακανθώδεις θάμνους, που κατά τόπους αναπτύσσονται από τα 1500 m, περίπου ενώ από τα 1800 m και πάνω κυριαρχούν ολοκληρωτικά. Η παρατεταμένη μάλιστα καλοκαιρινή ανθοφορία των αλπικών φυτών, δημιουργεί μια αίσθηση άνοιξης στην καρδιά ακόμη και του καλοκαιριού. Εικόνα 9: Βλάστηση των αλπικών λιβαδιών (φωτ. Τάσος Βασιλείου) Εικόνα 10: Κοπάδι Αγελάδων (φωτ. Τάσος Βασιλείου) 19

Τα αλπικά λιβάδια είναι σημαντικά για την κτηνοτροφία. Κάθε καλοκαίρι βόσκονται από χιλιάδες γιδοπρόβατα και αγελάδες που μετακινούνται από νομάδες κτηνοτρόφους στη περιοχή αυτή. 4β. Δάση Στο Γράμμο υπάρχουν μεγάλες εκτάσεις από ορεινά δάση. Χαμηλά έχουμε την παραποτάμια βλάστηση κατά μήκος των ρευμάτων και των κοιλάδων, με κυρίαρχα δέντρα τα σκλήθρα και τις ιτιές. Σε κάποιες χαράδρες αναπτύσσονται και ιδιαίτεροι συνδυασμοί φυλλοβόλων δένδρων, όπως σφενδάμια, φτελιές, φλαμουριές, και καστανιές. Καστανιά Σφενδάμι Φλαμουριά Φτελιά Εικόνα 11: Φυλλοβόλα δένδρα (φωτ. Τάσος Βασιλείου) 20

Ψηλότερα, έως περίπου 1000 m, αναπτύσσεται η ζώνη της δρυός (είδη βελανιδιών). Κυριαρχούν οι φυλλοβόλες δρυς, κυρίως το τσέρο (Quercus cerries) και σπάνια η χνοώδεις δρυς. Στο νότιο Γράμμο, στη λεκάνη του Σαραντάπορου, κοντά στο χωριό Χρυσή, εμφανίζεται με μορφή θάμνου συνήθως η μακεδονική δρυς (Quercus trojana). Στο βόρειο Γράμμο εμφανίζεται η πλατύφυλλη δρυς ή αλλιώς γνωστή ως δέντρο (Quercus Frainetto). Άλλα είδη που εμφανίζονται μαζί με τις δρυς είναι η οστριά, ο γαύρος, η σορβιά, ο ξεροπλάτανος, κλπ. Οστριά Χνοώδη δρυς Σορβιά Ξεροπλάτανος Γαύρος Mακεδονική δρυς Εικόνα 12: Δέντρα του Γράμμου (φωτ. Τάσος Βασιλείου) Πάνω από τα 1000 m και έως 1600 m με 1700 m συναντάμε τα πυκνά δάση που κυριαρχεί η Μαύρη Πεύκη (Pinus nigra). Η Μαύρη Πεύκη σχηματίζει μικτά δάση με είδη δρυός και φυτρώνει ακόμα και σε φτωχά από θρεπτικά στοιχεία και ξηρά εδάφη, συμβάλλοντας έτσι σημαντικά στη συγκράτηση του εδάφους και στον περιορισμό της διάβρωσης. 21

Εικόνα 13: Δάσος Μαύρης Πεύκης (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος) Εικόνα 14: Μικτό Δάσος (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος) Πάνω από 1100 με 1200 M εμφανίζεται και η οξιά (Fagus sylvatica). Σχηματίζει μεγάλης έκτασης δάση στις Αρένες, στην Αετομηλίτσα, στην Αλεβίτσα κ.α. Είναι είδος που απαιτεί υγρά και γόνιμα εδάφη. Τα δάση της οξιάς είναι πυκνά και σκιερά ενώ συχνά τα δέντρα ξεπερνούν τα 25 ή 30 m. 22

Εικόνα 15: Δάσος Οξιάς (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος) Ξεχωριστό κομμάτι της χλωρίδας της περιοχής του Γράμμου, είναι τα μανιτάρια, τα οποία τα συναντούμαι σε μια αρκετά μεγάλη ποικιλία ειδών, γεγονός που από μόνο του έχει ιδιαίτερο επιστημονικό και περιβαλλοντικό ενδιαφέρον. 23

Εικόνα 16: Μανιτάρια της περιοχής (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος, Τ. Βασιλείου, Κ. Τζέρπος) 24

4γ. Αρωματικά Φαρμακευτικά φυτά. Η Ελλάδα είναι από τις πλουσιότερες χώρες σε αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά και ο Γράμμος από τους πλουσιότερους Ορεινούς Όγκους. Σύμφωνα με την υπάρχουσα βιβλιογραφία στην σύνθεση της χλωρίδας του Γράμμου συμμετέχουν τουλάχιστον 92 είδη με συγκεκριμένες φαρμακευτικές ή τοξικές ιδιότητες. Μεταξύ αυτών ενδεικτικά αναφέρονται: Gentiana lutea Έχει ρίζα που μπορεί να φτάσει ως και τα 6 Kg, και περιέχει γεννιανίνη, μια πικρή φαρμακευτική ουσία ευεργετική για παθήσεις και ως φαρμακευτικό. Veratrum album Το Veratrum album παράγεται από το φυτό λευκός ελλέβορος (βεράτρον το λευκό). Είναι ισχυρό ναρκωτικό και πολύ δηλητηριώδεις, γιατί περιλαμβάνει 4 διαφορετικές τοξικές ουσίες, μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί και ως φαρμακευτικό. Sanicula europaea Χρησιμοποιούνται τα φύλλα της και θεωρείται από τα πολυτιμότερα φαρμακευτικά φυτά όπως υποδηλώνει και το κοινό της όνομα Ιατρεία η Ευρωπαϊκή. Origanum vulgare Συλλέγεται και για να χρησιμοποιηθεί ως ρόφημα. Sideritis raeseri Έχει ευεργητικές ιδιότητες, συλλέγεται και χρησιμοποιείται ως ρόφημα. Cichorium intybus Έχει καταπραϋντικές ιδιότητες σε παθήσεις του στομάχου. 25

Gentiana lutea Cichorium intybus Veratrum album Sanicula europaea Origanum vulgare Εικόνα 17 : Αρωματικά Φαρμακευτικά φυτά Sideritis raeseri Σύμφωνα με έρευνα του Ε.Μ.Π. που ανακοινώνεται στην τράπεζα πληροφοριών που έχει δημιουργήσει για την Ελληνική φύση, αλλά και από μαρτυρίες των κατοίκων, πολλά από τα παραπάνω είδη και κυρίως το Veratrum album συλλέγονται από Αλβανούς και εξάγονται για τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες, με αποτέλεσμα πολλά είδη να κινδυνεύουν. Ακόμη συλλέγονται διάφορα αρωματικά φυτά της περιοχής, καθώς η ζήτησή τους αυξάνει και με την διάνοιξη δρόμων είναι ευκολότερη η συλλογή τους από ό,τι στο παρελθόν. 26

5. Νερό 5α. Ποτάμια Από τα αλπικά λιβάδια, κάτω από τις κορυφές του Γράμμου πηγάζει ο Αλιάκμονας, μέσα από ένα δίκτυο μικρών χειμάρρων που χαράσσει την επιφάνεια των λιβαδιών. Παρακάτω συνεχίζει την πορεία του μέσα από την κοιλάδα της Γράμμουστας, όπου υπάρχει και οικισμός, και μέσα από το εντυπωσιακό φαράγγι Καταφίκι, σε μια σπηλιά του οποίου είχε στηθεί το πρόχειρο νοσοκομείο των ανταρτών στον Εμφύλιο πόλεμο. Κατόπιν συνεχίζει ανάμεσα σε δασωμένες πλαγιές, εγκαταλειμμένους οικισμούς μέχρι να φτάσει στην κοιλάδα του Νεστορίου και στη συνέχεια να διασχίσει την δυτική Μακεδονία και να καταλήξει στο Θερμαϊκό Κόλπο. Έχει μήκος 297 χλμ. Εικόνα 18: Πηγές Σαραντάπορου Περιοχή Σούφλιακα (φωτ. Τ. Βασιλείου) Ο Σαραντάπορος που πηγάζει επίσης από το Γράμμο, διασχίζει τους Ν. Καστοριάς, Ν. Ιωαννίνων και καταλήγει μέσα από 40 χλμ διαδρομής στον ποταμό Αώο. Οι πηγές του βρίσκονται κοντά στην περιοχή Μυροβλήτη. 27

Εικόνα 19: Αλιάκμονας Νεστόριο (φωτ. Κ. Τζέρπος) Εικόνα 20: Πέτρινοι Σχηματισμοί Αλιάκμονας (φωτ. Κ. Τζέρπος) 28

Εικόνα 21: Παραπόταμος του Αλιάκμονα (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος) Εικόνα 22: Καταρράκτης στην Αγία Άννα (φωτ. Κ. Τζέρπος) 29

5β. Αλπικές λίμνες Σε όλη την έκταση του Γράμμου υπάρχουν διάσπαρτες μικρές ή μεγαλύτερες λίμνες. Πολλές από αυτές είναι εποχιακές και έχουν βάθος λίγων εκατοστών και το καλοκαίρι ξηραίνονται, ενώ άλλες είναι αρκετά βαθύτερες και διατηρούνται όλο το χρόνο. Τέτοια είναι η λίμνη Μουτσάλια στα 1730 m, στην επάνω Αρένα που περιβάλλεται από δάσος οξιάς, επίσης 15 στεμμάτων και η λίμνη Γκιστόβα ή αλλιώς αλπική λίμνη του Γράμμου, κοντά στις κορυφές του βουνού σε υψόμετρο 2350 m. Η λίμνη Γκιστόβα είναι η ψηλότερη λίμνη στην Ελλάδα. Εικόνα 23: Λίμνη Γκιστόβα (φωτ. Χ. Τόσκος) Χαρακτηριστικά υδροχαρή φυτά που εμφανίζονται στις όχθες των λιμνών είναι τα ψαθιά και τα βούρλα. Επιπλέον οι λίμνες αποτελούν σημαντικούς βιοτόπους για τα αμφίβια, όπως τα 3 είδη τριτώνων (γνωστά και ως "ψάρια με πόδια") τους βατράχους και τους φρύνους. 30

Εικόνα 24: Λίμνη Γκιστόβα (φωτ. Α.Γκαμπέσης) Εικόνα 25: Λίμνη Γκιστόβα (φωτ. Α.Γκαμπέσης) 31

Εικόνα 26: Λίμνη Μουτσάλια (φωτ. Χ. Τόσκος) Εικόνα 27: Μπάκακας (Rana graeca) (φωτ. Μ Ευαγγέλου) 32

Εικόνα 28: Φρύνος ο κοινός, μπράσκα (Bufo Bufo) (φωτ. Τ. Βασιλείου) 6. Πανίδα Πέρα από τα προσβάσιμα σε εμάς αλπικά λιβάδια, στις απόκρημνες βραχώδεις ή δασωμένες πλαγιές και στα ποτάμια και τις λίμνες της περιοχής βρίσκουν καταφύγιο θηλαστικά, πουλιά, αμφίβια, ερπετά και ψάρια. 6α. Θηλαστικά Θα αναφερθούμε μόνο στα θηλαστικά, που είναι τα πιο χαρακτηριστικά και κινδυνεύουν με εξαφάνιση. 1. Καφέ Αρκούδα. Είναι ζώο μεγαλόσωμο και δυνατό. Είναι το πιο μεγάλο χερσαίο θηλαστικό της Ευρώπης. Το μήκος της μπορεί να φτάσει τα 2m και ζυγίζει από 60 κιλά έως 250 κιλά. Ζει περίπου 25 χρόνια. 33

Εικόνα 29: Αρκούδα Τρέφεται κυρίως από φρούτα, καρπούς δέντρων, χόρτα, βολβούς ενώ δείχνει ιδιαίτερη προτίμηση στο μέλι. Το θηλυκό γεννάει 1 ή 2 και σπάνια 3 μικρά στο μέσο του χειμώνα. Η αρκούδα χρειάζεται μεγάλο χώρο για να ζήσει καθώς μετακινείται συνεχώς και σε μεγάλες αποστάσεις αναζητώντας τροφή και ησυχία. Στην Ελλάδα έχουμε περίπου 220 αρκούδες στις οροσειρές της Πίνδου και της Ροδόπης. Στον Γράμμο έχουμε 20 50 αρκούδες. Η αξία της αρκούδας ως δείκτης υγείας των ορεινών οικοσυστημάτων είναι αδιαμφισβήτητη και η παρουσία της αυξάνει την «υπεραξία» του δάσους. 2. Ζαρκάδι. Είναι ένα μικρόσωμο δασόβιο θηλαστικό με τρίχωμα που γίνεται καφέ το καλοκαίρι και γκρίζο το χειμώνα. Το βάρος του κυμαίνεται από 12 έως 20 κιλά. Τα θηλυκά γεννούν μία φορά το χρόνο, την άνοιξη 1 ή 2 μικρά. Στην Ελλάδα οι πληθυσμοί του Ζαρκαδιού είναι πολύ μικροί. Στον Γράμμο ο πληθυσμός του ζαρκαδιού βρίσκεται σε σχετικά υψηλότερα επίπεδα από ό,τι σε άλλες δασικές περιοχές. 34

3. Αγριόγιδο. Εικόνα 30: Ζαρκάδια. Ζει στις ψηλές κορυφές των βουνών, περίπου 15 χρόνια. Τα θηλυκά γεννούν 1 μικρό κάθε Μάιο. Η πολιτεία απαγόρευσε το κυνήγι του αγριόγιδου από το 1969. Εικόνα 31: Αγριόγιδα. 35

Ωστόσο το παράνομο κυνήγι του δεν σταμάτησε με αποτέλεσμα σήμερα ο πληθυσμός του να έχει μειωθεί σημαντικά και το είδος του απειλείται με εξαφάνιση. Στο Γράμμο έχουμε 40 50 αγριόγιδα. 4. Βίδρα. Είναι υδρόβιο θηλαστικό. Ζει σε γλυκά νερά, ποταμούς, λίμνες και έλη. Είναι μοναχικό ζώο και κινείται κυρίως το σούρουπο και τη νύχτα. Γεννάει μία φορά το χρόνο 2 ή 3 μικρά. Θεωρείται ένα από τα σπανιότερα και πιο απειλούμενα θηλαστικά της Ευρώπης. Η παρουσία της είναι απόδειξη της υγείας των ποταμιαίων και λιμνιαίων οικοσυστημάτων. Στην περιοχή του Γράμμου υπάρχουν βίδρες στον ποταμό Αλιάκμονα και Σαραντάπορο. Εικόνα 32: Βίδρα (φωτ. Τ. Βασιλείου) Στην συνέχεια αναφέρονται θηλαστικά που έχει βρεθεί ότι υπάρχουν στον Ορεινό Όγκο του Γράμμου, σύμφωνα με έρευνα που έχει γίνει από τον Αρκτούρο (1999): Σκαντζόχειρος, Νυχτερίδες, Ωτονυχτερίδες Λαγός, Σκίουρος, Ρυγχοσκαπτοποντικός, Σταχτοποντικός, Κρικοποντικός, Λύκος, Αλεπού, Αρκούδα, Νυφίτσα, Κουνάβι, Ασβός, Βίδρα, Αγριόγατα, Αγριογούρουνο, Ζαρκάδι, Αγριόγιδο. 36

Εικόνα 33: Κουνάβι (φωτ. Τ. Βασιλείου) Ο λύγκας και το ελάφι έχουν εξαφανιστεί σχετικά πρόσφατα. Η παρουσία τους αναφέρεται από ηλικιωμένους κατοίκους της περιοχής. Εικόνα 34: Σκαντζόχειρος Εικόνα 35: Σκίουρος (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος) Εικόνα 36: Νυχτερίδα Εικόνα 37: Χελώνα 37

Εικόνα 38:Αλεπού (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος) Εικόνα 39: Λύκος (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος) Εικόνα 40: Αγριογούρουνο Εικόνα 41: Λαγός 38

6β. Πουλιά Την πανίδα στο Γράμμο συμπληρώνουν 142 είδη πουλιών, αριθμός μεγάλος για μια καθαρά ορεινή περιοχή. Ξεχωρίζουν 21 αρπακτικά πουλιά, όπως το διπλοσάινο, το μαυροκιρκίνεζο, ο χρυσαετός, ο σταυραετός και ο μικρός γύπας ασπροπάρης. Θα αναφέρουμε λίγα λόγια για είδη που απειλούνται άμεσα. 1. Χρυσαετός (Aquila chrysaetos) Φωλιάζει σε απόκρημνες, βραχώδεις ορθοπλαγιές και κυνηγάει πετώντας στα ορεινά λιβάδια και σε ανοιχτές εκτάσεις. Τρέφεται με πουλιά, λαγούς, ερπετά, χελώνες και με πτώματα κτηνοτροφικών και αγρίων ζώων. Απειλείται από το λαθροκυνήγι και τα δηλητηριασμένα δολώματα. Ένας άλλος κίνδυνος για τον χρυσαετό είναι η μείωση των ζώων με τα οποία τρέφεται, λόγω της εντατικής θήρευσης τους. Εκτιμάται ότι στην Ελλάδα έχουμε 140 180 ζευγάρια ενώ στην περιοχή του Γράμμου φωλιάζουν 3 4 ζευγάρια. 2. Ασπροπάρης (Neophron percnopterus). Λέγεται αλλιώς κουκάλογο ή τυροκόμος ή αιγυπτιακός γύπας. Έρχεται στην Ελλάδα στα μέσα του Μάρτη και φεύγει τέλος Αυγούστου. Φτιάχνει τη φωλιά του σε χαμηλού υψόμετρου περιοχές, σε βράχια και ορθοπλαγιές και σπάνι α σε δέντρα. Τρέφεται με πτώματα κτηνοτροφικών και αγρίων ζώων, χελώνες, σκουπίδια. Κυριότερη απειλή για τον ασπροπάρη είναι οι λαθροκυνηγοί και τα δηλητηριασμένα δολώματα. Στο Γράμμο φωλιάζουν 1 2 ζευγάρια σε βραχώδεις περιοχές. 39

3. Πετρίτης (Falco peregrinus). Είναι το ταχύτερο πουλί της Ευρώπης. Φωλιάζει σε απόκρυμνα βράχια και τρέφεται από πουλιά (αγριοπερίστερα, κορακοειδή, κ.α.). Απειλείται από την χρήση γεωργικών φαρμάκων, από το λαθροκυνήγι και την μείωση της τροφής τους. Στο Γράμμο φωλιάζουν 2 4 ζευγάρια σε βραχώδεις περιοχές. 4. Μαύρος δρυοκολάπτης (Dryocopus martius). Λέγεται αλλιώς και μαυροτσικλητάρα. Είναι ο μεγαλύτερος και ένας από τους πιο σπάνιους δρυοκολάπτες. Ζει σε δάση. Τρέφεται με έντομα που μπορεί να βρίσκει μέσα στο σάπιο ξύλο των δέντρων καθώς και με μυρμήγκια. Η ύπαρξη δρυοκολαπτών αποτελεί δείκτη υψηλής βιοποικιλότητας και υγείας του δασικού οικοσυστήματος και ταυτόχρονα εξασφαλίζει ένα μηχανισμό προστασίας του δάσους από τις ενδημικές εξάρσεις των εντόμων. Η κυριότερη απειλή για τα είδη δρυοκολαπτών είναι η εντατικοποίηση της δασικής παραγωγής και η αλόγιστη υλοτόμηση των δασών. Στην περιοχή του Γράμμου έχουν καταγραφεί 8 είδη δρυοκολαπτών από τα 10 που υπάρχουν στην Ελλάδα. 5. Μαυροπελαργός (Cinonia nigra) Είναι σπάνιο είδος και δύσκολα μπορεί κάποιος να το παρατηρήσει. Έχει μήκος 1m περίπου, φτέρωμα λαμπερό και μαύρο, άσπρη κοιλιά και κόκκινα πόδια και ράμφος. Αποφεύγει τον άνθρωπο. Ζει σε πυκνά δασωμένες περιοχές χαμηλού 40

υψομέτρου και πάντα κοντά σε νερό. Τρέφεται με αμφίβια έντομα. Φωλιάζει σε μεγάλα δέντρα και γεννάει την άνοιξη 3 5 αβγά. Απειλείται σοβαρά από την καταστροφή των δασών και των υγροτόπων. Στην περιοχή του Γράμμου φωλιάζει ένα ζευγάρι το οποίο τρέφεται στον Αλιάκμονα. 6γ. Αμφίβια και ερπετά. Η μεγάλη ποικιλία υγροβιοτόπων που υπάρχουν στον Γράμμο, διευκολύνει την διαβίωση και αναπαραγωγή των αμφιβίων. Έτσι στην περιοχή του Γράμμου έχουν καταγραφεί 11 είδη σε σύνολο 15 18 που υπάρχουν στην Ελλάδα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τρίτωνες ή όπως αλλιώς λέγονται δρακόψαρα ή ψάρια με πόδια. Εικόνα 42: Αρσενικός Τρίτωνας στη λίμνη Μουτσάλια (φωτ. Μ. Ευαγγέλου) Οι τρίτωνες είναι αμφίβια. Το σχήμα τους είναι παρόμοιο με της σαύρας, αλλά το δέρμα τους είναι πολύ ευαίσθητο με συνέπεια να βρίσκονται έξω από το νερό μόνο αν η υγρασία της ατμόσφαιρας είναι πολύ αυξημένη. Ζουν στις αλπικές λίμνες αλλά και σε μόνιμους νερόλακκους χωρίς πολύ βλάστηση στην υψηλή ορεινή ζώνη. Τρέφονται με διάφορα υδρόβια έντομα και αραχνοειδή. Ξεχειμωνιάζει μέσα στο νερό ή κρύβονται κάτω από πέτρες και ρίζες. 41

Βρέθηκαν 3 είδη τριτώνων στις λίμνες Μουτσάλια και Γκιστόβα. Ο αλπικός τρίτωνας, ο λοφιοφόρος τρίτωνας και ο κοινός τρίτωνας. Ο αλπικός τρίτωνας είναι ένα απειλούμενο με εξαφάνιση είδος που διατηρείται σε μεγάλο πληθυσμό μόνο στις αλπικές λίμνες της Πίνδου. Κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου τα αρσενικά, παίρνουν φανταχτερά χρώματα και αναπτύσσουν ένα λοφίο κατά μήκος της ράχης για να προσελκύσουν τα θηλυκά. Συγχρόνως, πρήζονται οι αδένες στο πίσω μέρος της κοιλιάς και των δύο φύλων. Τα θηλυκά την άνοιξη γεννούν περίπου 300 αβγά ενωμένα με μια διάφανη ταινία, που φαίνεται να προεξέχει από το κάτω μέρος της κοιλιάς. Εκκολάπτονται σε 2 4 εβδομάδες. Οι γυρίνοι, που αρχικά έχουν μήκος 3 5 εκατοστά ενηλικιώνονται σε 2-4 χρόνια. Οι θηλυκοί τρίτωνες είναι μεγαλύτεροι από τους αρσενικούς, αφού φθάνουν σε μήκος τα 12 εκατοστά. Στη φύση μπορούν να ζήσουν μέχρι 11 χρόνια ενώ σε ενυδρεία μέχρι και 20. Εικόνα 43: Τρίτωνες Από τα ερπετά που υπάρχουν στον Γράμμο ξεχωρίζουμε την αλπική οχιά (Vipera berus) και την αμμόσαυρα (Lucerta agilis). Η αλπική οχιά είναι είδος οχιάς που βρίσκεται μόνο στις αλπικές περιοχές. Το δηλητήριο της είναι ισχυρό αλλά μόνο σε σπάνιες περιπτώσεις μπορεί να προκαλέσει 42

θάνατο σε άνθρωπο. Τρέφεται κυρίως με μικρά θηλαστικά (τρωκτικά). Στο Γράμμο βρέθηκε σε υψόμετρο 2000μ. Η αμμόσαυρα έχει μέγεθος σώματος 9 εκατοστά και ουρά 1 με 1,5 φορά μεγαλύτερη σε σχέση με το σώμα της. Τα αρσενικά έχουν πράσινη απόχρωση ενώ τα θηλυκά καφετιά. Τρέφεται με έντομα. Στο Γράμμο βρέθηκε στις αλπικές περιοχές. Εικόνα 44: Οχιά (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος) Εικόνα 45: Αμμόσαυρα (φωτ. Κ. Τζέρπος) 43

6δ. Ψάρια. Τα ποτάμια της περιοχής φιλοξενούν πληθυσμούς από 15 είδη ψαριών όπως: πέστροφες, τσιρώνια, κέφαλοι, σύρτης ή γουρουνομύτης, γωβιούς, μπριάνες και χέλια. 7. Το φυσικό περιβάλλον του Γράμμου Ελλάδα και Ευρώπη. Από το 1937 η Ελλάδα άρχισε να αναγνωρίζει περιοχές με ειδικό οικολογικό ενδιαφέρον και να τις θέτει υπό Εθνικό καθεστώς προστασίας. Οι κατηγορίες επιγραμματικά είναι : Εθνικοί Δρυμοί, Εθνικά πάρκα, Αισθητικά δάση, Διατηρητέα Μνημεία Φύσης, Καταφύγια Άγριας Ζωής, Ελεγχόμενες Κυνηγετικές Περιοχές, Ελεγχόμενες Κυνηγετικές περιοχές, Εκτροφεία θηραμάτων, Περιοχές Απόλυτης Προστασίας της Φύσης, Προστατευόμενοι σχηματισμοί και τοπία, Περιοχές Οικοανάπτυξης. Εκτός από την Εθνική νομοθεσία, ειδικές υποχρεώσεις για την προστασία της φύσης απορρέουν από σχετικές Διεθνείς Συμβάσεις τις οποίες η Ελλάδα έχει δεχτεί. Οι κατηγορίες αυτές είναι: Περιοχές Δικτύου «Natura 2000», Υγρότοποι Διεθνούς Σημασίας (Σύμβαση Ramsar ), Ειδικά Προστατευόμενες περιοχές (Σύμβαση Βαρκελώνης ), Βιογεννετικά Αποθέματα, Αποθέματα Βιόσφαιρας, Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς, Περιοχές στις οποίες έχει απονεμηθεί το Ευρωδίπλωμα. Με όλα τα παραπάνω, που αποτελούν ένα μικρό δείγμα της πανίδας και του φυσικού περιβάλλοντος του ορεινού μας όγκου, η αξία του Γράμμου αναγνωρίστηκε και συμπεριελήφθηκε στις σημαντικότερες περιοχές για τη φύση στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Ο Γράμμος έχει καταχωρηθεί: Στον ευρωπαϊκό κατάλογο CORINE που περιλαμβάνει τις πιο σημαντικές περιοχές για την πανίδα και την χλωρίδα σε όλες τις χώρες της Ευρώπης. Στις σημαντικές περιοχές για τα πουλιά στην Ελλάδα, όπου περιλαμβάνονται όλες οι περιοχές με τα σπάνια και απειλούμενα είδη πουλιών. 44

Στο ευρωπαϊκό δίκτυο περιοχών «Φύση 2000» (Natura 2000) όπου περιλαμβάνονται περιοχές που εμφανίζουν σημαντική βλάστηση, χλωρίδα και πανίδα. Στις Σημαντικές Περιοχές για την Αρκούδα στην Ελλάδα. Έχει ανακηρυχθεί Μνημείο της Φύσης, το μικτό δάσος με οξιά, έλατο και μαύρη πεύκη, στην περιοχή Φλάμπουρο, και προστατεύεται από την Ελληνική Νομοθεσία και από το Συμβούλιο της Ευρώπης. Έχει ενταχθεί στον κατάλογο Βιογενετικών Αποθεμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης. Επίσης στο Γράμμο υπάρχουν 4 καταφύγια άγριας Ζωής στις περιοχές: 1. Καταφύκι Σκάλα Μεγάλη Πέτρα. 2. Αρένες. 3. Ποταμός Αλιάκμονας (στην περιοχή Καλοχωρίου και Ομορφοκλησιάς) 4. Νεστόριο Κοτύλι. Στις παραπάνω περιοχές απαγορεύεται το κυνήγι. 45

8. Επίλογος Τελευταίες Σκέψεις Διαπιστώσεις Προτάσεις. Θα κλείσουμε την παρουσίαση μας με κάποιες σκέψεις και διαπιστώσεις από την εργασία μας. «..ΕΦΙΑΛΤΗΣ ΓΙΑ ΟΛΗ ΤΗ ΧΩΡΑ Η ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΣΤΟ ΓΡΑΜΜΟ..» «..Η ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙΓΕΤΑΙ..» «..ΑΝΟΧΥΡΩΤΟΣ Ο ΓΡΑΜΜΟΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΥΡΚΑΓΙΕΣ..» «..ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΓΙΑ ΟΛΗ ΤΗ ΧΩΡΑ Η ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΣΤΟ ΓΡΑΜΜΟ..» Βρίσκουμε χαρά στα δάση ; SOS εκμπέμπει ο Γράμμος. Ο Γράμμος δεν αντιμετωπίζεται μέχρι και σήμερα ως ένας ορεινός όγκος ανεκτίμητης φυσικής ομορφιάς και ως ένα από τα σημαντικότερα οικοσυστήματα της χώρας. Το πλέον τραγικό όμως είναι ότι ενώ ο Γράμμος επιβίωσε τα τελευταία 60 χρόνια από τις νάρκες (45000 στρέμματα είναι ναρκοθετημένα) καταστρέφεται τώρα από την δική μας ανευθυνότητα. Εικόνα 46: Καμένη περιοχή του Γράμμου (φωτ. Μ.Ευαγγέλου) 46

Τον Αύγουστο του 2007 για 20 περίπου ημέρες, 70000 στρέμματα παρθένου δάσους που αποτελούσαν «Μνημείου της Φύσης» είτε καταστράφηκαν ολοσχερώς,είτε υπέστησαν σημαντική ζημιά. Μήπως πρέπει να ανακηρυχτεί σε Εθνικό Πάρκο ; Εικόνα 47: Η πρώτη βλάστηση μετά την πυρκαγιά (φωτ. Τ. Βασιλείου) Αξίζει να σημειωθεί ότι αν και ο Γράμμος περιλαμβάνεται σε ευρωπαϊκά προγράμματα προστασίας σημαντικών οικοσυστημάτων, μέχρι και σήμερα δεν έχει κάποιο Εθνικό πλαίσιο προστασίας. Δεν έχει θεσμοθετεί κάποιος φορέας διαχείρισης του οικοσυστήματος και δεν έχει γίνει τίποτε για την προστασία του. Όλα στηρίζονται στις φιλότιμες προσπάθειες.. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η Αλβανία έχει κηρύξει τον Μοράβα, δηλαδή το ορεινό σύστημα του Γράμμου που συνεχίζει στα εδάφη της ως Εθνικό δρυμό. 47

Επιπτώσεις της Πυρκαγιάς Περίπου 10% της δασικής έκτασης (35000 στρέμματα) με την σπάνια Μαύρη Πεύκη κάηκε ενώ περίπου άλλη τόση δασική έκταση έχει υποστεί σοβαρή βλάβη από την έρπουσα φωτιά. Σύμφωνα με ειδικούς (από τις περιβαλλοντικές οργανώσεις Αρκτούρος και Καλλιστώ ) όταν χάνεται δάσος τέτοιας πυκνότητας, έκτασης και σημασίας συμβάλλει πάντα στην αλλαγή κλίματος προς το χειρότερο. Η καταστροφική πυρκαγιά πιθανότατα θα επηρεάσει τη ροή και της αποθήκες του γλυκού νερού του Γράμμου, από τον οποίο πηγάζουν δύο μεγάλοι ποταμοί, ο Αλιάκμονας από τον οποίο ξεδιψά η Θεσσαλονίκη και ο Σαραντάπορος. Ήδη όπως αναφέρει έρευνα που έγινε από το Πανεπιστήμιο Θες/νίκης ο Αλιάκμονας έχει πρόβλημα ποιότητας των υδάτων, εξαιτίας γειτνίασης των πηγών του με πηγές ρύπανσης στο Ν.Καστοριάς. Εικόνα 48: Ελπίδα (φωτ. Κ. Τζέρπος) Τι είναι ο άνθρωπος χωρίς τα ζώα ; Αν εξαφανίζονταν όλα τα ζώα ο άνθρωπος θα πέθαινε από μεγάλη πνευματική ερημιά. Ό,τι συμβεί στα ζώα θα συμβεί σύντομα και στον άνθρωπο. 48

Καφέ Αρκούδα. Η Άγρια ζωή στο Γράμμο. Είναι γνωστό σε όλους ότι οι αρκούδες βγαίνουν όλο και πιο συχνά στους δρόμους, κατεβαίνουν σε χαμηλά υψόμετρα, πλησιάζουν κατοικημένες περιοχές, επισκέπτονται γεωργικές καλλιέργειες και μελισσοκομικές μονάδες. Όχι γιατί είναι πολλές και δεν τους αρκούν οι δασικές εκτάσεις όπως απλοϊκά λέγεται, ούτε γιατί οι αρκούδες έχουν εξοικειωθεί με τον άνθρωπο. Πολλές φορές οι κάτοικοι που συμβιώνουν με την αρκούδα πανικοβάλλονται. Αγανακτούν με τις επισκέψεις της στις σοδειές τους και είναι λογικό. Δεν είναι όμως λογικό να θέλουμε να την εξοντώσουμε. Η λύση δεν είναι η εξαφάνιση της αρκούδας αλλά η καλύτερη προετοιμασία για την πρόληψη αυτών των ζημιών. Μεταξύ των μέτρων που προτείνονται τα τελευταία χρόνια είναι : Ηλεκτροφόρες περιφράξεις Ελληνικοί ποιμενικοί σκύλοι. Η κατασκευή μεγάλων οδικών αξόνων, έχει διακόψει βίαια τους βιοτόπους της αρκούδας και της υπόλοιπης άγριας ζωής. Τα μεγάλα και μικρά τεχνικά έργα έχουν αλλάξει τα περιβαλλοντικά δεδομένα για την άγρια ζωή. Οι αρκούδες στην Ελλάδα βρίσκονται σε διαρκή όχληση από την διάνοιξη μεγάλων οδικών αξόνων και δασικών δρόμων, την ασυντόνιστη κατασκευή μικρών και μεγάλων έργων και επομένως βρίσκονται σε αναζήτηση αδιατάρακτου βιοτόπου και άφθονης τροφής. Οι ίδιοι δρόμοι που οδηγούν τον άνθρωπο στο βιότοπο της αρκούδας φέρνουν και την αρκούδα στον άνθρωπο. Μετά από έρευνες επιστημόνων και οργανώσεων (Αρκτούρος-Καλλιστώ) που ασχολούνται με την προστασία της Καφέ Αρκούδας έγινε γνωστό ότι: Η Εγνατία οδός (έργο απαραίτητο) που άλλαξε την κοινωνική και γεωγραφική κατανομή της Ελλάδας έφερε σοβαρές αλλαγές στην άγρια ζωή της περιοχής μας και κυρίως στην κατανομή της αρκούδας. Έχει αλλοιωθεί σημαντικό και κρίσιμο κομμάτι βιοτόπου για την αρκούδα, και μάλιστα κομμάτι βιοτόπου που εξασφάλιζε τη συνέχεια των βιοτόπων και την επικοινωνία των πληθυσμών. 49

Θα πάρει χρόνο για να προσαρμοστεί η αρκούδα και τα άλλα είδη της άγριας ζωής στα νέα δεδομένα. Η γη δεν ανήκει στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος ανήκει στη γη. Εμείς δε δημιουργήσαμε τον ιστό της ζωής αλλά αποτελούμε μόνο μια ίνα μέσα σ αυτόν. Αν προκαλέσουμε κάποια καταστροφή στον ιστό οι συνέπειες θα έρθουν και σε μας τους ίδιους. Πτηνά : Πουλιά της δυστυχίας..; Σύμφωνα με την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία από τα 442 διαφορετικά είδη πουλιών που υπάρχουν στην Ελλάδα τα 62 είδη χαρακτηρίζονται Απειλούμενα και άλλα 16 Σχεδόν Απειλούμενα. Οι κατηγορίες πουλιών που αντιμετωπίζουν τα περισσότερα προβλήματα είναι τα αρπακτικά και τα πουλιά των υγροτόπων. Αυτό οφείλεται κυρίως : Στην υποβάθμιση ή απώλεια των φυσικών τοποθεσιών στα οποία ζουν τα παραπάνω πτηνά. Στις αλλαγές που έχουμε στις κλιματολογικές συνθήκες που ολοένα γίνονται και πιο έντονες. Στην ρύπανση των υδάτων που προκαλούν : η χρήση φυτοφαρμάκων και η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων. Η όχληση από ανθρώπινες δραστηριότητες (τουρισμός, παράνομες αμμοληψίες) Το κυνήγι ΓΕΝΙΚΩΣ, και ιδιαίτερα σε περιοχές που έχουν καεί ή γειτνιάζουν με καμένες περιοχές. 50

Όλοι μοιράζονται τον αέρα με την ίδια πνοή. Τα ζώα, τα δέντρα, ο άνθρωπος μοιράζονται την ίδια ανάσα. Ας μην ξεχνάμε ότι Η οικολογία δεν είναι η αγάπη της φύσης. Είναι η αναγκαιότητα του αυτόπεριορισμού ( δηλαδή η αληθινή ελευθερία ) του ανθρώπινου είδους σε σχέση με τον πλανήτη πάνω στον οποίο, από τύχη, υπάρχει και τον οποίο έχει βαλθεί να καταστρέψει. (Κ.Καστοριάδης ) Ποιο είναι λοιπόν το χρέος μας; Θα κλείσουμε με μια φράση του Ν. Καζαντζάκη από το βιβλίο του Αναφορά στο Γκρέκο. «Καλά να ξεχωρίσουμε την ιστορική στιγμή που ζούμε και να τοποθετήσουμε συνειδητά, σε ορισμένο στρατόπεδο την μικρή μας ενέργεια» 51

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΝ.ΚΑΣ (LANDSCAPE OF THE YEAR 2007 2008 GRAMMOS) Αρκτούρος (www.arcturos.gr) Διεύθυνση Δασών Καστοριάς Δήμος Νεστορίου : Έντυπα προβολής του Γράμμου. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο : Φιλότης Τράπεζα Στοιχείων για την Ελληνική Φύση. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία (www.ornithologiki.gr) Εφημερίδα Αυγή Κέντρο Περίθαλψης Άγριων Ζώων-Καστοριάς (www.eppkas.gr) Καλλιστώ (www.callisto.gr) Κ.Π.Ε. Καστοριάς (www.kpe.gr) Μελέτη Περιβαλλοντικών επιπτώσεων για την κατασκευή φράγματος Νεστορίου, Νομού Καστοριάς Περιοδικό «Η μεγάλη Σφαγή», Εφημερίδα Ελευθεροτυπία. Περιοδικό : Για την περιβαλλοντική Εκπαίδευση (Π.Ε.ΕΚ.Π.Ε.) Περιοδικό ΟΙΚΟ, Εφημερίδα Καθημερινή www.ethnos.gr www.e-konitsa.gr www.viopikilotita.gr www.minenv.gr 52