ΕΝΟΤΗΤΑ 14 - «της φτώχιας» Τραγούδι 1 Στο 'πα και στο ξαναλέω, στο γιαλό µην κατεβείς. Κι ο γιαλός κάνει φουρτούνα και σε πάρει και διαβείς. Στο πα και στο ξαναλέω Στίχοι: Παραδοσιακό Μουσική: Παραδοσιακό Κι αν µε πάρει, που µε πάει κάτω στα βαθιά νερά, κάνω το κορµί µου βάρκα, τα χεράκια µου κουπιά, το µαντήλι µου πανάκι, µπαινοβγαίνω στη στεριά. Στο 'πα και στο ξαναλέω, µη µου γράφεις γράµµατα, γιατί γράµµατα δεν ξέρω και µε πιάνουν κλάµατα. Λεξιλόγιο πα: µίλησα, εκφράστηκα προφορικά. Π.χ.: Τα µάτια σου είπαν αυτό που ήθελες. Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου αορίστου, φωνής ενεργητικής, προσώπου α, αριθµού ενικού, συζυγίας α (λέω) Αρχικοί χρόνοι: λέω, έλεγα, θα λέω, θα πω, είπα, έχω πει, είχα πει, θα έχω πει Ξαναλέω: µιλάω και πάλι, ξαναµιλάω. Π.χ.: εν καταλαβαίνεις; Πόσες φορές να το ξαναπώ; Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου ενεστώτα, φωνής ενεργητικής, προσώπου α, αριθµού ενικού, συζυγίας α (ξαναλέω) Αρχικοί χρόνοι: ξαναλέω, ξανάλεγα, θα ξαναλέω, θα ξαναπώ, ξαναείπα, έχω ξαναπεί, είχα ξαναπεί, θα έχω ξαναπεί Γιαλό: παραλία, ακρογιάλι. Π.χ.: Τα σπίτια του χωριού είναι όλα χτισµένα στον γιαλό. Κάθε σπίτι έχει µοναδική θέα στην θάλασσα. Ουσιαστικό, γένους αρσενικού, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (ο γιαλός, -ού) ο γιαλός οι γιαλοί του γιαλού των γιαλών το γιαλό τους γιαλούς - γιαλέ - γιαλοί 231
ιαβείς: περνάς, διασχίζεις, προχωράς, φεύγεις. Π.χ.: Αφού διαβείτε το δάσος, θα αντικρίσετε τα πρώτα σπίτια του χωριού. Ρήµα, έγκλισης υποτακτικής απλής, χρόνου αορίστου, φωνής ενεργητικής, προσώπου β, αριθµού ενικού, συζυγίας α (διαβαίνω) Αρχικοί χρόνοι: διαβαίνω διάβαινα,, θα διαβαίνω, θα διαβώ, διάβηκα, έχω διαβεί, είχα διαβεί, θα έχω διαβεί. Κορµί: το σώµα του ανθρώπου εκτός από το κεφάλι. Π.χ.: Έχει ιδανικό κορµί και γι αυτό δουλεύει ως µοντέλο σε µεγάλους σχεδιαστές µόδας. Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (το κορµί, -ιού) το κορµί τα κορµιά του κορµιού των κορµιών το κορµί τα κορµιά - κορµί - κορµιά Κουπιά: πλατύ ξύλο, µακρύ από την µια πλευρά και στρογγυλό από την άλλη, για να προωθείται η βάρκα µέσα στο νερό. Π.χ.: Τρόµαξα πολύ όταν ξαφνικά το ένα από τα δύο κουπιά αποµακρύνθηκε από την βάρκα. Ευτυχώς είχα το άλλο και δεν ήµουν και πολύ µακριά από την ακτή! Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού πληθυντικού, πτώσης αιτιατικής (το κουπί, -ιού) το κουπί τα κουπιά του κουπιού των κουπιών το κουπί τα κουπιά - κουπί - κουπιά Πανάκι: κοµµάτι υφάσµατος, µικρό πανί βάρκας. Π.χ.: Το καράβι άνοιξε τα πανιά του και προχωρούσε µε την δύναµη του ανέµου. Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (το πανάκι) το πανάκι τα πανάκια το πανάκι τα πανάκια - πανάκι - πανάκια Στεριά: γη, ξηρά, ήπειρος. Π.χ.: Έπειτα από έναν µήνα στο καράβι, πάτησε επιτέλους στην στεριά. Ουσιαστικό, γένους θηλυκού, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (η στεριά, -ιάς) η στεριά οι στεριές της στεριάς των στεριών την στεριά τις στεριές 232
- στεριά - στεριές Γράφεις: παρασταίνεις µε γράµµατα την σκέψη σου. Π.χ.: Ο Παλαµάς, ο µεγάλος εθνικός ποιητής της νεότερης Ελλάδας, έγραψε πολλά έργα: ποιητικά, κριτικά, πεζογραφήµατα, θεατρικά. Ρήµα, έγκλισης προστακτικής συνεχούς, χρόνου ενεστώτα, φωνής ενεργητικής, προσώπου β, αριθµού ενικού, συζυγίας α (γράφω) Αρχικοί χρόνοι: γράφω, έγραφα, θα γράφω, θα γράψω, έγραψα, έχω γράψει, είχα γράψει, θα έχω γράψει Κλάµατα: θρήνοι, το αποτέλεσµα του «κλαίω». Π.χ.: Το παιδί έπεσε και άρχισε τα κλάµατα. Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού πληθυντικού, πτώσης ονοµαστικής (το κλάµα, -µατος) το κλάµα τα κλάµατα του κλάµατος των κλαµάτων το κλάµα τα κλάµατα - κλάµα - τα κλάµατα Ασκήσεις Λεξιλογίου 1. Συµπληρώστε τις παρακάτω προτάσεις µε τις λέξεις του πλαισίου στον σωστό τύπο: κορµί, κλάµα, λέω, στεριά, γιαλός, γράφω, ξαναλέω, διαβαίνω α. Από τις πιο συχνές κουβέντες του είναι ότι ο άνθρωπος δεν κάνει ό,τι θέλει, αλλά ό,τι πρέπει. Συνέχεια το σε όλους. β. εν µου αρέσει η παρέα σου. Σου το είπα και θα σου το. γ. Είναι ψυχαγωγικός και ιδιαίτερα ξεκούραστος ένα περίπατος στον. δ. Είχα τόσα νεύρα, που µε έπιασαν τα χωρίς να το θέλω. ε. Έπειτα από χρόνια κατάφερε να ένα καλό βιβλίο. στ. Στην δεν ζει το ψάρι, λέει ένα δηµοτικό τραγούδι. ζ. Προσοχή! Μην ποτέ σιδηροδροµική γραµµή, αν δεν βεβαιωθείτε ότι είναι ασφαλής. η. ούλευε κατά καιρούς ως µοντέλο σε εργαστήρια καλλιτεχνών, αφού το της είχε ιδανικές γραµµές. 2. Αντιστοιχίστε τις λέξεις αριστερά µε την σηµασία τους δεξιά: στεριά κορµί γιαλός κλάµατα πανί ακρογιάλι κοµµάτι από ύφασµα σώµα ξηρά θρήνοι 233
Γραµµατική α. Θεωρία Προστακτική Συνεχής Ενεργητικής Φωνής Η συνεχής προστακτική εκφράζει προσταγή ή ευχή, που θέλουµε να γίνεται συνέχεια, εξακολουθητικά. Παραδείγµατα: ιάβαζε, εάν θέλεις να περάσεις στις εξετάσεις. Παιδιά, µην αργείτε. Το µάθηµα αρχίζει στις πέντε. Σχηµατίζεται από το θέµα του ενεστώτα µε την προσθήκη καταλήξεων, ως εξής: παράδειγµα α συζυγία -ε θέµα ενεστώτα + -ετε διαβάζω διάβαζ-ε διαβάζ-ετε να διαβάζεις να διαβάζετε α τάξη -α θέµα ενεστώτα + -άτε αγαπάω αγάπ-α αγαπ-άτε να αγαπάς να αγαπάτε β συζυγία β τάξη ----- θέµα ενεστώτα + -είτε αργώ ----- αργ-είτε να αργείς να αργείτε Παρατηρήσεις: 1. Τα ρήµατα της β συζυγίας και β τάξης δεν σχηµατίζουν µονολεκτικό τύπο στο β πρόσωπο της προστακτικής. Γι αυτό χρησιµοποιούµε τον αντίστοιχο τύπο της συνεχούς υποτακτικής. 2. Στην άρνηση χρησιµοποιούµε τον αντίστοιχο τύπο της συνεχούς υποτακτικής να) µην + ρήµα. Παραδείγµατα: διαβάζω (να) µην διαβάζεις, (να) µην διαβάζετε β. Ασκήσεις 1. Συµπληρώστε τις προτάσεις µε την συνεχή προστακτική (τον µονολεκτικό τύπο) των ρηµάτων της παρένθεσης: α. Παιδιά. τα λουλούδια και. το φυσικό περιβάλλον.(αγαπάω, προστατεύω) β.. πάντα το φανάρι όταν περνάς τον δρόµο!(κοιτάζω) γ.. προσεκτικά το µάθηµα, από εδώ κι εµπρός, γιατί θα ακολουθούν πιο συχνά διαγωνίσµατα.(παρακολουθώ) δ.. τουλάχιστον ένα φρούτο την ηµέρα για την υγεία σας.(τρώω) ε. Κάθε φορά. τα χέρια σου πριν το φαγητό.(πλένω) 234
2. Συµπληρώστε τις παρακάτω προτάσεις µε τον αρνητικό τύπο της συνεχούς προστακτικής των ρηµάτων της παρένθεσης: ξεχνάω, νευριάζω, αγοράζω, περιµένω, κλαίω α. στο παιδάκι τίποτα, αν είναι άτακτο! Για τιµωρία! β. ποτέ βοήθεια από κανέναν, προσπάθησε να λύσεις µόνος σου τα προβλήµατα σου! γ. ποτέ να κλειδώσεις την πόρτα! δ. Παιδί µου, χωρίς λόγο! ε. Έλα, σε παρακαλώ µε! Τραγούδι 2 ραπετσώνα Μ' αίµα χτισµένο, κάθε πέτρα και καηµός κάθε καρφί του πίκρα και λυγµός. Μα όταν γυρίζαµε το βράδυ απ τη δουλειά εγώ και εκείνη όνειρα, φιλιά. Στίχοι: Τάσος Λειβαδίτης Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης Το 'δερνε αγέρας κι η βροχή µα ήταν λιµάνι κι αγκαλιά και γλυκιά απαντοχή. Αχ, το σπιτάκι µας, κι αυτό είχε ψυχή. Πάρ' το στεφάνι µας, πάρ' το γεράνι µας, στη ραπετσώνα πια δεν έχουµε ζωή. Κράτα το χέρι µου και πάµε αστέρι µου, εµείς θα ζήσουµε κι ας είµαστε φτωχοί. Ένα κρεβάτι και µια κούνια στη γωνιά, στην τρύπια στέγη του άστρα και πουλιά. Κάθε του πόρτα ιδρώτας κι αναστεναγµός, κάθε παράθυρό του κι ουρανός. Κι όταν ερχόταν η βραδιά, µες στο στενό σοκάκι ξεφαντώναν τα παιδιά. Αχ, το σπιτάκι µας, κι αυτό είχε καρδιά. Πάρ' το στεφάνι µας, πάρ' το γεράνι µας, στη ραπετσώνα πια δεν έχουµε ζωή. Κράτα το χέρι µου και πάµε αστέρι µου, εµείς θα ζήσουµε κι ας είµαστε φτωχοί. Λεξιλόγιο Καηµός: λύπη που προέρχεται από απραγµατοποίητη ή έντονη επιθυµία, πόθος. Π.χ.: Ο καηµός του ήταν να γυρίσει ξανά πίσω στην πατρίδα του. Ουσιαστικό, γένους αρσενικού, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (ο καηµός, -ού) ο καηµός οι καηµοί του καηµού των καηµών 235
τον καηµό τον καηµό - καηµέ - καηµοί Καρφί: πρόκα, αυτό που χρησιµοποιούµε για να συνδέσουµε ή να στερεώσουµε κάτι. Π.χ.: Κρέµασε τον πίνακα, αφού πρώτα κάρφωσε δύο µικρά καρφιά. Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (το καρφί, - ιού) το καρφί τα καρφιά του καρφιού των καρφιών το καρφί τα καρφιά - καρφί - καρφιά δερνε: χτυπούσε. Π.χ.: Τον έδερνε η µάνα του όταν ήταν µικρός. Παρόλα αυτά έκανε συνέχεια ζηµιές! Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου παρατατικού, φωνής ενεργητικής, προσώπου γ, αριθµού ενικού, συζυγίας α (δέρνω) Αρχικοί χρόνοι: δέρνω, έδερνα, θα δέρνω, θα δείρω, έδειρα, έχω δείρει, είχα δείρει, θα έχω δείρει Απαντοχή: ελπίδα, παρηγοριά, στήριγµα υλικό και ηθικό. Π.χ.: εν έχω άλλον στον κόσµο. Είσαι η µόνη µου απαντοχή κι ελπίδα. Ονοµαστικό, γένους θηλυκού, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (η απαντοχή, - ής) η απαντοχή οι απαντοχές της απαντοχής των απαντοχών την απαντοχή τις απαντοχές - απαντοχή - απαντοχές Γεράνι: φυτό µε διακοσµητικά λουλούδια. Π.χ.: Είχε πάντα στο µπαλκόνι της γεράνια σε διάφορα χρώµατα. Τι όµορφη εικόνα που δηµιουργούσαν! Ουσιαστικό, γένους ουδετέρου, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (το γεράνι, -ιού) το γεράνι τα γεράνια του γερανιού των γερανιών το γεράνι τα γεράνια - γεράνι - γεράνια Τρύπια: αυτή που έχει µικρά ανοίγµατα ή τρύπες. Π.χ.: Στους νέους σήµερα αρέσουν πολύ τα τρύπια τζιν! Επίθετο, γένους θηλυκού, αριθµού ενικού, πτώσης αιτιατικής (τρύπιο-ια-ο) 236
τρύπιος τρύπια τρύπιο τρύπιοι τρύπιες τρύπια τρύπιου τρύπιας τρύπιου τρύπιων τρύπιων τρύπιων τρύπιο τρύπια τρύπιο τρύπιοι τρύπιες τρύπια τρύπιε τρύπια τρύπιο τρύπιοι τρύπιες τρύπια Ιδρώτας: το υγρό που αποβάλλεται από τους πόρους του σώµατος ανθρώπου ή ζώου. Π.χ.: Σκούπισε τον ιδρώτα από το πρόσωπό του και συνέχισε να σκάβει την γη. Ουσιαστικό, γένους αρσενικού, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (ο ιδρώτας, -α) ο ιδρώτας οι ιδρώτες του ιδρώτα τον ιδρώτα τους ιδρώτες - ιδρώτα - ιδρώτες Αναστεναγµός: έκφραση µιας συναισθηµατικής κατάστασης, που συχνά συνοδεύεται από βαθιά αναπνοή. Π.χ.: Με κλάµατα και αναστεναγµούς εγκατέλειπαν την πατρίδα τους. Ουσιαστικό, γένους αρσενικού, αριθµού ενικού, πτώσης ονοµαστικής (ο αναστεναγµός, -ού) ο αναστεναγµός οι αναστεναγµοί του αναστεναγµού των αναστεναγµών τον αναστεναγµό τους αναστεναγµούς - αναστεναγµέ - αναστεναγµοί Ερχόταν: γύριζε, επέστρεφε. Π.χ.: -Τι ώρα έρχεται το τρένο από την Αθήνα, παρακαλώ; - Στις 4:00 µ.µ. Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου παρατατικού, φωνής παθητικής, προσώπου γ, αριθµού ενικού, συζυγίας α (έρχοµαι) Αρχικοί χρόνοι: έρχοµαι, ερχόµουν, θα έρχοµαι, θα έρθω, ήρθα, έχω έρθει, είχα έρθει, θα έχω έρθει Ξεφαντώναν: διασκέδαζαν, γλεντούσαν. Π.χ.: Κάθε µέρα ξεφαντώνει µε τους φίλους του στα µπουζούκια! Γυρίζει σπίτι τα ξηµερώµατα! Ρήµα, έγκλισης οριστικής, χρόνου παρατατικού, φωνής ενεργητικής, προσώπου γ, αριθµού πληθυντικού, συζυγίας α (ξεφαντώνω) Αρχικοί χρόνοι: ξεφαντώνω, ξεφάντωνα, θα ξεφαντώνω, θα ξεφαντώσω, ξεφάντωσα, έχω ξεφαντώσει, είχα ξεφαντώσει, θα έχω ξεφαντώσει 237
Ασκήσεις Λεξιλογίου 1. Συµπληρώστε τα κενά µε την κατάλληλη λέξη της παρένθεσης στον σωστό τύπο: α. Πρέπει να µάθεις να σκέφτεσαι αισιόδοξα για να προσπερνάς ευκολότερα της ζωής. (χαρά, καηµός, διασκέδαση) β. Τα στολίζουν τα παράθυρα πολλών σπιτιών.(χαµοµήλι, γεράνι, χόρτο) γ. Κώστα, στερέωσε ένα µεγάλο για να κρεµάσω τον πίνακα. Είναι πολύ βαρύς.(βιβλίο, καρφί, κουµπί) δ. Έκλαιγε µε λυγµούς και βαριούς (αναστεναγµός, πόνος, καηµός) ε. Είναι η µπλούζα σου! Βγάλ την να στην ράψω! (καθαρή, τρύπια, ωραία) 2. Βρείτε λέξεις από το τραγούδι, που σηµαίνουν: ελπίδα, παρηγοριά χτυπούσε διασκεδάζανε γυρίζει βαθιά λύπη Γραµµατική α. Θεωρία Προστακτική Απλή Ενεργητικής Φωνής Η απλή προστακτική εκφράζει προσταγή ή επιθυµία, που θέλουµε να γίνει µία φορά. Παραδείγµατα: ιάβασε αυτό το άρθρο, γιατί είναι ενδιαφέρον. Μην αργήσετε το µεσηµέρι. Θα φάµε νωρίς. Σχηµατίζεται από το θέµα του αορίστου µε την προσθήκη καταλήξεων, ως εξής: παράδειγµα α συζυγία -ε θέµα αορίστου + -τε διάβασ-ε διαβάζω διαβάσ-τε να διαβάσεις να διαβάσετε β συζυγία α τάξη -ε θέµα αορίστου + - τε αγάπησ-ε αγαπάω αγαπήσ-τε να αγαπήσεις να αγαπήσετε 238
β τάξη -ε θέµα αορίστου + - τε αργώ άργησ-ε αργήσ-τε να αργήσεις να αργήσετε Παρατηρήσεις: 1. Κάποια ρήµατα σχηµατίζουν τον πληθυντικό της απλής προστακτικής σε ετε. Παραδείγµατα: µαθαίνω µάθετε φεύγω φύγετε µένω µείνετε περιµένω περιµένετε καταλαβαίνω καταλάβετε 2. Στην άρνηση χρησιµοποιούµε τον αντίστοιχο τύπο της απλής υποτακτικής (να) µην + ρήµα. Π.χ.: διαβάζω (να) µην διαβάσεις, (να) µην διαβάσετε 3. Κάποια ρήµατα σχηµατίζουν την απλή προστακτική, χωρίς να ακολουθούν τους συγκεκριµένους κανόνες. Τέτοια είναι: ενεστώτας απλή προστακτική ενεστώτας απλή προστακτική ανεβαίνω ανέβα - ανεβείτε µένω µείνε - µείνετε αφήνω άφησε αφήστε άσε - άστε µπαίνω µπες µπέστε / µπείτε βγαίνω βγες βγέστε / βγείτε παθαίνω πάθε - πάθετε βλέπω δες δέστε / δείτε παίρνω πάρε - πάρτε βρίσκω βρες βρέστε / βρείτε πεθαίνω πέθανε - πεθάνετε γίνοµαι γίνε γίνετε περιµένω περίµενε - περιµένετε δίνω δώσε - δώστε πηγαίνω πήγαινε-πηγαίνετε έρχοµαι έλα ελάτε πίνω πιες πιέστε / πιείτε ζεσταίνω ζέστανε -ζεστάνετε πλένω πλύνε - πλύνετε κάθοµαι κάθισε καθίστε κάτσε - κάτσετε τρώω φάε - φάτε καταλαβαίνω κατάλαβε - καταλάβετε φέρνω φέρε - φέρτε κατεβαίνω κατέβα - κατεβείτε φεύγω φύγε - φύγετε λέω πες - πέστε / πείτε 239
β. Ασκήσεις 1. Συµπληρώστε τα κενά µε την απλή προστακτική των ρηµάτων της παρένθεσης: α. Ντίνο, σε παρακαλώ, στο περίπτερο και µία τούρτα παγωτό.(τρέχω, παίρνω) β. Νίκη, µου το βιβλίο πριν τις οκτώ, γιατί µετά θα φύγω.(φέρνω) γ. Παιδιά,, γιατί το λεωφορείο φεύγει σε λίγο.(ανεβαίνω) δ. Αλέκο, αν ξυπνήσεις αύριο πριν από τις εφτά, µε κι εµένα, σε παρακαλώ.(ξυπνάω) ε. επιτέλους τα πράγµατά σου, Γιώργο!(τακτοποιώ) 2. Μετατρέψτε τα παρακάτω ρήµατα από τον ενεστώτα στην απλή προστακτική: α. οµολογείτε β. δεν ενοχλείς γ. ανοίγετε δ. κατεβαίνεις ε. δεν µπαίνετε στ. ταξιδεύεις Κείµενο όµνα Σαµίου «Η Μικρά Ασία ήταν το παραµύθι µου» «εν είναι αυγή να σηκωθώ, να µην αναστενάξω, να γύρω στο προσκέφαλο κι από καρδιάς να κλάψω...». εν είναι περίεργο που η κουβέντα µας ξεκινάει µε τραγούδι. Τι να τις κάνει τις περιγραφές και τις αναλύσεις, την στιγµή που ο στίχος είναι τόσο εύγλωττος; [ ] Οι γονείς της ζούσαν σε ένα χωριό έξω από την Σµύρνη, το Μπαϊντίρι. [ ] Εκείνη γεννιέται το 1928 στην Καισαριανή και εκεί µεγαλώνει. «εν άκουγα τίποτ' άλλο από παιδάκι. Το παραµύθι µου ήταν η Μικρά Ασία». Επισκέπτεται δύο φορές το Μπαϊντίρι. «Πραγµατικά έµεινα έκπληκτη από τον πολιτισµό που βρήκα σ' αυτό τον τόπο. Είδα ότι υπήρχε άλλο επίπεδο ζωής εκεί, άλλη κουλτούρα, ακόµη και στον απλό, φτωχό κόσµο». Τα µικρασιατικά τραγούδια αντανακλούν άραγε τον πολιτισµό αυτό; «Κάθε τραγούδι αντανακλά τον πολιτισµό που το γέννησε. Αυτό είναι και το µαγικό στοιχείο της παράδοσης. Γνωρίζεις την ιστορία ενός τόπου, αλλά µέσα από την φωνή της καρδιάς». «Τίποτ' άλλο δεν άκουγα από παιδάκι παρά για την πατρίδα των γονιών µου. Η Μικρά Ασία ήταν το παραµύθι µου», λέει η όµνα Σαµίου. Την ρωτώ τι διαφορά έχουν τα µικρασιατικά τραγούδια από τα στερεοελλαδίτικα ή τα νησιώτικα. «Είναι άλλο µουσικό ύφος και εντελώς άλλα θέµατα οι στίχοι. Τα µικρασιατικά τραγούδια δεν έχουν ηρωικούς στίχους, όπως δεν έχουν και τα αιγυπτιώτικα. Είναι πιο ερωτικά, πιο µερακλίδικα. Τα τραγούδια των παραλίων έχουν µεγαλύτερη σχέση µε τα νησιώτικα, τους µπάλους και τα συρτά. Υπήρχε δε, τέτοια επικοινωνία στους δύο πληθυσµούς τα περασµένα χρόνια, που είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις ποιος επηρέασε ποιον». Λέει για τον προπάππο της, που 240
καταγόταν από το Πυθαγόρειο της Σάµου και την προγιαγιά της από την Άνδρο, τους γείτονές της στην Καισαριανή, πολλοί από τους οποίους µιλούσαν τουρκικά, την ανοιχτή και φιλόξενη διάθεση των Τούρκων, όταν οι Έλληνες επέστρεφαν ύστερα από χρόνια, για να επισκεφθούν τα σπίτια τους. «Τελικά, κόρη µου, το µόνο που πρέπει να εύχεται ο άνθρωπος είναι να µην γίνονται πόλεµοι. Τι είχαν οι άνθρωποι να χωρίσουν τότε µεταξύ τους; Ακόµη και σήµερα, όταν σε ρωτούν και λες "γιουνάν" αλλάζει το ύφος τους, γιατί έχουν σεβασµό στους Έλληνες». (Απόσπασµα της συνέντευξης της όµνας Σαµίου στη Χάρη Ποντίδα, ΤΑ ΝΕΑ, 14-10-2002, µε αλλαγές) Λεξιλόγιο Να αναστενάξω: να βγάλω αναστεναγµό, να στενοχωρηθώ πολύ. Π.χ.: Με το να αναστενάζεις και µόνο η κατάσταση δεν αλλάζει. Κάνε κάτι! Να γύρω: να φέρω κάτι ή να έρθω σε πλάγια θέση, να έχω κλίση. Π.χ.: - Βασιλική, µην µου µιλάς! Άσε µε να γύρω λίγο και να κοιµηθώ. Προσκέφαλο: µαξιλάρι. Π.χ.: Κάτω από το προσκέφαλό του έχει πάντα το φυλαχτό του. Εύγλωττος: αυτός που χειρίζεται άνετα τον λόγο, που εκφράζεται µε ευχέρεια, που µιλά µε ευκολία. Π.χ.: Ο Ισοκράτης ήταν εύγλωττος ρήτορας - δάσκαλος στην αρχαία Αθήνα. Γεννιέται: δηµιουργείται, έρχεται στην ζωή, αποκτά ύπαρξη. Π.χ.: Ο πατέρας µου γεννήθηκε σε ένα χωριό της Ηπείρου. Επισκέπτεται: πηγαίνει σε κάποιο µέρος για να παρατηρήσει, να εξετάσει, να θαυµάσει κάτι. Π.χ.: Επισκέφτηκα πολλά µουσεία όταν πήγα στην Ελλάδα. Έκπληκτη: αυτή που έχει που έχει νιώσει έκπληξη, απορία, θαυµασµό για κάτι. Π.χ.: Έµεινε έκπληκτη όταν κατάλαβε ότι όλοι µιλούσαν αρνητικά για την δουλειά της! εν περίµενε µια τέτοια συµπεριφορά! Αντανακλούν: εκφράζουν, απηχούν. Π.χ.: Το συγκεκριµένο έργο θεωρείται κλασικό, γιατί ακόµη και σήµερα µετά από τόσα χρόνια, αντανακλά την πραγµατικότητα. Άραγε: µήπως, εκφράζει απορία, αβεβαιότητα. Π.χ.: Το πήρε, άραγε, το γράµµα που του έστειλα; Μαγικό: αυτό που ανήκει ή αναφέρεται στους µάγους και την µαγεία, ανεξήγητο, µοναδικό, πανέµορφο. Π.χ.: Τι µαγική νύχτα απόψε! Ο ουρανός είναι γεµάτος αστέρια! Στερεοελλαδίτικα: αυτά που ανήκουν, προέρχονται ή αναφέρονται στην Στερεά Ελλάδα. Π.χ.: Τα στερεοελλαδίτικα τραγούδια είναι κατά κύριο λόγο δηµοτικά µε θαυµάσιους ηρωικούς στίχους. Νησιώτικα: αυτά που ανήκουν, προέρχονται ή αναφέρονται σε νησί. Π.χ.: Τα νησιώτικα τραγούδια είναι συνήθως χαρούµενα και µιλάνε κυρίως για την θάλασσα και τον έρωτα. 241
Ύφος: στιλ, τρόπος έκφρασης στον γραπτό και τον προφορικό λόγο, η ψυχική διάθεση ενός προσώπου. Π.χ.: Πώς είσαι έτσι σήµερα; Τι λυπηµένο ύφος είναι αυτό; Εντελώς: τελείως. Π.χ.: Έχω τελειώσει εντελώς την δουλειά µου. Ηρωικούς: που ανήκουν ή αναφέρονται στους ήρωες, που φανερώνουν ηρωισµό, γενναιότητα. Π.χ.: Πολλά έργα Ελλήνων συγγραφέων καθρεφτίζουν τους ηρωικούς αγώνες του ελληνικού λαού κατά την διάρκεια πολέµων. Μερακλίδικα: φτιαγµένα µε φροντίδα, µε µεράκι, ώστε να προκαλούν σε κάποιον ιδιαίτερη ευχαρίστηση Π.χ.: Εδώ κάνουν µερακλίδικο καφέ! Η µυρωδιά του και το καϊµάκι του σε προκαλούν! Μπάλους: νησιώτικους ελληνικούς χορούς. Π.χ.: Ο µπάλος χορεύεται από δύο ή περισσότερα άτοµα τοποθετηµένα απέναντι. Συρτά: είδη χορού. Π.χ.: Χόρευαν συρτό µε πολλή χάρη µέχρι το πρωί! ιάθεση: ψυχική ή σωµατική κατάσταση, προθυµία, όρεξη. Π.χ.: εν είχε καµία διάθεση για κουβέντα. Στεκόταν στην άκρη αµίλητος. Να εύχεται: να επιθυµεί να πραγµατοποιηθεί ένα γεγονός για τον εαυτό του ή για άλλους. Π.χ.: Εύχοµαι ο θεός να σου δώσει όλα τα καλά! Το αξίζεις. Επιλέξτε την σωστή απάντηση: Άσκηση κατανόησης 1. Η όµνα Σαµίου γεννήθηκε το 1928 στην Καισαριανή της. α. Μικράς Ασίας β. Αθήνας γ. Σάµου 2. Κατά την όµνα Σαµίου, τα µικρασιατικά τραγούδια τον πολιτισµό που τα γέννησε. α. περιγράφουν β. αντανακλούν γ. αναστενάζουν 3. Η Μικρά Ασία ήταν για την όµνα Σαµίου της. α. το παραµύθι β. η φωνή γ. ο πολιτισµός 242
4. Σε σύγκριση µε τα στερεοελλαδίτικα ή τα νησιώτικα, τα µικρασιάτικα τραγούδια είναι πιο. α. ηρωικά β. µικρά γ. µερακλίδικα 5. Σύµφωνα µε την όµνα Σαµίου, και τότε και σήµερα ανάµεσα στους Έλληνες και τους Τούρκους υπάρχει. α. έχθρα β. µίσος γ. σεβασµός Παιχνιδόλεξα Ελάτε να θυµηθούµε λίγα από αυτά που µάθαµε, παίζοντας 1. Σταυρόλεξο Βρείτε τις λέξεις, που ζητάµε, και λύστε το σταυρόλεξο: 2 1 2 1 3 3 Οριζόντια 1. Είναι τα µικρασιατικά τραγούδια. 2. Το µαξιλάρι. 3. Είναι η στέγη του σπιτιού στο δεύτερο τραγούδι. Κάθετα 1. Αυτός που νιώθει έκπληξη και θαυµασµό. 2. Νησιώτικος χορός. 3. Με αυτό µετακινώ την βάρκα. 2. Κρεµάλα Βρείτε την λέξη που κρύβεται: 1. Περνάω, διασχίζω, προχωράω, φεύγω. _ 243
2. Συναισθηµατική κατάσταση, που συνοδεύεται από βαθιά αναπνοή. 3. ιασκεδάζω, γλεντάω. Α _ Ξ 3. Ακροστιχίδα Βρείτε τις λέξεις και ανακαλύψτε ποια κρύβεται ( φυτό µε καλλωπιστικά λουλούδια ): 2 3 4 5 1. ηµιουργούµαι, αποκτώ ύπαρξη. 2. Προθυµία, όρεξη. 3. Γη, ξηρά, ήπειρος. 4. Θρήνος, το αποτέλεσµα του «κλαίω». 5. Κοµµάτι υφάσµατος, µικρό πανί βάρκας. 6. Παραλία, ακρογιάλι. 6 1 4. Τραγούδια Ακούστε τα τραγούδια και συµπληρώστε τις λέξεις που λείπουν: Στο πα και στο ξαναλέω Στο και στο, στο µην κατεβείς. Κι ο γιαλός κάνει φουρτούνα και σε πάρει και. Στίχοι: Παραδοσιακό Μουσική: Παραδοσιακό Κι αν µε πάρει, που µε πάει κάτω στα βαθιά νερά, κάνω το µου βάρκα, τα χεράκια µου, το µαντήλι µου, µπαινοβγαίνω στη. Στο και στο, µη µου γράµµατα, γιατί γράµµατα δεν ξέρω και µε πιάνουν. 244
ραπετσώνα Μ' αίµα χτισµένο, κάθε πέτρα και κάθε του πίκρα και λυγµός. Μα όταν γυρίζαµε το βράδυ απ τη δουλειά εγώ και εκείνη όνειρα, φιλιά. Στίχοι: Τάσος Λειβαδίτης Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης Το αγέρας κι η βροχή µα ήταν λιµάνι κι αγκαλιά και γλυκιά. Αχ, το σπιτάκι µας, κι αυτό είχε ψυχή. Πάρ' το στεφάνι µας, πάρ' το µας, στη ραπετσώνα πια δεν έχουµε ζωή. Κράτα το χέρι µου και πάµε αστέρι µου, εµείς θα ζήσουµε κι ας είµαστε φτωχοί. Ένα κρεβάτι και µια κούνια στη γωνιά, στην στέγη του άστρα και πουλιά. Κάθε του πόρτα κι, κάθε παράθυρό του κι ουρανός. Κι όταν η βραδιά, µες στο στενό σοκάκι τα παιδιά. Αχ, το σπιτάκι µας, κι αυτό είχε καρδιά. Πάρ' το στεφάνι µας, πάρ' το µας, στη ραπετσώνα πια δεν έχουµε ζωή. Κράτα το χέρι µου και πάµε αστέρι µου, εµείς θα ζήσουµε κι ας είµαστε φτωχοί. Λεξιλόγιο ενότητας Αναστεναγµός, ο Αναστενάζω Αντανακλώ Απαντοχή, η Άραγε Γεννιέµαι Γεράνι, το Γέρνω Γιαλός, ο Γράφω έρνω ιαβαίνω ιάθεση, η Έκπληκτος-η-ο Εντελώς Επισκέπτοµαι Έρχοµαι Εύγλωττος-η-ο Εύχοµαι Ηρωικός-ή-ό Ιδρώτας, ο Καηµός, ο Καρφί, το Κλάµα, το Κορµί, το Κουπί, το Λέω Μαγικός-ή-ό Μερακλίδικος-η-ο Μπάλος, ο Νησιώτικος-η-ο Ξαναλέω Ξεφαντώνω Πανάκι, το Προσκέφαλο, το Στερεοελλαδίτικος-η-ο 245
Στεριά, η Συρτό, το Τρύπιος-α-ο Ύφος, το 246