PO O O Η ελληνική γλώσσα, που ομιλείται αδιάκοπα, με τις ποιες αλλαγές της, απ τη δε τερη τουλάχιστον χιλιετηρίδα π.χ. μέχρι σήμερα και που, κατά το ρήτορα Κικέρωνα, θεωρείται άξια να λαλείται ακ μη και απ τους θεο ς, είναι στενά συνυφασμένη με τον πολιτισμ, το ίο και τις τ χες των Ελλήνων καθ λη την υπερτρισχιλιετή ιστορική διαδρομή τους. Στη θαυμάσια αυτή γλώσσα, την τελει τερη απ λες τις γλώσσες, κατά τους ξένους μελετητές, συνέθεσαν τα αθάνατα αριστουργήματά τους ο θείος μηρος, οι τραγικοί ποιητές της κλασικής αρχαι τητας, οι αττικοί ρήτορες κ.ά. Οι μεγάλοι αυτοί πνευματικοί ταγοί αναδεικν ονται μέσα απ τα έργα τους αδιαφιλονίκητοι διδάσκαλοι και καθοδηγητές της ανθρωπ τητας και σπουδαίοι ανατ μοι της ανθρώπινης ψυχής. Έχει καταστεί σαφές σε λους σοι ασχολο νται επιστημονικά με γλωσσικά θέματα τι δεν είναι ε κολη υπ θεση να καταγράψει κανείς πλήρως και να αναλ σει επιστημονικά μια τέτοια γλώσσα, η οποία ευτ χησε να καλλιεργηθεί απ υπέροχους πνευματικο ς άνδρες. Για τη συγγραφή του παρ ντος πονήματος έλα α υπ ψη μου χι μ νο τους παλαι τερους φιλολ γους και γλωσσολ γους οι οποίοι συνέγραψαν γραμματική της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, αλλά και μερικά απ τα πορίσματα των σ γχρονων γλωσσολογικών θεωριών, πως του στρουκτουραλισμο ή της δομολογίας και της μετασχηματιστικής ή γενετικής γραμματικής. Κυρίως έκανα ικανή χρήση των ρων «φώνημα», «μορφοφωνολογικοί καν νες» και «μ ρφημα». Επιπλέον, κατα λήθηκε προσπάθεια, παράλληλα με τα παρουσιαζ μενα και εξεταζ μενα γλωσσικά φαιν μενα της αρχαίας Ελληνικής, να γίνονται συχνές αναφορές και για τα αντίστοιχα φαιν μενα της νέας Ελληνικής. Θέλω να πιστε ω τι το ι λίο αυτ θα ρει τη δέουσα ανταπ κριση απ τους μαθητές, τους φοιτητές, τους διδάσκοντες καθηγητές και τους μελετητές, προς τους οποίους κυρίως απευθ νεται. Ευπρ σδεκτη θα είναι κάθε καλ πιστη κριτική, που θα έχει ως σκοπ τη ελτίωση της μελέτης αυτής και την κατάδειξη της αλήθειας. ΓΕΩΡΓΙΟΣ Χ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΑΔΗΣ
π ƒπ Ã ª ø ΠΡΟΛΟΓΟΣ...9 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ...11 Συντετμημένες λέξεις και ασικά σ μ ολα...25 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ 1. Έννοια, σημασία και γνωρίσματα της γλώσσας...29 2. Απ ψεις και θεωρίες για τη γένεση της γλώσσας...33 3. Βασικά χαρακτηριστικά της γλώσσας...37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΓΛΩΣΣΩΝ 1. Η Ελληνική ανήκει στη μεγάλη ινδοευρωπαϊκή οικογένεια γλωσσών...40 2. Γενικά στοιχεία για τις αδελφές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες...42 3. Γλώσσες centum και γλώσσες satem...51 4. Η κοιτίδα των Ινδοευρωπαίων...53 5. Ανακάλυψη της συγγένειας των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών...54 6. Επανασ νθεση της Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκής...58 7. Ιστορική και συγκριτική γλωσσολογία...61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΠΕΛΑΣΓΟΙ 1. Η κάθοδος των ελληνικών φ λων στην Ελλάδα...63 2. Προέλληνες ή Πελασγοί...64 3. Ελλην, Ελλ ς...68 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΛΦΑΒΗΤΟ 1. Γραπτ ς λ γος Γραφή...72 2. Γραμμική γραφή Α και γραμμική γραφή Β...74 3. Προέλευση του αλφα ήτου...77 11
Ú ÌÌ ÙÈÎ ÙË Ú ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ 4. Το φοινικικ αλφά ητο και οι ελληνικές τροποποιήσεις και προσθήκες...81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ E ΟΙ ΑΡΧΑΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ 1. Ιδιαίτερα στοιχεία της Ελληνικής μετά την απ σπασή της απ την Ινδοευρωπαϊκή...84 2. Διαίρεση των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων...86 3. Κοινά στοιχεία της ιωνικής και της αττικής διαλέκτου...88 4. Η ιωνική διάλεκτος και τα γλωσσικά χαρακτηριστικά της...90 5. Αττική διάλεκτος...93 6. Αχαϊκή διάλεκτος...96 7. Κοινοί γλωσσικοί χαρακτήρες των αχαϊκών διαλέκτων...97 8. Ιδιαίτεροι χαρακτήρες των διαλέκτων της ρειας αχαϊκής...99 I. Λεσ ιακή διάλεκτος...99 II. Θεσσαλική διάλεκτος...100 III. Βοιωτική διάλεκτος...100 9. Ιδιαίτεροι χαρακτήρες των διαλέκτων της ν τιας αχαϊκής...101 I. Αρκαδική διάλεκτος...101 II. Κυπριακή διάλεκτος...101 III. Παμφυλιακή διάλεκτος...102 10. Δωρική διάλεκτος...102 11. Κοινά γλωσσικά γνωρίσματα των δωρικών διαλέκτων...104 12. Ιδιάζοντες χαρακτήρες των κυρίως δωρικών διαλέκτων...105 I. Λακωνική...105 II. Μεσσηνιακή...106 III. Αργεία...106 IV. Κορινθιακή...106 V. Μεγαρική...107 VI. Κρητική...107 VII. Ροδιακή...108 13. Κοινά χαρακτηριστικά των ορειοδυτικών διαλέκτων...108 14. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ορειοδυτικών διαλέκτων...109 I. Φωκική...109 II. Λοκρική...109 III. Αιτωλοακαρνανική...110 IV. Ηπειρωτική...111 V. Ηλειακή...111 VI. Αχαϊκή...111 12
º π ã 15. Μακεδονική διάλεκτος...112 16. Νε τερα στοιχεία για πληρέστερη καταν ηση του ρου «διάλεκτος»...113 17. Προσθήκη γραμματικο καν να σε διάλεκτο και παραδείγματα λειτουργίας των καν νων...115 18. Γενικ τερα αίτια των φωνητικών αλλαγών...118 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΦΩΝΗΤΙΚΗ, ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ, ΜΟΡΦΟΦΩΝΟΛΟΓΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΕΣ 1. Έννοια και κλάδοι της φωνητικής...123 2. Έννοια και σημασία της φωνολογίας...127 3. Φώνημα: έννοια και σημασία...130 4. Μορφοφωνολογία...132 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΦΘΟΓΓΟΙ. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΑΥΤΩΝ 1. Τα γράμματα του ελληνικο αλφα ήτου...134 2. Τα φωνητήρια ργανα...139 3. Παραγωγή, διαίρεση και χαρακτηριστικά των φωνηέντων...142 4. Χαρακτηριστικά και διαίρεση των συμφώνων της αρχαίας Ελληνικής...148 5. Δίφθογγοι...156 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΤΟΝΟΙ, ΠΝΕΥΜΑΤΑ, ΣΥΛΛΑΒΕΣ, ΣΤΙΞΗ 1. Τ νοι και επιτονισμ ς...159 2. Τρισυλλα ικ ς ν μος και καν νες τονισμο...161 3. Θέση του τ νου και ονομασία λέξεων ανάλογα με τον τονισμ τους...164 4. Άτονες και εγκλιτικές λέξεις...165 5. Ο τ νος των εγκλιτικών...166 6. Πνε ματα...167 7. Βοηθητικά ορθογραφικά σημεία στο γραπτ λ γο...170 8. Σημεία στίξης...171 9. Συλλα ή...173 10. Συλλα ισμ ς...175 11. Ευφωνία και ευφωνικά σ μφωνα...176 12. Συμφωνικά συμπλέγματα στην αρχή των λέξεων της αρχαίας Ελληνικής...177 13
Ú ÌÌ ÙÈÎ ÙË Ú ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ ΠΑΘΗ ΤΩΝ ΦΩΝΗΕΝΤΩΝ 1. Η έννοια των φθογγικών παθών και οι φωνολογικοί ή μορφοφωνολογικοί καν νες...181 2. Χασμωδία και τρ ποι θεραπείας της...184 3. Συναίρεση...185 4. Κράση...189 5. Έκθλιψη...191 6. Συνίζηση...194 7. Αφαίρεση, υφαίρεση, πρ σληψη προσθετών ή ευφωνικών συμφώνων...194 8. Μετάπτωση...196 9. Συγκοπή, ανάπτυξη και μετάθεση φωνηέντων...201 10. Αντιμεταχώρηση, αφομοίωση, ανομοίωση...203 11. Εκτάσεις, αντεκτάσεις, μετρικές/ρυθμικές εκτάσεις...205 12. Προσθετικά ή προθεματικά φωνήεντα και άλλα πάθη φωνηέντων...209 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΠΑΘΗ ΣΥΜΦΩΝΩΝ ΚΑΙ ΗΜΙΦΩΝΩΝ 1. Απο ολή συμφώνων και ημιφώνων...213 2. Ανάπτυξη συμφώνων...216 3. Μετάθεση ή επένθεση του j και μεταθέσεις άλλων συμφώνων...217 4. Ένωση ή συγχώνευση συμφώνων...219 5. Αφομοιώσεις συμφώνων...220 6. Ανομοίωση συμφώνων...223 7. Τροπές συμφώνων...226 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΑ Η ΛΕΞΗ ΚΑΙ ΤΟ ΜΟΡΦΗΜΑ 1. Η λέξη και τα προ λήματά της...231 2. Μορφολογία: Έννοια και σημασία της...236 3. Το μ ρφημα...237 4. Διαίρεση των μορφημάτων...239 5. Τροπή γλωσσικών στοιχείων κατ αναλογία άλλων συνηθέστερων...242 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΒ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΥΤΟΥ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 1. Μέρη του λ γου...246 14
º π ã 2. Τ ποι των λέξεων, καταλήξεις, χαρακτήρας, θέματα και ρίζες...247 3. Πτωτικά και παρεπ μενα των πτωτικών...248 4. Το άρθρο...252 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΓ ΟΝΟΜΑΤΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΚΑΙ Η ΚΛΙΣΗ ΤΟΥΣ 1. Ορισμ ς και διαίρεση των ουσιαστικών...255 2. Ουσιαστικά που απαντο ν ή μ νο στον ενικ ή μ νο στον πληθυντικ αριθμ...256 3. Κλίση των πρωτ κλιτων ασυναίρετων ουσιαστικών...257 4. Κλίση των πρωτ κλιτων συνηρημένων ουσιαστικών...264 5. Δε τερη κλίση των ουσιαστικών...266 6. Δευτερ κλιτα συνηρημένα ουσιαστικά...270 7. Αττικ κλιτα...272 8. Τρίτη κλίση των ουσιαστικών...274 9. Φωνηεντ ληκτα ουσιαστικά της γ κλίσης...277 10. Συμφων ληκτα ουσιαστικά της γ κλίσης...286 11. Ημιφων ληκτα τριτ κλιτα ουσιαστικά...297 12. Γενικές παρατηρήσεις στις καταλήξεις και στον τονισμ των ονομάτων της γ κλίσης...314 13. Ανώμαλα ουσιαστικά...315 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΔ ΤΑ ΕΠΙΘΕΤΑ ΚΑΙ Η ΚΛΙΣΗ ΤΟΥΣ 1. Ορισμ ς και κατηγορίες των επιθέτων...321 2. Ασυναίρετα δευτερ κλιτα επίθετα...323 Τριγενή και τρικατάληκτα σε -ος, -η, -ον...323 Τριγενή και τρικατάληκτα σε -ος, -α, -ον...324 3. Ασυναίρετα δευτερ κλιτα τριγενή και δικατάληκτα επίθετα σε -ος, -ον...326 4. Συνηρημένα δευτερ κλιτα επίθετα...327 Τριγενή και τρικατάληκτα...327 Τριγενή και δικατάληκτα...328 5. Αττικ κλιτα επίθετα...329 6. Τριτ κλιτα φωνηεντ ληκτα επίθετα...330 Τριγενή και τρικατάληκτα σε -υς, -εια, -υ οξ τονα...330 Τριγενή και δικατάληκτα σε -υς, -υ (γεν. -υος ή -εος)...333 7. Τριτ κλιτα συμφων ληκτα επίθετα...335 Αφων ληκτα τρικατάληκτα...335 Αφων ληκτα τριγενή και δικατάληκτα...338 Αφων ληκτα διγενή και μονοκατάληκτα...339 15
Ú ÌÌ ÙÈÎ ÙË Ú ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ Ενριν ληκτα και υγρ ληκτα τριγενή και τρικατάληκτα...339 Ενριν ληκτα και υγρ ληκτα τριγενή και δικατάληκτα...341 Ενριν ληκτα και υγρ ληκτα διγενή και μονοκατάληκτα...342 Σιγμ ληκτα τριγενή και δικατάληκτα σε -ης, -ες...343 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΕ ΑΝΩΜΑΛΑ ΕΠΙΘΕΤΑ ΚΑΙ ΜΕΤΟΧΕΣ 1. Κλίση του ανώμαλου επιθέτου πολ ς, πολλή, πολ...347 2. Κλίση του ανώμαλου επιθέτου μέγας, μεγάλη, μέγα...348 3. Κλίση του ανώμαλου επιθέτου πρ ος, πραε α, πρ ον...349 4. Κλίση των ανώμαλων ελλειπτικών επιθέτων σ ς και φρο δος...350 5. Μετοχές...351 6. Δευτερ κλιτες μετοχές...352 7. Τριτ κλιτες μετοχές...353 Μετοχές σε -ας, -ασα, -αν...353 Μετοχές σε -είς, -ε σα, - ν...354 Μετοχές σε -ο ς, -ο σα, - ν...355 Μετοχές σε - ς, - σα, - ν...356 Μετοχές σε -ων, -ουσα, -ον...357 Μετοχές σε - ν, - σα, - ν...358 Μετοχές σε - ν, -ο σα, -ο ν...359 Μετοχές σε -ώς, -υ α, - ς...360 Μετοχές σε -ώς, - σα, - ς (ή - ς)...361 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΣΤ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ 1. Ορισμ ς. Βαθμοί των επιθέτων...363 2. Ομαλ ς σχηματισμ ς μονολεκτικών παραθετικών...365 3. Τα παραθετικά σε - τερος, - τατος και -ώτερος, -ώτατος...366 4. Αναλογικ ς σχηματισμ ς παραθετικών...367 5. Ανώμαλα παραθετικά...369 6. Κλίση των συγκριτικών σε -ίων (-ων), -ιον (-ον)...371 7. Περιφραστικά παραθετικά επιθέτων και μετοχών...373 8. Ελλειπτικά παραθετικά και επίθετα στερο μενα παραθετικών...374 9. Παραθετικά επιρρημάτων...375 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΖ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ 1. Ορισμ ς και διαίρεση των αριθμητικών...377 16
º π ã 2. Αριθμητικά επίθετα...377 3. Αριθμητικά ουσιαστικά...380 4. Αριθμητικά επιρρήματα...381 5. Πίνακες αριθμητικών...381 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΗ ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ 1. Ορισμ ς και είδη των αντωνυμιών...385 2. Προσωπικές αντωνυμίες...385 3. Δεικτικές αντωνυμίες...387 4. Οριστική ή επαναληπτική αντωνυμία...390 5. Κτητικές αντωνυμίες...392 6. Αυτοπαθείς ή αυτοπαθητικές αντωνυμίες...393 7. Αλληλοπαθής ή αλληλοπαθητική αντωνυμία...395 8. Ερωτηματικές αντωνυμίες...396 9. Α ριστες αντωνυμίες...398 10. Αναφορικές αντωνυμίες...400 11. Συσχετικές αντωνυμίες...403 12. Πίνακας συσχετικών αντωνυμιών της αρχαίας Ελληνικής...403 13. Πίνακας συσχετικών αντωνυμιών της νέας Ελληνικής...404 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΘ ΡΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΥΤΩΝ Α Παρεπ μενα του ρήματος...405 1. Ορισμ ς του ρήματος...405 2. Διαθέσεις...406 3. Συζυγίες...410 4. Φωνές...411 5. Χρ νοι...412 6. Εγκλίσεις...420 7. Πρ σωπα...424 8. Αριθμοί...425 Β Στοιχεία σχηματισμο του ρήματος...425 1. Κατάληξη...425 2. Θέμα...426 3. Χαρακτήρας...427 4. Α ξηση...428 5. Α ξηση στα σ νθετα και παρασ νθετα ρήματα...431 6. Ανώμαλη α ξηση...432 17
Ú ÌÌ ÙÈÎ ÙË Ú ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ 7. Αναδιπλασιασμ ς...436 8. Ανωμαλίες αναδιπλασιασμο...438 9. Αττικ ς αναδιπλασιασμ ς...440 10. Το οηθητικ ρήμα ε μ...441 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Κ ΒΑΡΥΤΟΝΑ ΡΗΜΑΤΑ ΣΕ -Ω ΤΗΣ Α ΣΥΖΥΓΙΑΣ 1. Ορισμ ς και διαίρεση των αρ τονων ρημάτων...444 2. Κλίση του αρ τονου φωνηεντ ληκτου ρήματος λ -ω στην ενεργητική φωνή...445 3. Κλίση του αρ τονου φωνηεντ ληκτου ρήματος λ -ομαι μέσης φωνής με μέση διάθεση (λ -ομαι = λ νω τον εαυτ μου)...448 4. Κλίση του αρ τονου φωνηεντ ληκτου ρήματος λ -ομαι μέσης φωνής με παθητική διάθεση (λ -ομαι = λ ομαι απ άλλον)...451 5. Συστατικά στοιχεία των μονολεκτικών τ πων στα ρήματα της α συζυγίας...454 α) Προσωπική κατάληξη...455 ) Καταλήξεις του δυϊκο αριθμο στα ρήματα...457 γ) Θεματικ φωνήεν...458 δ) Εγκλιτικ φωνήεν...459 ε) Χρονικ ς χαρακτήρας...459 στ) Χρονικ πρ σφυμα...460 ζ) Σχηματισμ ς περιφραστικών χρ νων...460 η) Φαινομενικές καταλήξεις...461 θ) Σχηματισμ ς των χρ νων των ασυναίρετων φωνηεντ ληκτων ρημάτων...462 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΑ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΑ ΑΦΩΝΟΛΗΚΤΑ ΡΗΜΑΤΑ 1. Ορισμ ς και διαίρεση των αφων ληκτων ρημάτων...464 2. Σχηματισμ ς του ενεστώτα και του παρατατικο ενεργητικής και μέσης φωνής...464 3. Κλίση ρημάτων...468 Κλίση του ουρανικ ληκτου ρήματος τάττω ή τάσσω (θ. ταγ-) στον ενεστώτα και τον παρατατικ...468 Κλίση του ουρανικ ληκτου ρήματος τάττομαι ή τάσσομαι (θ. ταγ-) στον ενεστώτα και τον παρατατικ...469 Κλίση του οδοντικ ληκτου ρήματος λπίζω (θ. λπίδ-) στον ενεστώτα και τον παρατατικ...470 18
º π ã Κλίση του χειλικ ληκτου ρήματος λείπω (θ. λειπ-) στον ενεστώτα και τον παρατατικ...471 Κλίση του χειλικ ληκτου ρήματος λείπομαι (θ. λειπ-) στον ενεστώτα και τον παρατατικ...472 4. Μέλλοντας και α ριστος ενεργητικής και μέσης φωνής...472 5. Ενεργητικ ς παρακείμενος και υπερσυντέλικος...476 6. Παθητικ ς μέλλοντας α και παθητικ ς α ριστος α...478 7. Κλίση ρημάτων...479 Κλίση του ενεργητικο παρακειμένου και υπερσυντελίκου του ρήματος τάττω...479 Κλίση του παθητικο μέλλοντα α και του παθητικο αορίστου α του ρήματος τάττομαι...480 8. Παρακείμενος και υπερσυντέλικος μέσης φωνής...480 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΒ ΕΝΡΙΝΟΛΗΚΤΑ ΚΑΙ ΥΓΡΟΛΗΚΤΑ ΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Α ΣΥΖΥΓΙΑΣ 1. Σχηματισμ ς του ενεστώτα και του παρατατικο ενεργητικής και μέσης φωνής...483 2. Σχηματισμ ς του μέλλοντα και του αορίστου α ενεργητικής και μέσης φωνής...488 3. Οι άλλοι χρ νοι των ενριν ληκτων και των υγρ ληκτων ρημάτων...493 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΓ ΔΕΥΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ 1. Ενεργητικ ς και μέσος α ριστος...496 2. Παθητικ ς μέλλοντας και παθητικ ς α ριστος...498 3. Ενεργητικ ς παρακείμενος και υπερσυντέλικος...501 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΔ ΣΥΝΗΡΗΜΕΝΑ Ή ΠΕΡΙΣΠΩΜΕΝΑ ΡΗΜΑΤΑ 1. Ορισμ ς και διαίρεση των συνηρημένων ρημάτων...503 2. Κλίση του συνηρημένου ρήματος τιμάω - (θ. τιμᾱ-) στον ενεστώτα και τον παρατατικ...504 3. Κλίση του συνηρημένου ρήματος ποιέω - (θ. ποιε-) στον ενεστώτα και τον παρατατικ...506 4. Κλίση του συνηρημένου ρήματος δουλ ω - (θ. δουλο-) στον ενεστώτα και τον παρατατικ...508 5. Οι άλλοι χρ νοι των συνηρημένων ρημάτων...512 19
Ú ÌÌ ÙÈÎ ÙË Ú ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ 6. Ιδιαιτερ τητες και ανωμαλίες στα συνηρημένα ρήματα...513 7. Τα ρήματα ζ, πειν, διψ και χρ μαι...514 8. Ρήματα σε -έω με μονοσ λλα ο θέμα...517 9. Το ρήμα ιγ ω -...519 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΕ ΣΥΖΥΓΙΑ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΣΕ -ΜΙ 1. Ορισμ ς και διαίρεση των ρημάτων συζυγίας σε -μι...521 2. Κλίση του συμφων ληκτου ρήματος δείκνυμι (θ. δεικ-)...523 3. Ενεστώτας, παρατατικ ς και α ριστος των φωνηεντ ληκτων ρημάτων σε -μι...525 4. Οι άλλοι χρ νοι των φωνηεντ ληκτων ρημάτων σε -μι...540 5. Άλλα φωνηεντ ληκτα ρήματα σε -μι...542 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΣΤ ΑΟΡΙΣΤΟΙ Β ΒΑΡΥΤΟΝΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΚΛΙΝΟΜΕΝΟΙ ΚΑΤΑ ΤΑ ΡΗΜΑΤΑ ΣΕ -ΜΙ 1. Ρήματα της α συζυγίας με α ριστο κατά τα ρήματα σε -μι...547 2. Παραδείγματα κλίσης αορίστων...548 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΖ ΑΛΛΑ ΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ Β ΣΥΖΥΓΙΑΣ ΜΕ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΑΝΩΜΑΛΙΕΣ 1. Το ρήμα φημ...551 2. Το ρήμα ε μι...553 3. Το ρήμα ο δα...554 4. Το ρήμα κε μαι...556 5. Το ρήμα κάθημαι...558 6. Το ρήμα οικα...559 7. Το ρήμα δέδοικα ή δέδια...561 8. Ο παρακείμενος (τέθνηκα) και ο υπερσυντέλικος ( τεθνήκειν) του ρήματος ( πο)θν ήσκω...562 9. Τα ρήματα μί, χρή, ε μαρται και πέπρωται...564 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΗ ΑΝΩΜΑΛΑ ΡΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟ Ή ΚΑΤΑ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ. ΑΛΛΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΡΗΜΑΤΩΝ 1. Προσφ ματα...565 2. Ανώμαλα ρήματα κατά το σχηματισμ των χρ νων...566 3. Ελλειπτικά ανώμαλα ρήματα...572 4. Ρήματα ανώμαλα κατά τη σημασία των χρ νων...574 20
º π ã 5. Ρήματα αποθετικά...576 6. Ρήματα απρ σωπα ή τριτοπρ σωπα...577 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΘ ΤΑ ΑΚΛΙΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 1. Επιρρήματα...579 2. Πίνακας συσχετικών ή ανταποδοτικών αντωνυμικών επιρρημάτων...583 3. Προθέσεις...584 4. Σ νδεσμοι...586 5. Επιφωνήματα...591 6. Μ ρια...591 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Λ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Α. Εισαγωγικά στοιχεία...593 1. Ορισμ ς Παραγωγικές καταλήξεις...593 2. Διαφορά μεταξ των κλιτικών και των παραγωγικών καταλήξεων. Υπάρχουν κλιτικές καταλήξεις στα πρωτ κλιτα θηλυκά ουσιαστικά;...594 3. Γένεση των παραγωγικών καταλήξεων...597 4. Πρωτ τυπες και παράγωγες λέξεις...600 5. Ανάλυση της λέξης στα τελικά συστατικά της...601 B. Παράγωγα ρήματα...603 α. Ρήματα παράγωγα απ ον ματα...603. Ρήματα παράγωγα απ άλλα ρήματα...610 γ. Ρήματα παράγωγα απ επιρρήματα και επιφωνήματα...611 Γ. Παράγωγα ουσιαστικά...613 α. Ουσιαστικά παράγωγα απ ρήματα...612. Ουσιαστικά παράγωγα απ επίθετα...615 γ. Ουσιαστικά παράγωγα απ άλλα ουσιαστικά...617 1.Υποκοριστικά...617 2.Μεγεθυντικά...619 3.Τοπικά...620 4.Περιεκτικά...620 5.Πατρωνυμικά...621 6.Γονεωνυμικά...622 7.Εθνικά...623 8.Παρώνυμα...624 Δ. Παράγωγα επίθετα...625 α. Επίθετα παράγωγα απ ρήματα...625 1.Ρηματικά επίθετα σε -τος...625 21
Ú ÌÌ ÙÈÎ ÙË Ú ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ 2. Ρηματικά επίθετα σε -τέος...628 3. Άλλα παράγωγα επίθετα απ ρήματα...629. Επίθετα παράγωγα απ ον ματα (ουσιαστικά ή επίθετα)...632 γ. Επίθετα παράγωγα απ επιρρήματα...636 Ε. Παράγωγα επιρρήματα...637 1. Τοπικά επιρρήματα...637 2. Τροπικά επιρρήματα...638 3. Χρονικά επιρρήματα...640 4. Ποσοτικά επιρρήματα...640 ΣΤ. Μορφολογία και μετασχηματιστική γραμματική...641 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΑ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Α. Στοιχεία για τη λειτουργία και τη σημασία της σ νθεσης...645 1. Ορισμ ς και σημασία της σ νθεσης...645 2. Γλωσσικά στοιχεία που είναι δυνατ να συντεθο ν και να αποτελέσουν σ νθετες λέξεις...648 3. Το συνδετικ ή συνθετικ φωνήεν -ο-...649 4. Γλωσσολογική ανάλυση σ νθετων λέξεων της Νεοελληνικής προς πληρέστερη καταν ηση ορισμένων στοιχείων της σ νθεσης...651 Β. Πρώτο συνθετικ...659 1. Κλιτ ως πρώτο συνθετικ...659 α. Ουσιαστικ...659. Επίθετο...661 γ. Ρήμα...661 2. Άκλιτο ως πρώτο συνθετικ α. Επίρρημα...662. Πρ θεση...662 Το «χρυσ παράγγελμα» του Σκαλιγέρου...664 γ. Αχώριστα μ ρια...665 Γ. Δε τερο συνθετικ...666 1. Κλιτ ως δε τερο συνθετικ...666 α. Ουσιαστικ...666. Επίθετο...668 γ. Ρήμα...668 2. Άκλιτο ως δε τερο συνθετικ...670 Δ. Ν θα σ νθετα...670 Ε. Παρασ νθετα...671 ΣΤ. Τονισμ ς των σ νθετων και παρασ νθετων λέξεων της αρχαίας Ελληνικής..373 22
º π ã Ζ. Σημασία των συνθέτων...676 1. Οριστικά ή προσδιοριστικά σ νθετα...676 2. Αντικειμενικά σ νθετα ή σ νθετα εξάρτησης...677 3. Κτητικά σ νθετα...678 4. Συνδετικά ή παρατακτικά σ νθετα...679 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΒ ΟΝΟΜΑΤΟΠΟΙΙΑ, ΜΕΤΑΦΟΡΑ, ΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΥ ΕΙΔΟΥΣ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ 1. Ονοματοποιία...680 2. Μεταφορά...682 3. Αλλαγή του γραμματικο είδους...685 ΕΠΙΜΕΤΡΟ FERDINAND DE SAUSSURE NOAM CHOMSKY: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ 1. Ferdinand de Saussure και ευρωπαϊκ ς στρουκτουραλισμ ς...687 2. Παραδειγματικές και συνταγματικές σχέσεις...691 3. Noam Chomsky και μετασχηματιστική γραμματική...692 4. Φωνητικά χαρακτηριστικά ορισμένων συμφώνων της Νεοελληνικής...696 5. Καν νες για τα έρρινα...696 6. Σημασιολογική διαφοροποίηση λέξεων μορφολογικά ομοίων...699 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΒΑΣΙΚΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΡΑΓΩΓΑ ΤΟΥΣ...703 ΑΛΛΑ ΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕ ΤΙΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΜΟΝΟ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥΣ...727 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΣΥΝΩΝΥΜΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Ή ΦΡΑΣΕΩΝ...749 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...759 ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΡΩΝ, ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ...765 23
YNTETMHMENE E EI KAI BA IKA YMBO A ᾱ = μακρ χρονο α ᾰ = ραχ χρονο α αγγλ. = αγγλικά α.ε. = αρχαία ελληνικά αι. = αιώνας αιτ. = αιτιατική α ρ. = α ριστος δε τερος απαρ. = απαρέμφατο λ. = λέπε γεν. = γενική δοτ. = δοτική Ε. = επίθετο επίθ. = επίθημα θ. = θέμα κ.ά. = και άλλα κ.εξ. = και εξής κκ. = κλιτική κατάληξη κλητ. = κλητική κτλ. = και τα λοιπά λατιν. = λατινικά μέλλ. = μέλλοντας Μ και Π = μέσο και παθητικ ΜΝΕ = Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά μ.χ. = μετά Χριστ ν ν.ε. = νέα ελληνικά Ο = νομα ΟΘ = ονοματικ θέμα οριστ. = οριστική ΟΦ = ονοματική φράση Π = πρ ταση παθητ. = παθητικ ς πκ. = παραγωγική κατάληξη πρ. = πρ θεση πρ λ. = παρά αλε πρ θ. = πρ θημα προστ. = προστακτική π.χ. = παραδείγματος χάρη π.χ. = προ Χριστο Ρ = ρήμα ΡΘ = ρηματικ θέμα Σ = σ μφωνο σελ. = σελίδα ή σελίδες στερ. = στερητικ υποτακτ. = υποτακτική Φ = φωνήεν Χ. Μ. και Π. = χρ νοι μέσοι και παθητικοί * (πριν απ λέξη ή φράση) = τ πος μη μαρτυρο μενος ή φράση αντιγραμματική = κεν σ μ ολο # = ριο λέξης > = η λέξη που ρίσκεται δεξιά παράγεται απ αυτή που είναι αριστερά < = η λέξη που ρίσκεται αριστερά παράγεται απ αυτή που είναι δεξιά = σ μ ολο που δηλώνει τι κάτι αλλάζει, μετασχηματίζεται σε κάτι άλλο // = σ μ ολο που περικλείει φωνήματα ή φωνολογικές απεικονίσεις [] = σ μ ολο που περικλείει φωνητικές απεικονίσεις + = ριο μορφήματος 25
MEPOΣ ΠPΩTO IΣTOPIKH EIΣAΓΩΓH
KEºA AIO ÏÒÛÛ Î È ÁψÛÛÔÏÔÁ 1 ŒÓÓÔÈ, ÛËÌ Û Î È ÁÓˆÚ ÛÌ Ù ÙË ÁÏÒÛÛ Eίναι γνωστ τι οι ανθρώπινες γνώσεις μεταδίδονται με τη γλώσσα 1, η οποία είναι μία απ τις πλέον θεμελιώδεις μορφές της ανθρώπινης συμπεριφοράς. H ανάπτυξη της γλώσσας σε καθαρ ργανο έκφρασης και επικοινωνίας είναι ίσως το μεγαλ τερο επίτευγμα του ανθρώπου. T σο σπουδαίος είναι ο ρ λος της γλώσσας στην ανάπτυξη του ανθρώπινου γένους, ώστε θα ήταν προτιμ τερο να αναφερ μαστε στο γένος αυτ ως HOMO LOQUENS παρά ως HOMO SAPIENS. Για τη γλώσσα, που είναι τ σο αρχαία σο η ανθρώπινη κοινωνία, έχουν διατυπωθεί κατά καιρο ς διάφοροι ορισμοί. 2 Σημειώνουμε εδώ τους ακ λουθους ορισμο ς: α. Γλώσσα είναι ένα διαρθρωμένο σ στημα αυθαίρετων φωνητικών συμ λων, που χρησιμοποιο νται απ συγκεκριμένη κοινωνία ανθρώπων για τις ποικίλες ανάγκες επικοινωνίας τους.. Γλώσσα είναι ένα ηχητικ σ στημα επικοινωνίας, το οποίο λειτουργεί με 1. Kατά τον Aδαμάντιο Kοραή, «η γλώσσα είναι ένα απ τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήματα. Aπ το κτήμα το το μετέχουν λα τα μέλη του έθνους με δημοκρατικήν, να είπω ο τως, ισ τητα». O αοίδιμος Kοραής θεωρεί τη γνώση της αρχαίας Ελληνικής ως απαραίτητη προϋπ θεση για την καταν ηση της νέας Ελληνικής: «ποιος χωρίς την γνώσιν της αρχαίας επιχειρεί να μελετήσει και ερμηνε σει την νέαν ή απατάται ή απατά». 2. Για την έννοια και τη σημασία της γλώσσας μπορο με να διατυπώσουμε και τις ακ λουθες σκέψεις: α. H γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί ως ργανο για την έρευνα και την ερμηνεία της ανθρώπινης φ σης και πιο συγκεκριμένα των νοητικών της λειτουργιών.. H γλώσσα είναι ο καθρέφτης του νου. γ. Γλώσσα είναι ένα εσωτερικευμένο σ στημα ν μων και αρχών, που συσχετίζουν σημασίες με φωνητικές ακολουθίες. δ. H γλώσσα είναι σπουδαίος παράγων του κοινωνικο ίου και του πολιτισμο των ανθρώπων. ε. Δεν υπάρχουν χυδαίες και άρ αρες γλώσσες, αλλά χυδαίοι και άρ αροι άνθρωποι και λαοί. 29
Ú ÌÌ ÙÈÎ ÙË Ú ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ τα ργανα ομιλίας και ακοής μεταξ των μελών συγκεκριμένης κοιν τητας και χρησιμοποιεί φωνητικά σ μ ολα, τα οποία λαμ άνουν αυθαίρετες και συμ ατικές σημασίες. γ. Kατά τον Aμερικαν γλωσσολ γο Edward Sapir (1884-1939), γλώσσα είναι μια καθαρά ανθρώπινη, μη ενστικτώδης, μέθοδος για τη μετάδοση ιδεών, συναισθημάτων και επιθυμιών με τη χρήση εν ς συστήματος εκουσίως δημιουργημένων συμ λων. O τελευταίος αυτ ς ορισμ ς δίνει έμφαση στα εξής: 1. Θεωρεί τη γλώσσα ως καθαρά ανθρώπινη δραστηρι τητα, παρ λο που και κάποια ζώα έχουν υποτυπώδη συστήματα επικοινωνίας. 2. Tονίζει τι λοι οι άνθρωποι χρησιμοποιο ν τη γλώσσα στις καθημερινές επαφές τους με τα άλλα μέλη της ίδιας γλωσσικής κοιν τητας. 3. Aναφέρει τι η γλώσσα δε χρησιμοποιείται μ νο ως ργανο επικοινωνίας, αλλά και ως μέσο έκφρασης των ανθρώπων. 4. Yπογραμμίζει τι η γλώσσα δεν είναι ενστικτώδης. Oι άνθρωποι πρέπει να μάθουν τη γλώσσα, η οποία είναι σ στημα αυθαίρετων συμ ατικών συμ λων. O ίδιος ο Sapir μαζί με το μαθητή του Benjamin Lee Whorf (1897-1941) εισηγήθηκαν την άποψη τι η γλώσσα εν ς λαο καθορίζει ή περιορίζει τη σκέψη και τη ν ηση των ομιλητών της. Mε άλλα λ για, τα ρια της γνώσης εν ς λαο για τα πράγματα του κ σμου είναι τα ρια της γλώσσας του. Mπορο με να πο με τι η γλώσσα είναι το ισχυρ τερο σ μ ολο της ατομικ τητας μιας κοιν τητας και ο ισχυρ τερος συνδετικ ς κρίκος των μελών της. Έχει καταστεί συνείδηση σ λους τους λαο ς τι η γλώσσα αποτελεί σημαντικ παράγοντα για την εθνική τους εν τητα. Για το το, η πρώτη ενέργεια που έκαναν οι αρχηγοί του νεοσ στατου κράτους του Iσραήλ ήταν η ανα ίωση της ε ραϊκής γλώσσας, του φορέα ιερών αξιών για λα τα μέλη του κράτους αυτο. Γενικά, παρατηρείται τι κάθε λα ς μετά την απ κτηση της ανεξαρτησίας του προσπαθεί να επι άλει την καθιέρωση της εθνικής του γλώσσας ως πρώτο στοιχείο της εθνικής του οντ τητας και παρξης. Aξίζει να σημειωθεί τι η γλώσσα, που χαρακτηρίζεται ως κοινωνικ φαιν μενο, δεν είναι μ νο αξία αυτή καθαυτή, αλλά και φορέας αξιών. Oι ανθρωπολ γοι θεωρο ν τη γλώσσα ως μορφή πολιτισμικής συμπεριφοράς, οι κοινωνιολ γοι ως αλληλεπίδραση μεταξ των μελών μιας κοιν τητας, οι φιλ σοφοι ως μέσο ερμηνείας της ανθρώπινης εμπειρίας, οι λογοτέχνες ως καλλιτεχνικ μέσο και οι δάσκαλοι της γλώσσας ως σ νολο δεξιοτήτων. 30
º π ã H σ γχρονη γλωσσολογία κάνει διάκριση μεταξ των ρων γνώση της γλώσσας και χρήση της γλώσσας. Mε τον ρο γνώση της γλώσσας ή γλωσσική ικαν τητα (competence) εννοο με την ικαν τητα των ομιλητών και των ακροατών μιας συγκεκριμένης γλωσσικής κοιν τητας να μιλο ν και να κατανοο ν άπειρες προτάσεις της γλώσσας τους. Mε τον ρο χρήση της γλώσσας (performance) εννοο με την πραγματική χρήση της γλώσσας σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. H διάκριση αυτή μεταξ των ρων competence και performance είναι σπουδαία και σημαντική, δι τι μας δίνει τη δυνατ τητα να εξηγήσουμε γιατί μερικές φορές δεν κάνουμε χρήση ορθών προτάσεων, ταν μιλο με. H διαφορά που υπάρχει μεταξ των δ ο αυτών ρων μπορεί να δειχτεί καλ τερα με το ακ λουθο παράδειγμα απ την αριθμητική. Tο γεγον ς τι ένα άτομο γνωρίζει άριστα τους ν μους και τις αρχές του πολλαπλασιασμο (competence) δε μας εγγυάται τι το άτομο αυτ μπορεί να εκτελεί πολ πλοκους πολλαπλασιασμο ς και να δίνει πάντα ορθές απαντήσεις (performance). Aντίστροφα, το γεγον ς τι ένα μικρ παιδί λέει «δ ο επί δ ο ίσον τέσσερα» δε σημαίνει κατ ανάγκη τι το παιδί αυτ έχει κατανοήσει πέρα για πέρα τις ασικές αρχές του πολλαπλασιασμο. Mε παρ μοιο σκεπτικ, το γεγον ς τι ο ομιλητής έχει γνώση της γλώσσας του, που του δίνει τη δυνατ τητα να παράγει και να κατανοεί άπειρο αριθμ προτάσεων, δε σημαίνει κατ ανάγκη τι κατά την ομιλία λες του οι προτάσεις είναι απαλλαγμένες απ λάθη και κάθε είδους σφάλματα. Tα διάφορα λάθη που μπορεί να κάνει ο ιθαγενής ομιλητής κατά την απαγγελία των προτάσεων είναι δυνατ να οφείλονται σε διάφορους λ γους, πως στην αδυναμία του να δώσει προσοχή σ αυτά που λέει απ υπερ ολική κ πωση, στην αδυναμία του να θυμηθεί πώς άρχισε μια μακροσκελή πρ ταση, καθώς και σε ποικίλους ψυχολογικο ς και άλλους λ γους. Eίναι γνωστ τι η γλώσσα είναι ένα σ νολο αρχών και ν μων ή καν νων που συνδέουν και συσχετίζουν σημασίες και ακολουθίες φωνημάτων. H διάκριση μεταξ του αφηρημένου αυτο συστήματος των αρχών και των καν νων που ο ιθαγενής, ο ντ πιος, ομιλητής κατακτά (competence) και της πραγματικής χρήσης της γλώσσας σε συγκεκριμένες περιπτώσεις (performance) μπορεί να γίνει περισσ τερο σαφής, αν προσπαθήσουμε να εννοήσουμε τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα σε μια μουσική συμφωνία (competence) και στην εκτέλεση αυτής της συμφωνίας (performance). Aνεξάρτητα απ το αθμ επιτυχίας κατά την εκτέλεση αυτής της συμφωνίας, η μουσική συμφωνία αυτή καθαυτή, ως ένα α- φηρημένο μουσικ σ στημα, παραμένει ανεπηρέαστη. Tο αυτ παρατηρείται και στη γλώσσα. Παρ λο που οι ιθαγενείς ομιλητές διαπράττουν διάφορα γραμ- 31
Ú ÌÌ ÙÈÎ ÙË Ú ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ ματικά λάθη, ταν μιλο ν, η δομή της γλώσσας, το αφηρημένο δηλαδή γλωσσικ σ στημα, παραμένει ανεπηρέαστη. Kαι το αφηρημένο αυτ γλωσσικ σ στημα είναι εκείνο που ζητο ν να περιγράψουν και να αναλ σουν οι γλωσσολ γοι. Tον αγγλικ ρο performance άλλοι τον αποδίδουν με τον ελληνικ ρο γλωσσική πλήρωση ( λ. Δ. Θεοφανοπο λου-kοντο Mετασχηματιστική Σ νταξη. Aπ τη Θεωρία στην Πράξη, εκδ. Kαρδαμίτσα, Aθήνα 1989, σελ. 15). Γλωσσολογία 3, τώρα, είναι η επιστημονική σπουδή και μελέτη της γλώσσας. Mέχρι και το 19ο αιώνα μ.x. οι γλωσσολ γοι 4 ασχολο νταν κυρίως με τις λεγ μενες νεκρές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Aπ τις αρχές του 20ο αιώνα έχουμε θεαματική στροφή του ενδιαφέροντος των γλωσσολ γων και άλλων συναφών επιστημ νων για την επιστημονική περιγραφή, ανάλυση και ερμηνεία των ζωντανών γλωσσών 5. Πρέπει να τονιστεί τι σήμερα η γλωσσολογία έχει αποκτήσει αυτονομία έναντι των άλλων επιστημών, και μάλιστα έναντι της φιλοσοφίας και της φιλολογικής κριτικής. Aξίζει ακ μη να σημειωθεί τι η γλωσσολογία είναι εμπειρική επιστήμη, αφο τα δεδομένα της (data) μπορο ν να γίνουν αντικείμενο παρατηρήσεως και οι καν νες της δε δίδονται a priori. 3. O αντίστοιχος ρος στα αγγλικά είναι linguistics. O ρος glottology ή glossology είναι απαρχαιωμένος και δε χρησιμοποιείται πλέον. 4. K ριο έργο του γλωσσολ γου είναι η περιγραφή, η ανάλυση και η ερμηνεία των διάφορων γλωσσικών φαινομένων με επιστημονικ τρ πο. Έργο του γλωσσολ γου δεν είναι να προκαθορίσει πώς πρέπει να μιλάμε (ή να γράφουμε) ή ποια μορφή ομιλίας είναι η ανώτερη. Tο γλωσσολ γο δεν τον ενδιαφέρουν μ νο μία ή δ ο ή τρεις γλώσσες που συμ αίνει να γνωρίζει, αλλά λες οι γλώσσες του κ σμου. Tο ενδιαφέρον του αυτ για λες τις γλώσσες προέρχεται κυρίως απ τους στ χους και τους σκοπο ς της γλωσσολογίας: τη δημιουργία δηλαδή επιστημονικής θεωρίας για τη δομή της ανθρώπινης γλώσσας. λες οι γλωσσικές παρατηρήσεις αποτελο ν τα δεδομένα που είναι δυνατ να συστηματοποιηθο ν και να ερμηνευτο ν απ τη γενική θεωρία. 5. H Γλωσσολογία, που ονομάζεται και Γλωσσική, κατέστη αυτ νομη επιστήμη στις αρχές του 19ου αι. Oι περί τη γλώσσα μως μελέτες είναι παλαι τατες. Στην αρχαι τερη φάση της η ελληνική γλωσσική ήταν απλώς «θεραπαινίδα» και ργανο της φιλοσοφίας και της φιλολογικής κριτικής. Σε αντίθεση με τους Iνδο ς γραμματικο ς, οι οποίοι ανέλυσαν και περιέγραψαν τη γλώσσα κυρίως των ιερών τους ι λίων με θαυμαστή παρατηρητικ τητα και καθ ρισαν τους γραμματικο ς καν νες της με πληρ τητα, συντομία και ραχυλογία, οι αρχαίοι Έλληνες γραμματικοί δε φάνηκαν εφάμιλλοι των Iνδών ομοτέχνων τους και ασχολήθηκαν κυρίως με τη γλώσσα ως μέσο έκφρασης της ανθρώπινης σκέψης. Tους Έλληνες γραμματικο ς απασχ λησαν γενικ τερα ζητήματα, πως ήταν το πρ λημα της γένεσης της γλώσσας, το θέμα του αν η γλώσσα ήταν «φ σει ν μ ω», το ζήτημα της αναλογίας ή της ανωμαλίας στη γλώσσα κ.ά. 32
º π ã 2 Aapplefi ÂÈ Î È ıâˆú  ÁÈ ÙË Á ÓÂÛË ÙË ÁÏÒÛÛ Πρέπει προκατα ολικά να ομολογήσουμε τι για το θέμα της γένεσης της γλώσσας 6 τίποτα το θετικ δε γνωρίζουμε σα κατά καιρο ς διάφοροι επιστήμονες εξέφρασαν δεν αποτελο ν παρά πιθανές μ νο υποθέσεις 7. Γενικά, έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες για τη γένεση της γλώσσας, που ασίζονται σε έμμεσες ενδείξεις, πως στη γλώσσα των μικρών παιδιών, στη γλώσσα των πρωτ γονων κοινωνιών, στις μετα ολές που έχουν λά ει χώρα στις γλώσσες κατά τα διάφορα στάδια της ιστορικής τους εξέλιξης, στη συμπεριφορά των ζώων (π.χ. στη συμπεριφορά του χιμπαντζή) και στη συμπεριφορά ελαττωματικών ως προς την ομιλία ανθρώπων. Σε πολλές μελέτες, ξένων κυρίως επιστημ νων, έχει δειχτεί τι οι πρώτες λέξεις των νηπίων είναι κυρίως ον ματα ανθρώπων (π.χ. «μαμά», «μπαμπά» κ.ά.) και πραγμάτων. Oι πρώτες συλλα ές που το νήπιο προφέρει είναι συνήθως οι DA, MA, NA, BA, WA. λες σχεδ ν οι λέξεις του νηπίου αποτελο νται απ ένα σ μφωνο, το οποίο ακολουθείται απ ένα φωνήεν, ή απ μία διαδοχή συλλα ών του αυτο τ που (π.χ. DADADA). Tο το εξηγεί γιατί σε μεγάλο αριθμ γλωσσών οι νηπιακές λέξεις για τη μητέρα και τον πατέρα είναι MAMA, DADA ή BABA ή κάτι παρ μοιο. Mπορο με να υποθέσουμε τι τέτοιες λέξεις είναι δυνατ να υπήρξαν οι πρώτες έναρθρες εκφράσεις του πρωτ γονου ανθρώπου. 6. Aπ πολ παλιο ς χρ νους οι άνθρωποι είχαν την περιέργεια να μάθουν ποιοι λαοί είχαν τα πρωτεία στο θέμα της γλώσσας. Για το θέμα αυτ χαρακτηριστική είναι η αφήγηση απ την ιστορία του Hροδ του (2, 2), που έχει ως εξής: O Ψαμμήτιχος, ο ασιλιάς της Aιγ πτου, θέλησε να μάθει ποιος λα ς είναι αρχαι τερος απ το λα της Aιγ πτου και συνεπώς ποια γλώσσα είναι αρχαι τερη απ την Αιγυπτιακή. Για να ρει κάποια απάντηση στην απορία του αυτή, επινοεί το εξής τέχνασμα: Παραδίδει σ ένα οσκ δ ο νεογέννητα παιδιά με την εντολή να τα τρέφει σε μια ερημική καλ α και να μη γάλει ποτέ ο τε λέξη απ το στ μα του μπροστά τους. O ασιλιάς πίστευε τι η πρώτη λέξη που θα ψέλλιζαν τα παιδιά θα ανήκε στην πρώτη ανθρώπινη γλώσσα. Tελικά, μετά παρέλευση διετίας, ο οσκ ς ανέφερε στο ασιλιά τι τα παιδιά εξεφώνησαν τη λέξη εκ ς. O Ψαμμήτιχος, ταν πληροφορήθηκε τι αυτοί που χρησιμοποιο σαν τη λέξη εκ ς για να δηλώσουν τον άρτο, το ψωμί, ήταν οι Φρ γες, αναγκάστηκε να παραδεχτεί τι οι Φρ γες ήταν αρχαι τεροι των Aιγυπτίων. 7. Σε πολ παλιο ς χρ νους οι άνθρωποι, επειδή δεν μπορο σαν να ερμηνε σουν πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα, υπέθεσαν τι δ θηκε ή αποκαλ φθηκε στο ανθρώπινο γένος απ τους θεο ς. Aξίζει να σημειώσουμε εδώ τι κατά το Mεσαίωνα είχε επικρατήσει η εσφαλμένη αντίληψη τι η πρώτη γλώσσα του ανθρώπινου γένους ήταν η ε ραϊκή και τι απ αυτήν προήλθαν λες οι άλλες γλώσσες. 33
Ú ÌÌ ÙÈÎ ÙË Ú ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ Eνδείξεις για τη γένεση της γλώσσας προέρχονται και απ τη γλώσσα των πρωτ γονων λαών. H γλώσσα των πρωτ γονων λαών είναι προσαρμοσμένη στις υλικές τους ανάγκες. Oι Eσκιμώοι, για παράδειγμα, χρησιμοποιο ν 250 λέξεις για να αποδώσουν τους διάφορους τ πους του χιονιο. Oρισμένοι γλωσσολ γοι ισχυρίζονται τι λέξεις που εκφράζουν εντολή, προσταγή ή προτροπή, πως δ ς, φες, θ ς κ.ά., είναι αρχαϊκές, γιατί στις αρχαι τερες γνωστές μορφές πολλών γλωσσών οι προστακτικοί αυτοί τ ποι σχηματίζονται με γυμν το θέμα, χωρίς ειδικ καταληκτικ στοιχείο (πρ λ. τους λατινικο ς τ πους dic, duc, fac, fer). Άλλες ενδείξεις για τη γένεση της γλώσσας προέρχονται απ τα ζώα, και μάλιστα απ τους πιθήκους, που έχουν αναπτυγμένη νοημοσ νη. Oι εκφραστικοί θ ρυ οι αυτών, οι συναισθηματικές τους κραυγές, οι χειρονομίες κ.ά. ίσως δείχνουν πώς ο άνθρωπος άρχισε να δημιουργεί γλώσσα. Aξι λογη πηγή ενδείξεων αποτελεί η συμπεριφορά των ανθρώπων που παρουσιάζουν ελαττώματα στην ομιλία. Eνδιαφέρουσα είναι η κατάσταση της αφασίας. Στην αφασία η δ ναμη της ομιλίας, του λ γου, έχει ολικά ή μερικά απολεσθεί, κυρίως απ λά η του εγκεφάλου. ταν ο ασθενής αρχίζει να αναλαμ άνει απ την ασθένεια αυτή, τ τε φαίνεται να επαναλαμ άνει την ίδια λειτουργία του νηπίου που αρχίζει για πρώτη φορά να ομιλεί. Aπ τέτοιες γενικές παρατηρήσεις ορμήθηκαν διάφορες θεωρίες για τη γένεση της γλώσσας, μερικές απ τις οποίες ενδεικτικά σημειώνουμε πιο κάτω: 1. H καλο μενη διεθνώς BOW-WOW θεωρία (: ονοματοποιία). H θεωρία αυτή δέχεται τι αρχικά η γλώσσα ήταν μίμηση ήχων που παράγονταν στη φ ση. Oι ονοματοποιίες είναι κυρίως ον ματα ή ρήματα που μιμο νται ήχους, θορ ους, κρ τους και φωνές ζώων ή πτηνών. Λ γου χάρη, το αρχαίο ρήμα γράφω είναι ονοματοποιία απ τον ήχο γρ-γρ που έκανε το μετάλλινο ργανο με το οποίο χάραζαν κατά την αρχαι τητα τα γράμματα πάνω σε λίθους, σε πινακίδες ή σε άλλη σκληρή λη. Xαρακτηριστικ επ αυτο είναι το ακ λουθο ομηρικ χωρίο ( Iλ. Z, 168-169): «... π ρεν δ γε σήματα λυγρ γράψας ν πίνακι πτυκτ θυμοφθ ρα πολλά». (... μ απ κρυφα τον προ οδάει σημάδια θανάτου, μες σε διπλωτ σανίδι σκαλισμένα.) (απ δοση στη Νεοελληνική απ τον Aλ. Πάλλη) Eίναι σαφές τι κατά τη μίμηση ήχων που παράγονται στη φ ση χρησιμοποιο με ένα ήδη υπάρχον γλωσσικ σ στημα, με τα φωνήεντα και τα σ μ- 34
º π ã φωνά του, με τους καν νες δομής της γλώσσας κ.ά., και στο σ στημα αυτ προσαρμ ζουμε τις λέξεις που μιμο νται ήχους. O άνθρωπος μως στο πρώτο του στάδιο, στο προγλωσσικ, δε διέθετε τέτοιο σ στημα γλώσσας. Συνεπώς, η μίμηση π.χ. της φωνής του αλ γου θα ήταν ένας απλ ς χρεμετισμ ς, χωρίς το έναρθρο χαρακτηριστικ της ομιλίας. Eίναι λοιπ ν φανερ τι η θεωρία αυτή δεν μπορεί να ερμηνε σει πώς η γλώσσα απέκτησε την έναρθρη δομή της. Aκ μη, οι λέξεις που προέρχονται απ μίμηση ήχων σε μια γλώσσα είναι ελάχιστες σε σ γκριση με το σ νολο των λέξεων της γλώσσας. Tο μικρ ποσοστ των λέξεων αυτών δεν είναι δυνατ να θεμελιώσει και να στηρίξει επαρκώς τις απ ψεις εκείνων που υποστηρίζουν τη θεωρία αυτή. 2. H λεγ μενη διεθνώς POOH-POOH θεωρία. Σ μφωνα με τη θεωρία αυτή, η γλώσσα δημιουργήθηκε απ τις ενστικτώδεις συναισθηματικές κραυγές. Kατά συνέπεια, οι αρχαι τερες γλωσσικές εκφράσεις ήταν τα επιφωνήματα, απλές δηλαδή αναφωνήσεις που δήλωναν συναισθηματικές καταστάσεις. Για τη θεωρία αυτή ισχ ει η κριτική που ασκήσαμε και για την προηγο μενη θεωρία. 3. H καλο μενη YO-HE-HO θεωρία. Kατά τη θεωρία αυτή, η γλώσσα δημιουργήθηκε απ τις κραυγές των ατ μων που ασχολο νται σε ομαδικ έργο, πως π.χ. στην προσπάθεια ομάδας ανθρώπων για τη μετακίνηση του κορμο εν ς δέντρου ή για την αν ψωση εν ς μεγάλου λίθου κ.ά. Eίναι γνωστ τι στις περιπτώσεις αυτές παράγονται ακο σια διάφορες κραυγές. Στις ομαδικές αυτές προσπάθειες, που απαιτο ν μυϊκή δ ναμη, παγιδε εται η αναπνοή στους πνε μονες με το ερμητικ κλείσιμο της γλωττίδας. Kατά διαστήματα μως ανοίγεται η γλωττίδα και απελευθερώνεται ο αέρας. Έτσι παράγονται ποικίλοι γρυλισμοί και ογγητά. Oι κραυγές αυτές συχν τατα αποτελο νται απ ένα σ μφωνο και ένα φωνήεν. Aξίζει να σημειωθεί τι η θεωρία αυτή έχει δ ο αρετές: α) δίνει μια πιθανή ερμηνεία για τη δομή της γλώσσας και ) ισχυρίζεται τι η γλώσσα γεννήθηκε στην κατάσταση ομαδικής συνεργασίας του ανθρώπου προς επίτευξη κοινο έργου. Παρά τις αρετές αυτές, η θεωρία αυτή έχει, εκτ ς των άλλων, το εξής ασικ μειονέκτημα. Προϋποθέτει μια προχωρημένη μορφή κοινωνικής συνεργασίας. Eίναι, μως, πρ δηλο τι η γλώσσα ήταν αναγκαία και πριν απ το στάδιο αυτ, προτο δηλαδή καταφέρουν οι άνθρωποι να φτάσουν και να επιτ χουν τη μορφή αυτή της κοινωνικής συνεργασίας. 4. H θεωρία των χειρονομιών. Oι υποστηρικτές της θεωρίας αυτής προ άλλουν ως επιχείρημα τη μεγάλη χρήση των χειρονομιών απ τους πρωτ γο- 35
Ú ÌÌ ÙÈÎ ÙË Ú ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ νους κυρίως ανθρώπους. Yποστηρίζουν τι η ομιλία και οι χειρονομίες συνδέονται στενά μεταξ τους, γιατί τα κέντρα του εγκεφάλου που ελέγχουν τις κινήσεις των χεριών είναι στενά συνδεδεμένα με τα κέντρα που ελέγχουν τα φωνητικά ργανα. 5. H μουσική θεωρία. H θεωρία αυτή δέχεται τι η γλώσσα γεννήθηκε απ τα άσματα, απ τα τραγο δια. Kατά το Δαν γλωσσολ γο Otto Jespersen, η ομιλία και η μουσική εξεπήγασαν απ κάτι αρχαι τερο, που περιείχε και τις δ ο αυτές έννοιες. Tο το συνάγεται απ την ιστορική εξέταση της γλώσσας. Kατά την εξέταση αυτή παρατηρο νται διάφορες μακροχρ νιες τάσεις. Oι τάσεις αυτές πρέπει να υπήρχαν απ τη γένεση της γλώσσας. Δέχεται λοιπ ν ο Jespersen τι η γλώσσα στην αρχή ήταν ένα είδος άσματος χωρίς λέξεις. Άρα, οι γλώσσες στο πρώτο τους στάδιο δεν ήταν πρακτικές, αλλά ποιητικές και λυρικές και το ισχυρ τερο συναίσθημα προς δημιουργία άσματος ήταν η αγάπη. Πρέπει, μως, να παρατηρήσουμε τι είναι αμφί ολο αν οι τάσεις στη γλώσσα είναι τ σο σταθερές και καθολικές σο ισχυρίζεται ο Jespersen. H θεωρία του δέχεται τι οι αυτές γενικές αρχές έλα αν χώρα σ λες τις γλώσσες κατά τη διάρκεια της ιστορικής τους εξέλιξης. Γενικά, στη θεωρία αυτή μπορο με να αντιπαραθέσουμε τα ακ λουθα ασικά επιχειρήματα: α. Oι ιστορικές μας γνώσεις για τις γλώσσες δεν ανάγονται πολ στο παρελθ ν. Oυσιαστικά τίποτε δε γνωρίζουμε για τις γλώσσες πριν απ την εποχή του ορειχάλκου.. Oι αλλαγές που έγιναν στις διάφορες γλώσσες δεν ακολο θησαν πάντοτε την αυτή πορεία. γ. Απ τις 6.000 περίπου γλώσσες που μιλιο νται σήμερα σ λο τον κ σμο, ολίγων μ νον τα γραπτά και άλλα μνημεία ανάγονται πέρα της προχριστιανικής περι δου. 6. H θεωρία της κοινωνικής επαφής. Σ μφωνα με τη θεωρία αυτή, η γλώσσα γεννήθηκε απ την ενστικτώδη ανάγκη του ανθρώπου για επικοινωνία. Kαι η θεωρία αυτή ρίσκεται σε αδυναμία να ερμηνε σει την έναρθρη δομή της γλώσσας. 36
º π ã 3 B ÛÈÎ Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÙË ÁÏÒÛÛ Tα κυρι τερα χαρακτηριστικά της γλώσσας, της κάθε γλώσσας, είναι τα ακ λουθα: α. H γλώσσα είναι γραμμική (linear). λες οι γλώσσες του κ σμου είναι ήχοι που είναι δυνατ να παρασταθο ν γραμμικώς. Σε αντίθεση με την πολυφωνική μουσική, ένας μ νο φθ γγος δ ναται να λέγεται κάθε φορά στην ομιλία. Eίναι γνωστ τι οι φθ γγοι παράγονται με διαδοχικές κινήσεις των οργάνων της ομιλίας. Kατά συνέπεια, μπορο με ακρι ώς να απεικονίσουμε την ομιλία με τη οήθεια ιδιαίτερων συμ λων για κάθε ήχο, θέτοντας τα σ μ ολα αυτά σε γραμμική διαδοχή, η οποία αντικατοπτρίζει και αντιστοιχεί στην τάξη κατά την οποία οι ήχοι παράγονται.. H γλώσσα είναι εκο σια συμπεριφορά. Tο το σημαίνει, εκτ ς των άλλων, τι το γέλιο, η κραυγή, ο ήχας, το φτάρνισμα κ.ά. δεν αποτελο ν γλώσσα. γ. H γλώσσα είναι συστηματική και στους δυνατο ς σχηματισμο ς φθ γγων και στους συνδυασμο ς σημαντικών στοιχείων. Δ ναται να γίνει περιγραφή της γλώσσας με άση περιορισμένο αριθμ στοιχείων, τα οποία είναι δυνατ να συνδυαστο ν με περιορισμένο αριθμ τρ πων και με ορισμένη τάξη. δ. H γλώσσα είναι πλήρης σημασίας. Oι παραγ μενοι ήχοι κατά την ομιλία συνδέονται με πράγματα και γεγον τα της καθημερινής ζωής και αποτελο ν το ασικ τρ πο επικοινωνίας των ανθρώπων μιας ομοιογενο ς κοιν τητας. Eίναι γνωστ τι το παιδί καθίσταται ενεργ μέλος της κοινωνίας, ευθ ς ως αποκτήσει τη δυνατ τητα να ομιλεί. Eπίσης, οι ηγεμ νες λαών και οι πολιτικοί αρχηγοί διατηρο ν και επεκτείνουν την επιρροή τους χάρη στην ικαν τητά τους να επικοινωνο ν με τους ανθρώπους με τη γλώσσα. ε. Kάθε γλώσσα αποτελείται απ έναν ορισμένο μικρ αριθμ φθ γγων, με τη λειτουργία των οποίων διακρίνονται και διαφοροποιο νται οι λέξεις. Στη νε τερη ορολογία οι φθ γγοι αυτοί καλο νται φωνήματα (phonemes). στ. H γλώσσα δεν είναι έμφυτη, αλλά μαθαίνεται και κατακτάται. ζ. H γλώσσα είναι ζωνταν ς οργανισμ ς διαρκώς εξελισσ μενος. Oι ποικίλες μετα ολές που λαμ άνουν χώρα στη γλώσσα δε γίνονται απ τομα, αλλά αθμηδ ν και ανεπαίσθητα. η. H γλώσσα είναι αυθαίρετη (arbitrary) και συμ ατική (conventional). H επικοινωνία μεταξ των ομιλητών που ομιλο ν διαφορετικές γλώσσες είναι αδ νατη, γιατί δεν υφίσταται καμιά αναγκαία σχέση μεταξ των φθ γγων 37
Ú ÌÌ ÙÈÎ ÙË Ú ÏÏËÓÈÎ ÏÒÛÛ και των μηνυμάτων σε δ ο ή περισσ τερες γλώσσες, ακ μη και ταν τα μην ματα στις γλώσσες αυτές είναι τα αυτά. Kατά συνέπεια, δεν υπάρχει καμιά άμεση και αναγκαία σχέση μεταξ της φ σεως των πραγμάτων ή των εννοιών μιας γλώσσας και των γλωσσικών στοιχείων με τα οποία τα πράγματα ή οι έννοιες εκφράζονται. Συχνά μάλιστα παρατηρείται το φαιν μενο τι σε μια και την αυτή γλώσσα υπάρχουν δ ο ή περισσ τερες εναλλακτικές λέξεις ή εκφράσεις για ένα και το αυτ αντικείμενο ή για μία και την αυτή έννοια. Mπορο με λοιπ ν να πο με τι η σχέση μεταξ ήχου και σημασίας είναι αυθαίρετη 8. Aν υπήρχε σχέση μεταξ ήχου και σημασίας, τ τε θα μπορο σε να υπάρχει μία μ νο γλώσσα. H λεγ μενη ονοματοποιία δεν μπορεί να καταρρίψει την άποψη τι η γλώσσα είναι αυθαίρετη. 8. H πρώτη φιλολογική συζήτηση για τη σχέση μεταξ ήχου και σημασίας ρίσκεται στο διάλογο του Πλάτωνα Kρατ λος. O διάλογος αυτ ς μπορεί να χαρακτηριστεί ως το πρώτο γλωσσολογικ έργο της ελληνικής αρχαι τητας. K ρια πρ σωπα του διαλ γου είναι ο Kρατ λος, ο Eρμογένης και ο Σωκράτης. Στην αρχή ο Σωκράτης κάνει ανάλυση των ήχων ορισμένων γραμμάτων και διατυπώνει τη γνώμη τι ορισμένοι απ τους ήχους αυτο ς εκφράζουν φυσικές ιδι τητες. Για παράδειγμα, το ρ εκφράζει κίνηση, το λ δηλώνει λει τητα, το ι χαρακτηρίζεται κατάλληλο για έκφραση λεπτών και στενών πραγμάτων κ.ά. K ριο, μως, θέμα του διαλ γου είναι εάν το νομα εν ς πράγματος αντικατοπτρίζει και ανταποκρίνεται στη φ ση του ονομαζ μενου πράγματος. O Kρατ λος πιστε ει τι το νομα εν ς αντικειμένου είναι συνέπεια της φ σης του. Συνεπώς, η γλώσσα έχει σημασία φ σει. Σε αντίθεση με την άποψη του Kρατ λου, ο Eρμογένης εκφράζει τη γνώμη τι τα ον ματα, οι ονομασίες, συμ ατικά μ νον παριστάνουν τα πράγματα (: ν μ ω). Mεταξ των δ ο αυτών αντίθετων θέσεων ο Σωκράτης προσπαθεί να λά ει ενδιάμεση θέση. Παρατηρεί τι η απεικ νιση των πραγμάτων της φ σης απ ένα ζωγράφο είναι δυνατ να μην είναι ακρι ής. Tο αυτ συμ αίνει και με τις λέξεις, οι οποίες μπορεί να μην ανταποκρίνονται στα πράγματα, εάν ο δημιουργ ς τους δεν είναι άριστος. Eπίσης τονίζει τι οι λέξεις απο άλλουν συχν τατα την αρχική τους μορφή ως συνέπεια μεταγενέστερων φωνολογικών μετα ολών. Aκ μη υπογραμμίζει τι ελληνικές λέξεις που περιέχουν το ρ, το οποίο εκφράζει κίνηση, και το λ που εκφράζει λει τητα, σημαίνουν ενίοτε «δυσκολία για κίνηση» ή «τραχ τητα», πως είναι η λέξη σκληρ ς. Eξάλλου οι ήχοι των λέξεων ποικίλλουν απ διάλεκτο σε διάλεκτο. Για παράδειγμα, οι Eρετριείς λένε σκληρ τηρ αντί σκληρ της. Eνδιαφέροντα είναι και τα ακ λουθα χωρία απ το διάλογο αυτ : «O κ ο σθα τι περ το ποταμο το ν τ Tροί α, ς μονομάχει τ Hφαίστ ω, ν Ξάνθον, φησί, καλέουσι θεοί, νδρες δ Σκάμανδρον;» (391 e). «Ωσπερ, νυνδ λέγομεν, Aστυάναξ τε κα Eκτωρ ο δ ν τ ν α τ ν γραμμάτων χει πλ ν το τα, μως ταυτ ν σημαίνει» (394 b). «Eστιν ρα, ς οικεν, Kρατ λε, δυνατ ν μαθε ν νευ νομάτων τ ντα, ε περ τα τα ο τως χει» (438 e). 38
º π ã Aν και η γλώσσα είναι αυθαίρετη, οι άνθρωποι μως τη χρησιμοποιο ν σ μφωνα με ορισμένους καν νες. Oι σχέσεις των γλωσσικών στοιχείων μεταξ τους είναι κανονικές και μπορο ν ε κολα να καθοριστο ν. H κανονικ τητα αυτή των στοιχείων της γλώσσας σημαίνει τι αυτά χρησιμοποιο νται σ μφωνα προς κάποια συνθήκη ή συμφωνία μεταξ των ομιλητών. Συνεπώς, η γλώσσα είναι συμ ατική. θ. H γλώσσα έχει μεγάλη δημιουργική δ ναμη (creativity). O ιθαγενής ομιλητής-ακροατής των ομιλο μενων σήμερα γλωσσών μπορεί να απαγγείλει και να κατανοήσει αναρίθμητο πλήθος νέων προτάσεων, τις οποίες ποτέ δεν είχε προηγουμένως απαγγείλει ή ακο σει. Eκτ ς απ τον άνθρωπο, κάποια συστήματα επικοινωνίας έχουν αναπτυχθεί και απ άλλους ζωντανο ς οργανισμο ς, πως απ τα ζώα, τα πτηνά, τα έντομα. Tα μη ανθρώπινα συστήματα επικοινωνίας, πως π.χ. αυτά των μελισσών, είναι κλειστά (closed), με την έννοια τι με αυτά μπορεί να μετα ι αστεί ένα μικρ και συγκεκριμένο σ νολο διακεκριμένων μηνυμάτων. Oι άλλοι λοιπ ν ζωντανοί οργανισμοί, εκτ ς απ τον άνθρωπο, δεν μπορο ν να ποικίλλουν τα μην ματά τους και να δημιουργήσουν νέα μην ματα, νέες «προτάσεις». Συνεπώς, η γλωσσική δημιουργικ τητα χαρακτηρίζει μ νο τη γλώσσα των ανθρώπων. 39