Τα προβλήµατα υγείας της Ελληνίδας Τσιγγάνας

Interscientific Health Care (2010) Τόµος 2, Τεύχος 3, 122-131 Τα προβλήµατα υγείας της Ελληνίδας Τσιγγάνας Μωραΐτου Μ. 1 1 Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τµήµα Μαιευτικής, Αλεξάνδρειο ΤΕΙ Θεσσαλονίκης ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η έρευνα που αφορά την υγεία των Ελλήνων Τσιγγάνων είναι περιορισµένη. Οι Τσιγγάνες ξεκινούν να γεννούν από πολύ νέες πολλά παιδιά, οι περισσότερες δεν παρακολουθούνται ή δεν παρακολουθούνται συστηµατικά κατά την περίοδο της εγκυµοσύνης τους και κάποιες γεννούν στους καταυλισµούς. Πολλές µητέρες (11,6%) αναφέρουν ότι τους έχει πεθάνει τουλάχιστον ένα παιδί µέχρι τα 3 του χρόνια. Οι Τσιγγάνες εφαρµόζουν ελάχιστα τον οικογενειακό προγραµµατισµό και τα στοιχειώδη για την πρόληψη του γυναικολογικού καρκίνου και του καρκίνου το µαστού, όµως δεν κάνουν προληπτικές εξετάσεις. Λέξεις-κλειδιά: Τσιγγάνες, εγκυµοσύνη, πρόληψη, µαιευτική φροντίδα. 122 Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Μωραΐτου Μ., Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τµήµα Μαιευτικής, ΤΕΙ Θεσσαλονίκης email: marmor@midw.teithe.gr

Interscientific Health Care (2010) Vol 2, Issue 3, 122-131 Health of Gipsy women in Greece Moraitou M. 1 1 Ph.D. Associate Professor, Department of Midwifery, Alexandrio TEI Thessaloniki. ABSTRACT The limited research that concerns the Greek Gipsies gives certain information on their health and partly describes the prenatal care and obstetrical problems of Gipsies women. Gipsies women begin to give birth from very young age a lot of children. Same of them (11,6%) have seen, at least, one child died younger than 3 years old. They know very little for the familial planning and elementary for the prevention of cancer of reproductive system and the cancer of breast, however they do not make preventive examinations. Keywords: Gipsies, pregnancy, prevention, midwifery care. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το 1000 µ.χ. ξεκίνησε από την Ινδία µαζική µετακίνηση πληθυσµού, που στη συνέχεια ονοµαστήκαν Τσιγγάνοι ή Ροµά. Περνώντας από το Αφγανιστάν, την Περσία, την Αρµενία και την Τουρκία µετανάστευσαν στην Ευρώπη και στη συνέχεια εξαπλώθηκαν στις περισσότερες περιοχές την ηπείρου (Keurick, 1994). Σήµερα οι Τσιγγάνοι αποτελούν την πολυπληθέστερη µειονότητα της Ευρώπης, είναι πληθυσµοί παραδοσιακά νοµαδικοί που βρίσκονται πια κατά µεγάλο ποσοστό στα όρια της ένταξης στις κοινωνίες όπου ζουν (Μπιρή, 1954). Αργότερα, κατά τις µαζικές µεταναστεύσεις προς την Αµερική µεγάλος αριθµός µετακινήθηκε προς την Αµερική (Κόµης, 1998). Το 1979 ο ΟΗΕ αναγνωρίζει όλους τους Τσιγγάνους µε την ονοµασία Rom και παραχωρεί συµβουλευτικό ρόλο στο Unio Des Rom (Ουνέσκο, 1984). Κατά την εκτίµηση του ιεθνούς Κογκρέσου των Τσιγγάνων οι Ροµά είναι 7-8.000.000 εκατοµµύρια άτοµα στην Ευρώπη και µέχρι 15.000.000 σε όλο τον κόσµο. Στην Ελλάδα ζουν περί τα 250.000 (150.000-400.000) άτοµα τσιγγάνικης καταγωγής. Μόλις την δεκαετία του 1990 τα προβλήµατα (στέγασης, αστικοδηµοτικής κατάστασης, εκπαίδευσης, απασχόλησης και υγείας) των Ροµά άρχισαν να δηµοσιοποιούνται και να αντιµετωπίζονται (Τερζοπούλου & Γεωργίου, 1996). Συγκεκριµένα µέτρα άρχισαν να υιοθετούνται σταδιακά σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες για την επίλυση των προβληµάτων ως προς την απασχόληση, την υγεία, την εκπαίδευση και την στέγαση (Εθνική Επιτροπή για τα ικαιώµατα του Ανθρώπου, 2005). Οι Έλληνες Τσιγγάνοι δεν αποτελούν µια απόλυτα οµοιογενή οµάδα (Λουλέ Θεοδωράκη, 1991). Υπάρχουν µεγάλες διαφορές οικονοµικής και κοινωνικής κατάστασης µεταξύ των διαφόρων Corresponding Author: Moraitou Μ., Ph.D. Associate Professor, Dep. of Midwifery, TEI Thessaloniki. email: marmor@midw.teithe.gr 123

τσιγγάνικων οµάδων. Έτσι τα προβλήµατα που αντιµετωπίζει κάθε οµάδα είναι διαφορετικά. Η πιο ενταγµένη στον κοινωνικό ιστό οµάδα αντιµετωπίζει πρόβληµα ισότιµης αντιµετώπισης από το ελληνικό κράτος και τους µη Τσιγγάνους Έλληνες, ενώ η οµάδα των σκηνιτών παρουσιάζει επιπλέον πρόβληµα επιβίωσης. Οι σκηνίτες είναι ένας µεγάλος αριθµός Τσιγγάνων (περίπου 40.000) που ζουν σε 52 περίπου πρόχειρους και επικίνδυνους καταυλισµούς σε όλη την επικράτεια (Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, 1996). Τα τελευταία χρόνια, κυρίως χάρη στα ευρωπαϊκά προγράµµατα άρχισε µια προσπάθεια εκτίµησης και αντιµετώπισης των προβληµάτων των Τσιγγάνων και στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριµένα, η πρώτη φορά από ιδρύσεως του ελληνικού κράτους διαµορφώθηκε, δηµοσιοποιήθηκε και άρχισε να εφαρµόζεται κρατικό πρόγραµµα αντιµετώπισης του προβλήµατος ήταν το 1996 (Εθνική Επιτροπή για τα ικαιώµατα του Ανθρώπου). Με πρωτοβουλίες της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και την δραστηριοποίηση του ΙΚΤΥΟΥ ROM, η ανταπόκριση της πολιτείας και η ενεργοποίηση της νεοσύστατης αιρετής Πανελλήνιας Οµοσπονδίας Συλλόγων Ελλήνων Roma, δηµιούργησαν το αναγκαίο και ικανό πλαίσιο κοινωνικού διαλόγου, για τον σχεδιασµό και την εφαρµογή µιας συνεκτικής πολιτικής υποστήριξης και κοινωνικής ένταξης. Η εικόνα µιας νέας Τσιγγάνας ντυµένης µε ποικιλόχρωµα και ελαφρά ρούχα, που κρατά στην αγκαλιά της ένα µωρό και γύρω της τρέχουν αλλά 2-3 Τσιγγανάκια ξυπόλυτα Γενάρη µήνα, είναι οικεία στους Έλληνες. Πολλοί αναρωτιούνται πως δεν αρρωσταίνουν, όµως αρρωσταίνουν, και οι µάνες και τα παιδιά τους (Παραλίκας και συν. 2005). Η κατάσταση της υγείας, ιδίως των σκηνιτών, είναι επισφαλής λόγω των κάκιστων συνθηκών διαβίωσης (Μώρος, 2009), αλλά και της εξαπλούµενης χρήσης ναρκωτικών ουσιών. Ο µέσος όρος ζωής των Τσιγγάνων είναι 15-25 χρόνια µικρότερος απ ότι των Ελλήνων, δηλαδή γύρω στα 55 µε 65 χρόνια (έναντι 78 χρόνων των Ελληνίδων). Σύµφωνα µε έρευνα των Γιατρών του Κόσµου το 1999, σε κάποιες κοινότητες σκηνιτών ποσοστό µέχρι και το 99% ήταν προσβεβληµένο από τον ιό της ηπατίτιδας Α. Επίσης ποσοστό 50% είχε εκτεθεί και στον ιό της ηπατίτιδας Β. Στην Ελλάδα εφαρµόζονται Προγράµµατα Κοινωνικής Υποστήριξης για τους Τσιγγάνους περίπου από το 1990. Στο αρχικό στάδιο της εφαρµογής των Προγράµµατα Κοινωνικής Υποστήριξης, η ελλιπής γνώση σχετικά µε την κοινωνική οµάδα των Τσιγγάνων, η απουσία επιχειρησιακού σχεδιασµού σε πανελλαδικό επίπεδο, η ανεπάρκεια του θεσµικού πλαισίου, η απουσία και η µη πρόβλεψη θεσµοθετηµένων δηµόσιων πόρων, το έλλειµµα τεχνογνωσίας στο θέµα, ήταν µερικές από τις αιτίες της µη αποτελεσµατικής εφαρµογής των δράσεων. Οι µελέτες που πραγµατοποιήθηκαν µέχρι το 2000 και αφορούν τις συνθήκες ζωής και κατ επέκταση την υγεία των Ελλήνων Τσιγγάνων είναι ελάχιστες, αποσπασµατικές και αφορούν περιορισµένο γεωγραφικό χώρο. Το 2000 πραγµατοποιήθηκε µελέτη που αφορά την Ελληνική επικράτεια. Τα σχόλια των µελετητών που αφορούν τους µέσους όρους ηλικίας και την καµπύλη της ηλικίας των Τσιγγάνων είναι παρόµοια, όπως αναφέρονται παρακάτω Η πρώτη µελέτη πραγµατοποιήθηκε στο ενδροπόταµο, σε µια από τις πιο φτωχές περιοχές της Θεσσαλονίκης, όπου κατοικούν Τσιγγάνοι και µη Τσιγγάνοι. Οι µελετητές αναφέρουν ότι «Στις µικρότερες κατηγορίες ηλικιών 0-9 ετών κυριαρχούν οι Τσιγγάνοι. Στις αµέσως επόµενες κατηγορίες 10-14 και 15-19 ετών ο αριθµός των Τσιγγάνων και των µη Τσιγγάνων είναι περίπου όµοιος. Στις κατηγορίες 20-29 και 30-59 ο αριθµός των µη Τσιγγάνων είναι περίπου διπλάσιος του αριθµού των Τσιγγάνων. Τέλος στην κατηγορία 60 και άνω ο αριθµός των µη Τσιγγάνων είναι περίπου τριπλάσιος από αυτό των Τσιγγάνων» (Γερµανός και συν. 1988). έκα χρόνια µετά πραγµατοποιήθηκε απογραφική µελέτη των σκηνιτών Τσιγγάνων του ενδροποτάµου, οι µελετητές αναφέρουν ότι ο µέσος όρος της ηλικίας στον καταυλισµό είναι 17,7 (Μπάκα και συν. 1998). Το 1991 το Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας πραγµατοποίησε µελέτη την περιοχή Αλιβερίου, όπου ζουν Τσιγγάνοι και µη Τσιγγάνοι. Στα αποτελέσµατα της µελέτης αναφέρεται ότι: «Από τον πληθυσµό των Rom το 40% είναι µεταξύ 0-14 ετών, ποσοστό σχεδόν διπλάσιο από αυτό των Μη Τσιγγάνων (Μπαλαµών). Η κύρια παραγωγική οµάδα (15-44) καταλαµβάνει περίπου το ίδιο κοµµάτι στους δύο πληθυσµούς, περίπου 50%. Ο χαρακτηρισµός του πληθυσµού των Μπαλαµών ως πιο ώριµου επιβεβαιώνεται και από τον αντίστοιχο δείκτη των ηλικιών 45-65 και 65+ που είναι υπερδιπλάσιος από αυτόν των Rom» (Οικονόµου και συν. 1991). Στη µελέτη πραγµατοποιήθηκε το 1993-94 στην περιοχή του ήµου Σοφάδων, οι µελετητές αναφέρουν ότι παρατήρησαν µια δραµατική πτώση των δεικτών των ηλικιών των Τσιγγάνων κατοίκων άνω των 45 ετών (Κοινοτική Πρωτοβουλία «Απασχόληση», HORIZON 1993 94). Το 2000 πραγµατοποιήθηκε δειγµατοληπτική απογραφική µελέτη ( ώδος και συν. 2000). Το δείγµα κάλυπτε 700 νοικοκυριά µε 4086 µέλη, µέγεθος ικανοποιητικό για την πληρότητα της έρευνας και τη φερεγγυότητα των συµπερασµάτων. Η έρευνα πραγµατοποιήθηκε σε 13 νοµούς και το δείγµα προέρχεται από 59 περιοχές χώρων διαµονής Τσιγγάνων, σε µορφή χωριστής κοινότητας (καταυλισµού ή γειτονιάς) ή διάσπαρτων στον αστικό ιστό. Στον πίνακα 1 περιλαµβάνονται οι καµπύλες των ηλικιών των προαναφερθέντων µελετών. Από τον πίνακα αυτό προκύπτει µια εντυπωσιακή ανισοµέρεια της ηλικιακής πυραµίδας, της οποίας η βάση εµφανίζεται ιδιαιτέρα δυναµική (ηλικίες µέχρι 30 ετών), εν συνεχεία όµως καταγράφεται µια απρόβλεπτη συρρίκνωση των παραγωγικών ηλικιών, ενώ οι ηλικίες πάνω από τα 60 χρόνια σχεδόν εξαφανίζονται. 124

Πίνακας 1 Ηλικιακή κατανοµή των κατοίκων (Μωραΐτου, 2006α) Γυναικολογικά και µαιευτικά προβλήµατα των Τσιγγάνων Οι Τσιγγάνες είναι περισσότερο εκτεθειµένες σε κινδύνους υγείας, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της εγκυµοσύνης και του τοκετού. Οι περισσότερες Τσιγγάνες που ζουν σε καταυλισµούς ή περιοχές αποκλειστικά κατοικηµένες από Τσιγγάνους (γκέτο) δεν έχουν κατάλληλη µαιευτική φροντίδα σ όλη την προγεννητική περίοδο (Ντούσας 2003). Κάποιες Τσιγγάνες γεννούν στους καταυλισµούς µε τη βοήθεια πρακτικών "µαιών", χωρίς ιατρική φροντίδα και προστασία. Συχνά οι έγκυες εργάζονται στα χωράφια και σε ανθυγιεινές συνθήκες ή µετακινούνται σε µακρινές αποστάσεις λόγω δουλειάς. Συχνά διώχνονται έγκυες ή µε νεογέννητα απ τις παρυφές των χωριών ή των πόλεων, απ τους αστικούς φορείς της τοπικής εξουσίας, µε πρόσθετους κινδύνους για την υγεία τους και την υγεία των παιδιών τους (Μωραΐτου, 2006α). Ακόµα, η εγκυµοσύνη σε ιδιαίτερα νεαρή ηλικία επιδεινώνει την κατάσταση της υγείας των Τσιγγάνων που, πολλές φορές, ζουν σε συνθήκες αφόρητου κρύου, λάσπης, χιονιού, βοριάδων, ζέστης και υποσιτισµού, χωρίς, δηλαδή, τη σπιτική θαλπωρή και την κατάλληλη διατροφή κατά την εγκυµοσύνη και το θηλασµό (Μωραΐτου, 2006β). Στο σύνολο, σχεδόν, των Roma γυναικών δεν εξασφαλίζονται οι ιατρικές υπηρεσίες που αφορούν και τον οικογενειακό προγραµµατισµό, ο οποίος είναι ανύπαρκτος στους καταυλισµούς. Είναι φανερό ότι χωρίς ανθρώπινες συνθήκες ζωής και χωρίς οικογενειακό προγραµµατισµό, χωρίς ενηµέρωση του άντρα, της γυναίκας, του παππού και της γιαγιάς για τους κινδύνους που διατρέχει µια έγκυος Τσιγγάνα, είναι αδύνατο να εξασφαλιστεί υγειονοµική περίθαλψη και προστασία της µητρότητας (Μωραΐτου και συν. 2000). Σύµφωνα µε τη µελέτη των Παραλίκα, και συν (2005) οι Τσιγγάνοι αποφασίζουν να κάνουν οικογένεια πολύ νέοι και αποκτούν παιδιά σε νεότατη ηλικία. Η πλειοψηφία των γυναικών αποκτά το πρώτο παιδί πριν από τα 17 χρόνια. Σκοπός της παρούσας µελέτης ήταν να καταγραφούν τόσο οι συνθήκες διαβίωσης και τα προβλήµατα υγείας των Ελλήνων Ροµά, όσο και τα θέµατα πρόληψης, µαιευτικής φροντίδας και µέτρων αντισύλληψης που αφορούν τις γυναίκες Ροµά. ΜΕΘΟ ΟΣ Προκειµένου να επιτευχθεί ο σκοπός της µελέτης πραγµατοποιήθηκε έρευνα πεδίου. Η µέθοδος που ακολουθήθηκε χαρακτηρίζεται ως µη τυχαία στρωµατοποιηµένη δειγµατοληψία κρίσεως Η έρευνα πραγµατοποιήθηκε στα πλαίσια του έργου «Εκπόνηση Μελέτης για την Καταγραφή της Υφιστάµενης Κατάστασης των ΡΟΜΑ στην Ελλάδα, Απολογισµός ράσεων και Εκπόνηση Σχεδίου ράσης για την 4 η Προγραµµατική Περίοδο» µε Χρηµατοδότηση του Υπουργείου Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας και µε Ανάδοχο την «Ευρωδιάσταση». 125

Συχνότητα Έγκυρο Ποσοστό ΠΟΛΥ ΚΑΛΗ 829 58,0 ΚΑΛΗ 300 21,0 ΟΥΤΕ ΚΑΛΗ ΟΥΤΕ ΚΑΚΗ 159 11,1 ΚΑΚΗ 95 6,6 ΠΟΛΥ ΚΑΚΗ 46 3,2 Σύνολο 1429 100,0 Πίνακας 3 : Χαρακτηρισµός της υγείας των µελών των νοικοκυριών από τους ερωτώµενους Case Processing Summary Έγκυρος εν απάντησαν Σύνολο N Percent N Percent N Percent Ξέρετε τι είναι το τεστ Παπανικολάου; * Ξέρετε τι είναι 140 9,6% 1324 90,4% 1464 100,0% µαστογραφία; Πίνακας 4. Κατανοµή απαντήσεων ως προς την γνώση της εξέτασης κατά Παπανικολάου και της µαστογραφίας Ξέρετε τι είναι το τεστ Παπανικολάου; * Ξέρετε τι είναι µαστογραφία; Ξέρετε τι είναι µαστογραφία; Σύνολο Ξέρετε τι είναι το τεστ Παπανικολάου; Σύνολο ΝΑΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΟΧΙ ΝΑΙ 70 25 95 % 50,0% 17,9% 67,9% 6 39 45 % 4,3% 27,9% 32,1% 76 64 140 % 54,3% 45,7% 100,0% Πίνακας 5. Κατανοµή απαντήσεων ως προς την γνώση της εξέτασης κατά Παπανικολάου και της µαστογραφίας (non probability judgmental sampling), προκειµένου να αντιπροσωπευθούν στο δείγµα όλοι οι διαφορετικοί, γεωγραφικά και τυπολογικά, οικισµοί των Τσιγγάνων. είγµα Το δείγµα καλύπτει 276 νοικοκυριά µε 1464 µέλη τα οποία κατανέµονται σε 7 Περιφέρειες, 10 νοµούς και 15 ήµους. Ως προς την καθορισθείσα τυπολογία των οικισµών, το δείγµα κατανέµεται ως ακολούθως: Ποσοστό 28,6% των ερωτώµενων διαβιούν σε αµιγείς οικισµούς, το 35,5% σε µικτούς οικισµούς, το 24,6% σε γειτονιές και το 11,2% σε οικισµούς νέους τύπου. Μέσα συλλογής δεδοµένων Για να συγκεντρωθούν τα δεδοµένα συντάχθηκε, από την ερευνητική οµάδα ερωτηµατολόγιο, βασισµένο στο ερωτηµατολόγιο και τα αποτελέσµατα της 126 απογραφικής µελέτης που πραγµατοποιήθηκε το 2000 και αφορούσε στην υγεία όλων των Τσιγγάνων, στο ερωτηµατολόγιο περιλαµβανόταν και ερωτήσεις που αφορούσαν µόνο τις γυναίκες. Στο ερωτηµατολόγιο συµπεριλαµβάνονται µεταβλητές όλων των κατηγοριών, µε προεξάρχουσες τις δηµογραφικές µεταβλητές, µετρούµενες µε ερωτήσεις που συλλέγουν δεδοµένα ονοµαστικού (nominal) και αναλογικού τύπου (ratio), µε ανοικτές ερωτήσεις άποψης, καθώς και µε συµπεριφορικές οι οποίες προσεγγίζονται µε 5βαθµη κλίµακα σπουδαιότητας. Οι ερωτήσεις είναι προκαθορισµένες, ακολουθούν µια συγκεκριµένη σειρά και έχουν, σχεδόν στο σύνολό τους, κλειστή µορφή. Με τον τρόπο αυτό επιδιώκεται η µείωση των διαφορών στον τρόπο που τίθενται οι ερωτήσεις, ούτως ώστε οι διαφορές στις απαντήσεις να είναι συγκρίσιµες. Προκειµένου να

εξασφαλιστεί η εγκυρότητα του ερωτηµατολογίου ως εργαλείου µέτρησης, αξιοποιήθηκε η βιβλιογραφία και προηγούµενες έρευνες καταγραφής δηµογραφικών µεταβλητών του πληθυσµού στόχου. Επίσης, προηγήθηκε η πιλοτική εφαρµογή του ερωτηµατολογίου σε 10 νοικοκυριά Τσιγγάνων, που διαβιούν σε διαφορετικούς γεωγραφικά και τυπολογικά, οικισµούς. ιαδικασία Συνεντευκτές επισκεφθήκαν τους Ροµά στους χώρους διαµονής τους για τη συλλογή των δεδοµένων. Οι απαντήσεις που αφορούσαν µόνο το γυναικείο πληθυσµό του δείγµατος, συγκεντρώθηκαν υπό ευνόητες προϋποθέσεις: τις ερωτήσεις έθεταν µόνο γυναίκες συνεντεύκτριες και οι ερωτήσεις ετίθετο µόνο στην περίπτωση κατά την οποία το βασικό πρόσωπο επαφής ήταν γυναίκα και η οποία κατά τη συνέντευξη ήταν µόνη, το ποσοστό ήταν 50,3% του συνόλου των ερωτηθέντων. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Η γενική κατάσταση της υγείας των Τσιγγάνων αποτυπώνεται στις απαντήσεις που δόθηκαν στην ερώτηση που αφορά στην εκτίµηση που έχουν οι ίδιοι για την κατάσταση της υγείας των µελών της οικογένειας τους. Στην ερώτηση αυτή τα άτοµα χαρακτηρίζουν πολύ κακή και κακή, σε ποσοστό 9,8%, την κατάσταση της υγείας των µελών της οικογένειας τους, ενώ θεωρούν πολύ καλή και καλή την υγεία σε ποσοστό 79%. Φαίνεται ότι ένας στους πέντε Τσιγγάνους αντιµετωπίζει προβλήµατα υγείας και ένας στους δέκα αντιµετωπίζει σοβαρά προβλήµατα υγείας (πίνακας 3). Στη ερώτηση αν γνωρίζουν την εξέταση κατά Παπανικολάου ποσοστό 32,4% των γυναικών δεν γνώριζαν την εξέταση. Από τις γυναίκες που απάντησαν ότι γνωρίζουν την εξέταση ποσοστό 96,9% δήλωσαν ότι έχουν κάνει τουλάχιστον µία φορά. Ενώ την εξέταση της µαστογραφίας δηλώνει ότι γνωρίζει ποσοστό 54,3%, όµως από αυτές µόνο ποσοστό 23,9% έχει κάνει την εξέταση και µόνο µία φορά, όπως φαίνεται στους πίνακες 4 και 5. Σχεδόν όλες οι µητέρες δηλώνουν ότι γέννησαν τα παιδιά τους στο Νοσοκοµείο σε ποσοστό 94,3%, οι υπόλοιπες δηλώνουν ότι γέννησαν στο σπίτι, στο τσαντίρι και. στο δρόµο, υπάρχει και µια γυναίκα που δηλώνει ότι γέννησε σε ιδιωτική κλινική. Σε ότι αφορά τους τοκετούς, το ποσοστό των γυναικών που αναφέρει ότι έχει γεννήσει µέχρι 4 παιδιά φτάνει το 67%. Το µεγαλύτερο ποσοστό 23,9% έχει γεννήσει 4 παιδιά, ακολουθεί ποσοστό 19% µε 2 παιδιά, 18,3% µε 5 παιδιά, 14,8% µε 3 παιδιά, όµως υπάρχουν και γυναίκες που δηλώνουν ότι γέννησαν 9, 12 και 14 παιδιά. Οι γυναίκες που γέννησαν επέλεξαν για την παρακολούθηση της εγκυµοσύνης τους σε ποσοστό 63,8% το Νοσοκοµείο, ποσοστό 10,6% ιδιώτη γιατρό και 24.8% δεν είχε καµία παρακολούθηση κατά τη διάρκεια της κύησης (Πίνακας 7). Μια στις τέσσερις Τσιγγάνες δεν παρακολουθείται κατά τη διάρκεια της κύησης, µε όλες τις επιπτώσεις που αυτό συνεπάγεται στη ζωή ή την υγεία της και στην ζωή ή την υγεία του εµβρύου ή του παιδιού της. Ποσοστό 72,1% των Τσιγγάνων δηλώνουν ότι θήλασαν τα παιδιά τους. Από αυτές που δήλωσαν ότι θήλασαν τα παιδιά τους, σχεδόν οι µισές, σε ποσοστό 43% τα θήλασε από λίγες µέρες µέχρι 2 µήνες, ποσοστό 29,1% θήλασε µέχρι 6 µήνες, ποσοστό 23,3% θήλασε µέχρι ένα χρόνο και οι υπόλοιπες σε ποσοστό 6,4% για περισσότερο από χρόνο. Από τις γυναίκες που είναι µητέρες, ποσοστό 11,6% αναφέρει ότι έχει πεθάνει κάποιο από τα παιδιά που γέννησαν. Σε ότι αφορά τις συνθήκες θανάτου, φαίνεται ότι η πλειοψηφία των γυναικών δεν έχει σαφή εικόνα. Από τις γυναίκες που δήλωσαν ότι τους πέθανε κάποιο από τα παιδιά τους ποσοστό 87,5% αναφέρει το θάνατο ενός παιδιού, το υπόλοιπο ποσοστό αφορά το θάνατο 3-5 παιδιών. Όλοι οι θάνατοι αφορούν την ηλικία µέχρι 3 ετών, ποσοστό 63,6% των θανάτων πραγµατοποιήθηκαν µέχρι την ηλικία των 10 µηνών (πίνακας 8). Οι αιτίες θανάτου που αναφέρουν οι µητέρες είναι κυρίως παθολογικές, ακολουθούν τα ατυχήµατα και οι άγνωστες αιτίες. Οι Τσιγγάνες γεννούν πολλά παιδία, όµως παρ ότι οι περισσότερες δηλώνουν ότι δεν επιθυµούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά µόνο το 9,2% δηλώνει ότι χρησιµοποιεί κάποια µέθοδο αντισύλληψης, το υπόλοιπο 90,8% δεν χρησιµοποιεί καµία µέθοδο αντισύλληψης. Οι Τσιγγάνες µητέρες είναι επιφορτισµένες µε τη φροντίδα του νοικοκυριού, την ανατροφή των παιδιών και την φροντίδα των αρρώστων και των γερόντων. Όµως, ελάχιστες από αυτές, ποσοστό 1,2% έχουν την πολυτέλεια να µπορεί να στείλει τα παιδιά της στον παιδικό σταθµό (πίνακας 9). Στη µελέτη διερευνήθηκε η εβδοµαδιαία διατροφή των οικογενειών των Τσιγγάνων προκειµένου να µελετηθεί η σχέση µεταξύ διατροφής και υγείας, έτσι παρακάτω θα παρατεθούν οι εβδοµαδιαίες συχνότητες βασικών διατροφικών οµάδων (πίνακας 10). Στον παραπάνω πίνακα φαίνεται ότι το ψάρι είναι το σπανιότερο τρόφιµο στο τραπέζι των Τσιγγάνων, περίπου επτά στους δέκα Τσιγγάνους τρώει λιγότερο από µία φορά την εβδοµάδα. Ακόµη λιγότερο από µια φορά την εβδοµάδα (δύο στους πέντε) περιλαµβάνουν στην διατροφή τους κρέας, ελαιόλαδο και γάλα. Επίσης είναι σηµαντικό ότι µόνο ένας στους πέντε τρώει καθηµερινά φρούτα και λαχανικά. Σύµφωνα µε τον παραπάνω πίνακα, περίπου τέσσερις στους πέντε τρώνε 1-2 ή 3-4 φορές την εβδοµάδα όσπρια, τα όποια µάλλον δεν µαγειρεύονται µε ελαιόλαδο, αφού µόνο το 31,1% το περιλαµβάνει στην καθηµερινή διατροφή. Το κρέας, το ψάρι και το γάλα είναι τα τρόφιµα που απαιτούν για τη συντήρηση τους ψυγείο, έτσι είναι πολύ δύσκολο να συντηρηθούν στους καταυλισµούς που δεν υπάρχει ηλεκτρικό ρεύµα. Λιγότερη απαίτηση για συντήρηση έχουν τα φρούτα και τα λαχανικά και αυτά, όµως, χρειάζονται ψυγείο για να συντηρηθούν. Η σχέση των Τσιγγάνων µε την κατανάλωση ελαιόλαδου έχει παρατηρηθεί και σε προηγούµενες µελέτες. Οι Τσιγγάνες επιλέγουν να µαγειρεύουν µε άλλου τύπου λάδι, ίσως γιατί το ελαιόλαδο είναι πιο ακριβό και ίσως δεν γνωρίζουν πόσο σηµαντικό είναι για τη υγεία. 127

Τιµή df Ασυµπτωµατική στατιστική σηµαντικότητα (2-sided) Pearson Chi-Square 44,816(b) 1,000 N Έγκυρες περιπτώσεις 140 Στατιστική σηµαντικότητα (2-sided) Στατιστική σηµαντικότητα. (1-sided) Πίνακας 6: Χ 2 Ανάλυση των απαντήσεων ως προς την γνώση του τεστ Παπανικολάου και της µαστογραφίας. ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ Σύνολο ΑΜΙΓΗΣ ΜΙΚΤΟΣ ΓΕΙΤΟΝΙΑ ΝΕΟΣ ΤΥΠΟΣ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 19 29 34 8 90 57,6% 55,8% 85,0% 50,0% 63,8% Ι ΙΩΤΗΣ ΓΙΑΤΡΟΣ 1 5 4 5 15 3,0% 9,6% 10,0% 31,3% 10,6% ΚΑΝΕΝΑΣ 13 18 2 2 35 39,4% 34,6% 5,0% 12,5% 24,8% ΑΛΛΟΥ 0 0 0 1 1,0%,0%,0% 6,3%,7% Σύνολο 33 52 40 16 141 100% 100% 100% 100% 100% Πίνακας 7: Παρακολούθηση Ροµά γυναικών κατά τη διάρκεια της κύησης Τιµή df Ασυµπτωµατική στατιστική σηµαντικότητα (2-sided) Pearson Chi-Square 32,226(a) 9,000 N Έγκυρες περιπτώσεις 141 a 8 κελιά (50%) είχαν αναµενόµενη τιµή κάτω από 5. Η ελάχιστη αναµενόµενη τιµή είναι 0.11. Πίνακας 7: Παρακολούθηση Ροµά γυναικών κατά τη διάρκεια της κύησης Όµως είναι γνωστό, ότι οι περισσότεροι Τσιγγάνοι ζουν µακριά από το κέντρο της πόλης που είναι η αγορά και επίσης σπάνια υπάρχουν µαζικά µέσα µεταφορά που να εξυπηρετούν τις Τσιγγάνες στα καθηµερινά ψώνια του σπιτιού τους. Τρόφιµα, όπως κρέας ή ψάρι ή φρέσκα φρούτα ή λαχανικά, απαιτούν πολύ καλό πλύσιµο πριν το µαγείρεµα. Οι πιο τυχερές Τσιγγάνες, που έχουν την δυνατότητα να έχουν νερό στην κουζίνα τους είναι τρεις από τις δέκα που ζουν σε γειτονιές και µεικτούς καταυλισµούς (ποσοστό 29,8%) και οι πιο άτυχες είναι αυτές που ζουν στους νέου τύπου οικισµούς και έχουν νερό στο σπίτι τους µόνο ελάχιστες ποσοστό 1,7%. Όταν δεν υπάρχει νερό στο σπίτι, η Τσιγγάνα θα πρέπει να το ψάξει στην κοινόχρηστη βρύση, που όταν υπάρχει είναι σε ποσοστό 77,8% έξω από το χώρο διαµονής. Η πιο κοντινή βρύση στους αµιγείς καταυλισµούς απέχει κατά µέση τιµή 1.100 µέτρα, πιο κοντινή είναι στα λυόµενα, όπου η πιο κοντινή βρύση απέχει κατά µέση τιµή µόνο 100 µέτρα. Από τα νοικοκυριά που συµµετείχαν στη µελέτη ποσοστό 88,9% έχουν ηλεκτρικό ρεύµα και 15,6% διαθέτει ηλεκτρικό ψυγείο και 6,8% ηλεκτρική κουζίνα. υνατότητα να κάνουν την ατοµική τους καθαριότητα άνετα έχουν όσοι διαθέτουν λουτρό στο σπίτι τους. Τη δυνατότητα αυτή έχουν τρεις στους δέκα Τσιγγάνους που ζουν σε γειτονιές και µεικτούς καταυλισµούς (ποσοστό 31,6% και 28,1% αντίστοιχα) και ποσοστό 9,6% όσων ζουν σε αµιγείς καταυλισµούς, ποσοστό 7% όσων ζουν σε λυόµενα και 1,8% όσων ζουν σε νέου τύπου οικισµούς. Μπανιέρα διαθέτει το 4,1% των νοικοκυριών, ντουζιέρα το 5,7% και λεκάνη τουαλέτας το 8,9%. Οπότε, σε ποιες συνθήκες υγιεινής να αναφερθούµε, όταν ούτε τα χέρια τους µπορούν να πλύνουν για να φάνε το φαγητό τους. Επίσης η υγιεινή σχετίζεται και µε την αποχέτευση και την αποκοµιδή των σκουπιδιών. Το δίκτυο αποχέτευσης είναι σχεδόν ανύπαρκτο στους νέου τύπου οικισµούς, στα λυόµενα και στους αµιγείς καταυλισµούς. Έτσι, τουαλέτα στο σπίτι τους έχουν και πάλι τρεις στους δέκα Τσιγγάνους που ζουν σε γειτονιές και µεικτούς καταυλισµούς (ποσοστό 30,6% και 28,1% αντίστοιχα), ενώ µόνο ένας στους δέκα που ζουν σε αµιγείς καταυλισµούς και ακόµα χειρότερα είναι για αυτούς που ζουν στα λυόµενα (ποσοστό 7,4%) και στους νέου τύπου οικισµούς (ποσοστό 1,7%), οι υπόλοιποι ή χρησιµοποιούν τις κοινόχρηστες (όπου υπάρχουν και δεν υπάρχουν για τους µισούς σχεδόν κατοίκους των καταυλισµών) ή εξυπηρετούνται στον υπαίθριο περιβάλλοντα χώρο δηµιουργώντας νέες εστίες µόλυνσης του περιβάλλοντος τους. 128

ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ Σύνολο ΑΜΙΓΗΣ ΜΙΚΤΟΣ ΓΕΙΤΟΝΙΑ ΝΕΟΣ ΤΥΠΟΣ ΝΑΙ 6 6 3 1 16 18,8% 12,0% 7,5% 6,3% 11,6% ΟΧΙ 26 44 37 15 122 81,3% 88,0% 92,5% 93,8% 88,4% Σύνολο 32 50 40 16 138 Πίνακας 8: Θάνατοι παιδιών Ροµά 100% 100% 100% 100% 100% Χ 2 Τεστ Value df Ασυµπτωµατική στατιστική σηµαντικότητα (2-sided) Pearson Chi-Square 2,707(a) 3,439 N έγκυρες περιπτώσεις Πίνακας 8: Θάνατοι παιδιών Ροµά 138 Συχνότητα % Έγκυρο % Αθροιστικό ποσοστό Έγκυρα 1 ΝΑΙ 17 1,2 100,0 100,0 Κενά 1447 98,8 Σύνολο 1464 100,0 Πίνακας 9: Παιδία Ροµά στους παιδικούς σταθµούς Όσο για τα απορρίµµατα οι συνθήκες είναι πολύ καλύτερες. Σχεδόν παντού υπάρχουν κάδοι σκουπιδιών (93,4%) και παντού γίνεται αποκοµιδή των σκουπιδιών (99,3%). Ποσοστό 33,3% των Τσιγγάνων δηλώνουν ότι ο χώρος που κατοικούν είναι ακατάλληλος για οικιστική χρήση (πίνακας 11), γιατί οι περισσότεροι ζουν κοντά ή πάνω σε ρεύµατα που πληµµυρίζουν ή κοντά σε χωµατερές και βιολογικούς καθαρισµούς. Όπου το «άλλο» είναι λυόµενο, κοντέινερ, πρόχειρη κατασκευή µε χαρτόνια ή πλίθες ή τούβλα και κεραµίδια. Όλα τα παραπάνω έχουν επιπτώσεις στην υγεία της Τσιγγάνικης οικογένειας και συχνά απαιτείται ιατρική παρακολούθηση. Αξίζει να αναφερθούν και κάποιες συνθήκες που συνδέονται µε την υγεία, όπως το γεγονός ότι 67,2% των Τσιγγάνων του δείγµατος είναι ανασφάλιστοι (πίνακας 10), ότι µόνο όσοι ζουν σε γειτονιές και κυρίως όσοι ζουν σε συµβατικές κατοικίες ή διαµερίσµατα δηλώνουν ότι έχουν κοντά τους υπηρεσίες υγείας όπως για παράδειγµα κέντρο υγείας σε ποσοστό 41,7% και 66,7% αντίστοιχα και νοσοκοµείο σε ποσοστό 3,7% και 20,7% αντίστοιχα, ακόµα και ΙΑΚ σε ποσοστό 25% και 66,7% αντίστοιχα. Όσοι ζουν στους αµιγείς ή µικτούς καταυλισµούς, στα λυόµενα ή στους νέου τύπου οικισµούς δεν έχουν την ίδια τύχη. Πάντως όλοι χρειάζεται να διανύσουν, κατά µέση τιµή, περί τα 6 χιλιόµετρα για να φτάσουν σε κάποια από τις υποδοµές υγείας. Πιο κοντά χιλιοµετρικά στους Τσιγγάνους είναι τα αγροτικά ιατρεία, µε µέση τιµή τα 1,6 χιλιόµετρα, ακολουθούν τα ιδιωτικά ιατρεία µε µέση τιµή τα 2,5 χιλιόµετρα, τα ΙΑΚ µε µέση τιµή τα 4,2 χιλιόµετρα, τα κέντρα υγείας µε µέση τιµή τα 6,1 χιλιόµετρα και τέλος τα νοσοκοµεία µε µέση τιµή τα 10,6 χιλιόµετρα. Μακρύτερα από όλους είναι τα Νοσοκοµεία µε µέση τιµή τα 19 χιλιόµετρα για τους Τσιγγάνους που ζουν στους νέου τύπου οικισµούς. Ακόµη όσοι ζουν σε καταυλισµούς, λυόµενα και νέου τύπου οικισµούς δεν µπορούν να αξιοποιήσουν καµία από τις υποδοµές υγείας µεταβαίνοντας µε µέσα µαζικής µεταφοράς γιατί δεν υπάρχουν. Θα πρέπει να µεταβούν είτε µε τα πόδια, είτε µε Ι.Χ. Τα κέντρα υγείας και τα αγροτικά ιατρεία είναι οι πλέον δηµοφιλείς επιλογές των Τσιγγάνων που ζουν στους καταυλισµούς, ενώ οι κάτοικοι των γειτονιών, συµβατικών κατοικιών ή διαµερισµάτων και των λυόµενων επιλέγουν, κυρίως, το Νοσοκοµείο. Τέλος τα ΙΑΚ, όταν υπάρχουν, είναι ιδιαίτερα δηµοφιλή σε όλους τους Τσιγγάνους. Για την αντιµετώπιση των προβληµάτων υγείας απευθύνονται κυρίως στο Νοσοκοµείο (64,2%), κατά δεύτερο λόγο δηλώνουν ότι απευθύνονται στο ΙΑΚ (16,1%) και λιγότερο σε Κέντρο Υγείας ή σε 129

ΤΡΟΦΗ Λιγότερο από 1 φορά 1-2 φορές 3-4 φορές Καθηµερινά ΚΡΕΑΣ 39,2% 37,4% 19% 4,4% ΨΑΡΙ 65,4% 31,6% 2,2% 0,4% ΛΑΧΑΝΙΚΑ 10,7% 41,5% 37,5% 10,3% ΦΡΟΥΤΑ 26,8% 39% 23,5% 10,7% ΟΣΠΡΙΑ 15% 37,7% 37,4% 9,9% ΓΑΛΑ 39,3% 17,6% 18% 25% ΕΛΑΙΟΛΑ Ο 38,1% 16,3% 14,4% 31,1% Πίνακας 10: Εβδοµαδιαία κατανάλωση τροφών Συχνότητα ποσοστό έγκυρο ποσοστό αθροιστικό ποσοστό 1 ΣΠΙΤΙ 138 9,4 50,7 50,7 2 ΚΑΛΥΒΙ, ΠΑΡΑΓΚΑ 89 6,1 32,7 83,5 3 ΤΣΑΝΤΙΡΙ 2,1,7 84,2 4 ΑΛΛΟ 43 2,9 15,8 100,0 272 18,6 100,0 κενά 1192 81,4 Σύνολο 1464 100,0 Πίνακας 11: Μορφές κατοικίας Έγκυρα Έγκυρο Αθροιστικό Συχνότητα Ποσοστό ποσοστό ποσοστό 1 ΝΑΙ 130 8,9 32,8 32,8 2 ΟΧΙ 266 18,2 67,2 100,0 Σύνολο 396 27,0 100,0 Κενά 1068 73,0 Σύνολο 1464 100,0 Πίνακας 12. Ασφαλισµένοι Ροµά 18,0% 16,0% 14,0% 12,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85+ %MALES 2007 % FEMALES 2007 %MALES ROM 2008 % FEMALES ROM 2008 Πίνακας 13: Άνδρες και γυναίκες Ροµά και µη Ροµά 130

Περιφερειακό Ιατρείο (13,5%). Φαίνεται ότι τα ΙΑΚ έχουν ως ένα σηµείο υποκαταστήσει τα Κέντρα Υγείας ή τα Περιφερειακά Ιατρεία. Επίσης ένα µικρό ποσοστό (3,6%) επιλέγει ιδιώτη γιατρό για να αντιµετωπίσει τα προβλήµατα υγείας. Οι δυσκολίες της επιβίωσης της ανδρών και γυναικών Ροµά περιγράφονται στον πίνακα 13, όπου αποτυπώνονται οι καµπύλες των ηλικιών όλων των Ελληνίδων και Ελλήνων σε σύγκριση µε τα αποτελέσµατα για της ηλικίες των ανδρών και γυναικών Ροµά της παρούσας µελέτης. Η παρούσα µελέτη ασχολήθηκε µόνο µε τους Τσιγγάνους που ζουν στον Ελλαδικό χώρο, όπως και η ανάλογη που πραγµατοποιήθηκε το 2000. Οι προηγούµενες 4 µελέτες ήταν αποσπασµατικές, όµως δίνουν πληροφορίες που αφορούν την διάρκεια της ζωής των Τσιγγάνων. Οι πίνακες 1 και 11 που αποτυπώνουν καµπύλες ηλικιών Τσιγγάνων και µη Τσιγγάνων, ίσως δεν µπορούν να µας δώσουν µια πλήρη ή σαφή εικόνα της υγείας των Τσιγγάνων και µη Τσιγγάνων, όµως γεννούν πολλά ερωτηµατικά για τις αιτίες που διαµορφώνουν αυτές τις καµπύλες. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Συµπερασµατικά θα µπορούσε να επισηµανθεί, ότι ίσως ένα ερωτηµατολόγιο ή µια έρευνα να µη φτάνει για να διερευνήσει την κατάσταση της υγείας µιας ολόκληρης φυλής, εκτός αυτού και τα στοιχεία που καταθέτουν οι ερωτώµενοι είναι υποκειµενικά, δεν παύει όµως να είναι µια σηµαντική πηγή πληροφοριών που δηλώνει ότι οι Τσιγγάνοι έχουν επιβαρυµένη υγεία, ζουν λιγότερο από τους υπόλοιπους Έλληνες και πεθαίνουν πολλά παιδιά τους. Ακόµη υπάρχει πολύ µεγάλη ανάγκη για προαγωγή και αγωγή υγείας, για πρόληψη και συµβουλευτική σε όλους τους τοµείς της υγείας. Περαιτέρω έρευνα θα µπορούσε µα δώσει περισσότερες πληροφορίες για τις συγγενείς παθήσεις και τις επιπτώσεις στην υγεία της φυλής τόσο από τον τρόπο και όσο και από τις συνθήκες ζωής. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γενική Γραµµατεία Λαϊκής Επιµόρφωσης, /νση Προγραµµάτων «21 ος αιώνας Υγεία για όλους» Οργάνωση Προγράµµατος Αγωγής Υγείας για τους Τσιγγάνους, 1997 Γερµανός., Μπρίκα Ε., Πέτρου Κ. Κοινωνικά χαρακτηριστικά, θέµατα υγείας και ποιότητας ζωής στον ενδροπόταµο. Απογραφική έρευνα ενδροποτάµου. Θεσσαλονίκη, 1988. ώδος,., Καλογήρου, Χ., Μπάκα, Α., Στρουσοπούλου, Έ., Γεώργαρου, Ε., Μωραΐτου, Μ., Πολίτου, Ε. Πανελλαδική Απογραφική Μελέτη ιερεύνησης Κοινωνικών, Οικιστικών Συνθηκών και αναγκών των Ελλήνων Τσιγγάνων Πολιτών. Κοινοτική Πρωτοβουλία Empoyment, Άξονας Integra. Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Αθήνα, 2000. Εθνική Επιτροπή για τα ικαιώµατα του Ανθρώπου. Η κατάσταση των Τσιγγάνων στην Ελλάδα. 2005. http://www.nchr.gr/category.php?category_id=61 Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών. ιαστάσεις του κοινωνικού ρατσισµού στην Ελλάδα (τόµος Α,Β). Αθήνα, Ε.Κ.Κ.Ε. 1996. Λουλέ Θεοδωράκη Ν. Εµείς οι Τσιγγάνοι. Αθήνα, Καραµπερόπουλος, 1991. Keurick D. Τσιγγάνοι: Από τις Ινδίες στη Μεσόγειο. Αθήνα, Καστανιώτης, 1994. Κόµης Κ. Τσιγγάνοι (Ιστορία. ηµογραφία. Πολιτισµός). Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 1998. Κοινοτική Πρωτοβουλία «Απασχόληση», HORIZON 1993 94, στην περιοχή του ήµου Σοφάδων του Νοµού Καρδίτσας. Λάµπρου Χ. «Γιατί οι Τσιγγάνοι αγνοούν και αγνοούνται από την αγωγή υγείας; Προϋποθέσεις και προοπτικές για επιτυχή παρέµβαση στο χώρο αυτό». ίκτυο Rom, 1997. Μπάκα Α., Χριστοδούλου Χ.,. Καλογήρου Χ, Τρίγκα Β., Ράπτη Φ., Μπότσογλου Κ. Απογραφική µελέτη κοινωνικοοικονοµικών και οικιστικών χαρακτηριστικών των σκηνιτών Τσιγγάνων. Πιλοτική εφαρµογή στον καταυλισµό των Τσιγγάνων του δήµου Μενεµένης. Θεσσαλονίκη, 1998. Μπιρή Κ. Ροµ και Γύφτοι. Εθνογραφία και ιστορία των Τσιγγάνων. Αθήνα, 1954. Μωραΐτου Μ. Κοινωνικός αποκλεισµός των Ελλήνων Τσιγγάνων: Υγεία. Πρακτικά 4 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου του ικτύου Rom µε θέµα «Ένας χρόνος µετά από την εξαγγελία του εθνικού πλαισίου πολιτικής υπέρ των Τσιγγάνων: Προβλήµατα Προοπτικές». Αγρίνιο, 1997. Μωραΐτου, Μ. Η υγεία των Ελληνίδων Τσιγγάνων και των παιδιών τους 4 η Επιστηµονική ιηµερίδα µε θέµα «Έρευνα και νεώτερα δεδοµένα στη Μαιευτική». Θεσσαλονίκη, οργάνωση τµήµατος Μαιευτικής του ΤΕΙΘ 2006 α. Μωραΐτου, Μ. Μαιευτική και γυναικολογική φροντίδα των Roma Ελληνίδων. Το Βήµα του Ασκληπιού, 2006β, 5, (3) 321-325.. Μωραΐτου Μ. Πετρίδου Μ., Παππά, Α., Μπουρουτζόγλου Μ. & Κωνσταντάρας Π. Πρόγραµµα αγωγής υγείας στους σκηνίτες Τσιγγάνους. Πρακτικά 8 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Μαιών/Μαιευτών. Αθήνα, 2000. Μώρος Μ. Μαιευτική Φροντίδα σε Γυναίκες Ροµά. Ελευθώ, 2009, 2, 31-34. Παραλίκας Θ., Τσαβέλας Γ., Ραφτόπουλος Β. Παπαθανασίου Ι., Λαχανά Ε. & Κυπαρίση Γ. ιερεύνηση της συµπεριφοράς των Τσιγγάνων της Θεσσαλίας σε θέµατα υγείας. Νοσηλευτική, 2005, 44 (3), 364-371. Ντούσας. Η διπλή καταπίεση της Τσιγγάνας. Η σελίδα των Τσιγγάνων, 1.2.2003. «Ολοκληρωµένη παρέµβαση στην περιοχή Αλιβερίου, ήµου Ν. Ιωνίας, Νοµού Μαγνησίας» του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας, Υπεύθυνος κ. Οικονόµου Ουνέσκο. Οι Τσιγγάνοι. Αθήνα, Ουνέσκο, 1984. Τερζοπούλου Μ., Γεωργίου Γ. Οι Τσιγγάνοι στην Ελλάδα. Ιστορία Πολιτισµός ΥΠΕΠΘ, ΝΕΛΕ, 1996. 131