0
ΜΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΟ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ Η ταινία ΜΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΥΠΟΘΕΣΗ επικεντρώνεται σε μια οικογένεια με κοινό σημείο αναφοράς την αγάπη για τη μουσική της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Πρόκειται για τρεις γενιές μουσικών της θρυλικής οικογένειας Ξυλούρη οι οποίοι διατηρούν και συνεχίζουν τη ζωντανή παράδοση της κρητικής μουσικής, παίζοντας αδιάκοπα για τους θαυμαστές τους σε όλο τον κόσμο. Από τον διάσημο λυράρη Ψαραντώνη -αδερφό του θρυλικού τραγουδιστή Νίκου Ξυλούρη- στον γιο του, Γιώργο Ξυλούρη (γνωστό με το ψευδώνυμο Ψαρογιώργη), που παίζει λαούτο και τραγουδά, και στα τρία παιδιά του, Νίκο, Αντώνη και Απολλωνία, που σπουδάζουν στην Αυστραλία, η ταινία αποκαλύπτει τη δύναμη της μουσικής τους και τους ιερούς δεσμούς που τους συνδέουν με την Κρήτη. Μας βοηθά να ανακαλύψουμε πώς οι οικογενειακοί δεσμοί και ο πολιτισμός μπορούν να μας βοηθήσουν να αναδείξουμε τη διαφορετικότητα, αλλά και τις κοινές μας εμπειρίες ως πολίτες του κόσμου, οπουδήποτε κι αν βρισκόμαστε. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥΣ Οι προτάσεις για εκπαιδευτικούς είναι για τις τάξεις Ε Δημοτικού και άνω και για όλους τους μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Στόχοι του μαθήματος είναι οι συμμετέχοντες: να γνωρίσουν πτυχές του πολιτισμού, της κοινωνίας και της ιστορίας της Ελλάδας να εξοικειωθούν με τον πολιτισμό της Κρήτης και την κρητική διάλεκτο να διεγείρουν το μυαλό και τις αισθήσεις με διάφορες μορφές λεκτικής και μη λεκτικής επικοινωνίας μέσω της μουσικής και του χορού να ανταλλάξουν απόψεις για την ταυτότητα και την καταγωγή τους καθώς και για τις έννοιες της οικογένειας, της κοινότητας και της πατρίδας Δομή: Τα μαθήματα προϋποθέτουν ότι όλοι οι συμμετέχοντες έχουν δει το ντοκιμαντέρ «Μια Οικογενειακή Υπόθεση». Αποτελούνται από δύο κύκλους, ΜΟΥΣΙΚΗ και ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ & ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ, καθέ ένας από τους οποίους απαιτεί περίπου μία ώρα. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να επιλέξουν και να προσαρμόσουν τα σχέδια ανάλογα με τις συγκεκριμένες δεξιότητες των συμμετεχόντων. Ο Κύκλος 1 / ΜΟΥΣΙΚΗ είναι κατάλληλος για παιδιά Ε Δημοτικού και άνω. Ο Κύκλος 2 / ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ & ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ είναι κατάλληλος για μαθητές Γυμνασίου, Λυκείου και για ενήλικες. Πρόσθετο υλικό: Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα διατίθεται και στα αγγλικά, εμπλουτισμένο με υλικό που αφορά τη χρήση της ελληνικής γλώσσας και της κρητικής διαλέκτου, καθώς και αγγλική βιβλιογραφία (επικοινωνία: info@anemon.gr) 1
ΚΥΚΛΟΣ 1 / ΜΟΥΣΙΚΗ Η ταινία ανοίγει ένα παράθυρο στον κόσμο της κρητικής μουσικής και του κρητικού πολιτισμού. Παρουσιάζει μια οικογένεια μουσικών που, εδώ και αρκετές γενιές, έχει συνδεθεί στενά με την κρητική παραδοσιακή μουσική και τις αξίες της Κρήτης. Η οικογένεια Ξυλούρη κατάγεται από το χωριό Ανώγεια του Νομού Ρεθύμνου. Η σπουδαία μουσική παράδοση της περιοχής οφείλεται στη γεωγραφική της θέση, αλλά και στην πλούσια μυθολογία και ιστορία της. Έτσι, στην ταινία, τα περισσότερα μουσικά αποσπάσματα αφορούν το κρητικό ηχόχρωμα που συνδέεται με το ψηλότερο βουνό του νησιού, τον Ψηλορείτη. Η μουσική παράδοση της Κρήτης είναι σήμερα μία από τις πιο ζωντανές παραδόσεις του κόσμου. Η Κρήτη είναι ένα νησί της ανατολικής Μεσογείου που συνδέει Ανατολή και Δύση και ως σταυροδρόμι τριών ηπείρων, της Ευρώπης, της Αφρικής και της Ασίας, έχει δεχτεί -και ακόμα δέχεται- πολλές επιρροές. Η κρητική μουσική υπήρξε αναπόσπαστο μέρος της ζωής κατά την αρχαιότητα, τους Βυζαντινούς χρόνους, καθώς και κατά τις περιόδους της Ενετοκρατίας, της Αραβικής και Οθωμανικής κυριαρχίας. Η μουσική στην Κρήτη αποτελεί ακόμα και σήμερα σημαντικό στοιχείο της καθημερινότητας, ένα αμάλγαμα μυθολογίας και ιστοριών, που αναπτύσσεται διαρκώς και προσαρμόζεται στη σύγχρονη πραγματικότητα, ενώ ταυτόχρονα αγωνίζεται να μη χάσει τους δεσμούς και τις ρίζες της. Το σύμβολο της κρητικής μουσικής είναι η λύρα, ένα τρίχορδο, τοξωτό, αχλαδόσχημο μουσικό όργανο. Τον λυράρη συνοδεύουν άλλοι μουσικοί που παίζουν κρητικό λαούτο: ένα έγχορδο με μεγάλο σκάφος και τέσσερα ζευγάρια χορδές που παράγει πολύ χαμηλούς τόνους, χρησιμοποιώντας μακριές πένες. Οι πένες αρχικά φτιάχνονταν από φτερά αρπακτικών πτηνών της Κρήτης. Το κρητικό λαούτο, όπως τα περισσότερα λαούτα στην ανατολική Μεσόγειο, συγγενεύει με το πολύ παλιό αραβικό ούτι. Παρόλο που η λύρα είναι το κυρίαρχο όργανο, σε πολλά μέρη της Κρήτης παίζουν επίσης βιολί, αλλά και άλλα μουσικά όργανα, όπως μαντολίνο και ασκομαντούρα. Όπως και ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής λαϊκής μουσικής, η κρητική μουσική συνδέεται στενά με τον χορό, που είναι η κύρια δραστηριότητα στα κρητικά πανηγύρια. Ο κρητικός χορός περιλαμβάνει δύο ευρείες κατηγορίες, τον συρτό και τον πηδηχτό. Ακολουθώντας την οικογένεια για δύο χρόνια, η ταινία αποτυπώνει τον μοναδικό δεσμό των Ξυλούρηδων με την κρητική μουσική και αποδεικνύει τον ενεργό ρόλο που παίζουν οι μουσικοί στην κρητική κοινωνία ακόμα και σήμερα, βιώνοντας και εξελίσσοντας μια μακραίωνη παράδοση. Ενώ είναι ευυπόληπτοι μουσικοί στον τόπο τους, παράλληλα έχουν γίνει επαγγελματίες της παγκόσμιας μουσικής σκηνής, ταξιδεύοντας για να μεταφέρουν τη μουσική της πατρίδας τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. 2
ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΙΔΕΩΝ / ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Αφού έχουμε δει ολόκληρη την ταινία, συζητάμε με τους συμμετέχοντες: Τι είναι και τι δεν είναι μουσική; Τι είναι παραδοσιακή μουσική; Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς μουσική; Ποιες λέξεις θα χρησιμοποιούσαμε για να περιγράψουμε τη μουσική; Πώς επικοινωνούμε όταν παίζουμε/ακούμε μουσική ή χορεύουμε; Τι ρόλο παίζει η μουσική στη διαμόρφωση του χαρακτήρα μας; Έχουν οι Κρήτες ιδιαίτερη σχέση με τη μουσική; Ποιά η σχέση μουσικής και τεχνολογίας; ΟΙ ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ Σε αυτή την ενότητα, εξερευνούμε το παραδοσιακό κρητικό δίστιχο, τη γνωστή μαντινάδα, αναλύοντας τα υλικά δημιουργίας της. Για να το επιτύχουμε, συμπληρώνουμε και δημιουργούμε τις δικές μας μαντινάδες, εντοπίζουμε το θέμα τους, δίνοντας έμφαση στο τρίγωνο ήχος-στίχοι-χορός, και τραγουδάμε μαντινάδες. Οι μαντινάδες είναι αυτοσχέδια, δεκαπεντασύλλαβα ομοιοκατάληκτα δίστιχα, με ένα οκτασύλλαβο και ένα επτασύλλαβο μέρος (η δέκατη τέταρτη συλλαβή τονίζεται ενώ η δέκατη πέμπτη όχι). Οι μαντινάδες είναι αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητας της μουσικής παράδοσης, με τους στίχους να δημιουργούνται κατά τη διάρκεια της μουσικής ερμηνείας. Οι μαντινάδες απαγγέλλονται και ερμηνεύονται με τη συνοδεία μουσικών οργάνων και οι στίχοι αγγίζουν κάθε πτυχή της ζωής: αντλούν το περιεχόμενό τους από την παράδοση, τη θρησκεία, την ιστορία ή τον έρωτα. Οι μαντινάδες αρχικά ήταν ερωτικά τραγούδια στη μεσαιωνική κρητική ποίηση και έφτασαν στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας (1204-1670). Τουλάχιστον ένα μέρος της έμπνευσης γι' αυτή την πρακτική σύνθεσης και απομνημόνευσης κειμένων με τη μορφή ομοιοκατάληκτων δίστιχων προέρχεται από την επιτυχία ενός από τα πιο σημαντικά έργα της κρητικής λογοτεχνίας, του «Ερωτόκριτου». Ο «Ερωτόκριτος» γράφτηκε από τον Βιτσέντζο Κορνάρο στις αρχές του 17ου αιώνα και αποτελείται από περίπου 10.000 δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους, γραμμένους στην τοπική διάλεκτο. Παραμένει το πιο δημοφιλές ποίημα του νησιού γιατί μελοποιήθηκε και όλοι οι Κρήτες μουσικοί περιλαμβάνουν αποσπάσματά του στο ρεπερτόριό τους. Δείτε αποσπάσματα από την ταινία «Μια Οικογενειακή Υπόθεση» με τον Γιώργο Ξυλούρη να παίζει μια διάσημη μαντινάδα σε ένα γάμο στα Ανώγεια (13:14) και να διαβάζει τις μαντινάδες που έχουν χαραχτεί σε ένα μνήμα στο νεκροταφείο των Ανωγείων (44:48). 3
Έπειτα συζητήστε για τις δύο αυτές διαφορετικές χρήσεις των μαντινάδων στην Κρήτη σήμερα. Γιατί πιστεύετε ότι οι μαντινάδες έχουν ενσωματωθεί στην καθημερινότητα των Κρητικών με αυτό τον τρόπο; Διαβάστε τις παρακάτω μαντινάδες και συζητήστε τις ερωτήσεις που ακολουθούν. Χίλια καλώς ορίσατε, χίλια και δυο χιλιάδες Ο κάμπος με τα λούλουδα και με τις πρασινάδες! Σγουρό βασιλικάκι μου εκειά που στέκεις στάσου Να παίρνει ο κόσμος μυρωδιές από την εδικιά σου! Μαδάρες μου Χανιώτικες, κορφή του Ψηλορείτη Και Λασιθιώτικα βουνά, γεια σου παντέρμη Κρήτη! Τα κρητικά τα χώματα με τη βελόνα αν σκάψεις Αίμα παλικαριών θα βρεις, κόκκαλα θα ξεθάψεις! Καυγάδες με το γιασεμί έβαλε πάλι ο κρίνος Ζηλεύγει του τις μυρωδιές για δε μυρίζει εκείνος. Ποτέ δεν πρέπει τα κλαδιά τις ρίζες να ξεχνούνε, Γιατί αυτές αν μαραθούν κι εκείνα θα χαθούνε! Η μαντινάδα η καλή δε χτίζεται όπως λάχει Πέτρα και χώμα και νερό της Κρήτης πρέπει να χει! Πουλί που είναι δυνατό και νταγιαντά τον πόνο Μπορεί στα ύψη και πετά με μια φτερούγα μόνο! Η Κρήτη πάντα διαφορά έχει απ άλλους τόπους Γιατί έχει ευαίσθητη καρδιά και κουζουλούς ανθρώπους! Η παγκοσμιοποίηση την Κρήτη δεν την πιάνει, Γιατί σε κάθε εποχή νέα φυντάνια βγάνει! Ως είν το ρόγδι σόγιεμο και σφιχταγκαλιασμένο Έτσι να ναι τ αντρόγυνο σφιχτοροδοπλεγμένο! Στέκω και συλλογίζομαι και απορώ ακόμα, Γιατί η καρδιά να μη γερνά αφού γερνά το σώμα; Κάστρο με τα μπεντένια σου, Ρέθεμνος με τις ελιές σου Χανιά με τους μπαξέδες σου και με τις κοπελιές σου! Ήθελα να μουνα χοχλιός, να ρθω στη γειτονιά σου Να γράφω με το σάλιο μου στις πέτρες τ όνομά σου! Και του καιρού χαιράμενοι και γλυκοσαλισμένοι Απ άδικο κι από κακό να στε ξεμιστεμένοι! Όσο η Κρήτη τραγουδεί και το χορό θα στένει, Με μαντινάδες και χορούς ποτέ της δεν πεθαίνει! 4
i) Από πόσους στίχους αποτελείται κάθε μαντινάδα; ii) iii) iv) Από πόσες συλλαβές αποτελείται κάθε στίχος; Έχουν ομοιοκαταληξία οι στίχοι; Πού τονίζονται οι στίχοι; Έχει χρησιμοποιηθεί το ιαμβικό μέτρο, δηλαδή μια άτονη συλλαβή που ακολουθείται από μια τονισμένη; v) Σε τι αναφέρεται κάθε μαντινάδα, τι θέματα πραγματεύεται; vi) Ποια μαντινάδα σας άρεσε περισσότερο και γιατί; Ποια λέξη θα επιλέγατε για να συμπληρώσετε τις παρακάτω μαντινάδες; Ως έχεις την υπομονή, έχε και την ελπίδα Με τον καιρό το γιασεμί αθεί και βγάνει - - - -! Είμαι μαχαίρι κρητικό, δώρο τιμής κι ανδρείας Μα είμαι και ενθύμιο παντοτινής - - - -! Εγώ παρέα με παπά και με γιατρό δεν κάνω Ο ένας θέλει να πονώ κι ο άλλος να - - - -! Την πεθερά μου έβαλα ψηλά στον Ψηλορείτη να τηνε βλέπουν οι οχτροί να μην πατούν στην - - - -! Ήθελα και να κάτεχα ωσάν το συναξάρι, Πώς είναι η θάλασσα αλμυρή κι ανάλατο το - - - - ; Ο Κρητικός στην ξενιτιά πόσα λεφτά δεν δίδει Να βρει χοχλιούς μπουμπουριστούς να φάει με το ----! Το κάστανο θέλει κρασί και το καρύδι μέλι Και το κοπέλι κοπελιά κι η κοπελιά ----! Η λευτεριά είν ένας καρπός που με νερό δεν πιάνει Μόνο με αίμα θρέφεται βλαστούς και ρίζες ----! φύλλα φιλίας πεθάνω Κρήτη ψάρι ξύδι κοπέλι κάνει Ας προσποιηθούμε ότι είμαστε Κρητικοί (αν δεν είμαστε) και ας τραγουδήσουμε αυτές τις μαντινάδες. Μπορείτε να γράψετε τη δική σας μαντινάδα και να την ερμηνεύσετε; Καταγράψτε τη μαντινάδα σας σε βίντεο και στείλτε την στο info@anemon.gr -τα καλύτερα βίντεο θα δημοσιευτούν στη σελίδα της «Οικογενειακής Υπόθεσης» στο facebook! 5
ΤΑ ΡΙΖΙΤΙΚΑ Τα ριζίτικα τραγούδια δημιουργήθηκαν από τους κατοίκους της δυτικής Κρήτης που ζουν στα βοσκοτόπια των Λευκών Ορέων (γνωστά και ως Μαδάρες). Το όνομά τους προέρχεται από τη λέξη «ρίζα», εξ ου και ριζίτικα, τα τραγούδια των ριζών των βουνών. Είναι βασικό συστατικό της κρητικής κουλτούρας και μεταφέρουν τις παραδόσεις και τους θρύλους του νησιού. Τα παραδοσιακά αυτά τραγούδια δεν χρησιμοποιούν ομοιοκατάληκτους στίχους. Είναι εξαιρετικά σύντομα και λυρικά στο περιεχόμενό τους. Η μέση έκταση ενός ριζίτικου είναι περίπου 10 σειρές. Τα θέματα των ριζίτικων είναι πολλά και διάφορα. Μπορεί να αναφέρονται στον θάνατο και τον κάτω κόσμο, να μιλούν για τη φιλία, τη φιλοξενία και την αγάπη, το πάθος για τη λευτεριά, το θαυμασμό των γενναίων, τη βουκολική ζωή, τους οικογενειακούς δεσμούς, να καλούν σε εξέγερση, αντίσταση στους δυνάστες ή να ανήκουν στο ηρωικό είδος τραγουδιών. Κυρίως όμως, χρησιμοποιούν συμβολικά εικόνες της φύσης, που μεταφέρουν μηνύματα ανεξαρτησίας και ελευθερίας με αλληγορικό, πλην αδιόρατο, για τους μη μυημένους, τρόπο. Οι ρίζες τους μπορούν να αναζητηθούν στους αρχαίους ελληνικούς και Βυζαντινούς χρόνους. Αυτή η παράδοση συνεχίστηκε στην Κρήτη κατά την Ενετοκρατία. Τα περισσότερα από τα ριζίτικα που γνωρίζουμε σήμερα αναβίωσαν κατά την Οθωμανική κυριαρχία και, πιο πρόσφατα, κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής (1941-1944). Από τότε, τα παλιά ριζίτικα έχουν επανέλθει στο προσκήνιο και αρκετά έχουν τραγουδηθεί από δημοφιλείς τραγουδιστές και έχουν γίνει πραγματικά λαϊκά τραγούδια. Το «Πότε θα κάνει ξαστεριά» είναι ένα από τα πιο διάσημα ριζίτικα στην Ελλάδα. Έγινε γνωστό σε όλη την Ελλάδα, όταν τραγουδήθηκε από τον Νίκο Ξυλούρη, κατά την περίοδο της Δικτατορίας (1967-74). Το τραγούδι, που το ξέρουν όλοι οι Κρητικοί, χρονολογείται από την Ενετοκρατία και αρχικά αναφερόταν στη βεντέτα μεταξύ δύο ισχυρών κρητικών οικογενειών. Ύστερα έγινε δημοφιλές κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας, ως ηχηρό κάλεσμα για επανάσταση. Σήμερα, το «Πότε θα κάνει ξαστεριά» έχει γίνει ένας δεύτερος εθνικός ύμνος για τους Έλληνες. Έχει συνδεθεί με σύγχρονα ιστορικά γεγονότα της Ελλάδας, όπως τις φοιτητικές πορείες κατά της χούντας το 1973 και την τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974, αλλά ακούγεται επίσης ενίοτε και σε αγώνες ποδοσφαίρου ή μπάσκετ ή σε προεκλογικές εκστρατείες. Ακούστε το «Πότε θα κάνει ξαστεριά» από τον Νίκο Ξυλούρη (ψάξτε ένα από τα διάφορα βίντεο που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο). i) Συζητήστε τους στίχους και το νόημα του τραγουδιού. ii) Οι συμμετέχοντες μαθαίνουν να το τραγουδούν. Γι' αυτούς που διαβάζουν νότες ή παίζουν μουσική, παρέχεται επίσης και παρτιτούρα. 6 Δείτε τους στίχους και την παρτιτούρα στην επόμενη σελίδα
Πότε θα κάνει ξαστεριά ΣΤΙΧΟΙ Πότε θα κάνει ξαστεριά, πότε θα φλεβαρίσει, να πάρω το ντουφέκι μου, την έμορφη πατρόνα, να κατεβώ στον Ομαλό*, στη στράτα τω Μουσούρω*, να κάνω μάνες δίχως γιους, γυναίκες δίχως άντρες, να κάνω και μωρά παιδιά, να κλαιν δίχως μανάδες, να κλαιν τη νύχτα για νερό, και την αυγή για γάλα, και τ αποξημερώματα για τη γλυκειά τους τη μάνα... *Ομαλός: *Μουσούρω: το οροπέδιο του Ομαλού, νότια των Χανίων χωριό κοντά στον Ομαλό, στην περιοχή των Χανίων ΠΑΡΤΙΤΟΥΡΑ 7
ΚΥΚΛΟΣ 2 / ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ & ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Δείτε τον επίλογο της ταινίας «Μια Οικογενειακή Υπόθεση» (1:15:57). Η οικογένεια εμφανίζεται στη Μελβούρνη και έπειτα τα παιδιά επιστρέφουν στην Κρήτη μετά από μακρά απουσία. Εκφράζουν τα συναισθήματά τους για την πατρίδα τους. Συζητήστε τις παρακάτω ερωτήσεις: i) Πώς αισθάνονται στην ταινία τα παιδιά για την Κρήτη; Άλλαξαν τα συναισθήματά τους κατά τη διάρκεια της απουσίας τους στην Αυστραλία; ii) Ποια είναι η ταυτότητα του Νίκου, του Αντώνη και της Απολλωνίας; Μπορεί να έχει κανείς πολλές ταυτότητες; Τι καθορίζει την ταυτότητά τους; Η μουσική, η γλώσσα, το σπίτι, η οικογένεια, οι φίλοι; iii) Μπορείς να δείξεις στον χάρτη τον τόπο καταγωγής σου; iv) Πώς διαφέρει ο κάτοικος της ενδοχώρας από ένα νησιώτη; v) Τι προσφέρει ένα ταξίδι; Πώς επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο συλλογίζεται κανείς την πατρίδα του; vi) Τι σημασία έχει η Ιθάκη για τον Οδυσσέα; O Κρητικός Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957) είναι ένας από τους πιο μεταφρασμένους και γνωστούς Έλληνες συγγραφείς. Έγινε διάσημος κυρίως χάρη στις κινηματογραφικές μεταφορές των έργων του «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» και «Ο Τελευταίος Πειρασμός». Διαβάστε το απόσπασμα της συνέντευξης του Νίκου Καζαντζάκη στη Γαλλική Ραδιοφωνία (Παρίσι) στις 6 Μαΐου του 1955: Όσο πιο μακρυά είμαστε από την πατρίδα μας, τόσο περισσότερο τη σκεφτόμαστε και τόσο περισσότερο την αγαπάμε. Όταν βρίσκομαι στην Ελλάδα βλέπω τις μικρότητες, τις ίντριγκες, τις ανοησίες, τις ανεπάρκειες των αρχηγών, τη μιζέρια του λαού. Όμως από μακρυά δεν βλέπουμε τόσο ευδιάκριτα την ασκήμια και έχουμε περισσότερη ελευθερία να πλάσουμε μια εικόνα της πατρίδας αντάξια ενός ολοκληρωτικού έρωτα. Να γιατί δουλεύω καλύτερα και αγαπώ καλύτερα την Ελλάδα όταν βρίσκομαι στο εξωτερικό. Μακρυά της καταφέρνω να συλλάβω καλύτερα την ουσία της και την αποστολή της στον κόσμο, και συνακόλουθα τη δική μου ταπεινή αποστολή. Κάτι ιδιαίτερο συμβαίνει στους Έλληνες που ζουν στο εξωτερικό. Γίνονται καλύτεροι. Έχουν την περηφάνεια της φυλής τους, νιώθουν ότι όντας Έλληνες έχουν την ευθύνη να είναι αντάξιοι των προγόνων τους. H πεποίθησή τους, ότι κατάγονται από τον Πλάτωνα και τον Περικλή, μπορεί ίσως να είναι μια ουτοπία, μια αυθυποβολή χιλιετιών, όμως αυτή η αυθυποβολή, γενόμενη 8
πίστη, ασκεί μια γόνιμη επίδραση στη νεοελληνική ψυχή. Χάρη σ' αυτή την ουτοπία επέζησαν οι Έλληνες. Μετά από τόσους αιώνες εισβολών, σφαγών, λιμών, θα έπρεπε να έχουν εξαφανιστεί. Όμως η ουτοπία, που έγινε πίστη, δεν τους αφήνει να πεθάνουν. H Ελλάδα επιζεί ακόμα, επιζεί νομίζω μέσα από διαδοχικά θαύματα. http://www.historical-museum.gr/webapps/kazantzakis-pages/gr/life/talkforgreece.php Συζητήστε τα παρακάτω: i) Θα μπορούσατε να παρουσιάσετε τη ζωή και τα έργα του Νίκου Καζαντζάκη κάνοντας περαιτέρω έρευνα στις παρακάτω ιστοσελίδες; http://www.historical-museum.gr/webapps/kazantzakis-pages http://www.kazantzaki.gr ii) Σχολιάστε τη γνώμη του για την πατρίδα του, την Ελλάδα, και τον Ελληνισμό γενικότερα. iii) Έχουν τα λόγια του κάποια σχέση με την «Οικογενειακή Υπόθεση»; iv) Είχατε ποτέ κάποια παρόμοια εμπειρία ή συναίσθημα; Δείτε τη μαντινάδα που διαβάζει ο μουσουλμάνος Κρητικός Ali Oney στο Αϊβαλί της Τουρκίας (λεπτό 4:00): http://www.twiceastranger.net/site/video/?video_id=4 Το βίντεο είναι μέρος του έργου Δυο Φορές Ξένος, που διερευνά τους εκτοπισμούς και τις υποχρεωτικές μετακινήσεις πληθυσμών, καθώς και τη σημασία της πατρίδας και της ταυτότητας. Αναφέρεται στην εμπειρία των Ελλήνων και των Τούρκων που έχασαν τις πατρίδες τους κατά την ανταλλαγή πληθυσμών το 1922-3, στον Πόντο, τη Μακεδονία, την Κρήτη και την Καππαδοκία. Συζητήστε τα παρακάτω: i) Γιατί πιστεύετε ότι οι μουσουλμάνοι Κρητικοί - που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Κρήτη το 1922 - πήραν μαζί τους στην Τουρκία μαντινάδες; Πώς εκφράζει αυτό τον δεσμό τους με το νησί; ii) Γιατί έγραφαν κρητικές μαντινάδες στα αραβικά; iii) Πώς θα μπορούσαν οι μαντινάδες να λειτουργήσουν ως κοινός παρανομαστής για την ορθόδοξη και τη μουσουλμανική κοινότητα της Κρήτης πριν το 1922; iv) Πού είναι η πατρίδα μας; Τι ήχους, εικόνες, γεύσεις, μυρωδιές ή άλλες εμπειρίες κουβαλάει; v) Πώς επηρεάζει το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον τον χαρακτήρα μας; Φτιάξτε το γενεαλογικό σας δέντρο και συζητήστε τις ρίζες σας και αν/πώς αυτές επηρέασαν την ταυτότητά σας. Βρείτε υπόδειγμα γενεαλογικού δέντρου στην επόμενη σελίδα 9
Μη διστάσετε να συμπεριλάβετε μέχρι και τρεις ή τέσσερις γενιές και να προσθέσετε και άλλες βιογραφικές πληροφορίες αν είναι σημαντικές για εσάς. 10
11 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλιγιζάκης, Αγησίλαος. 2005. Κρητικός Χορός: Τέχνη & Φυσική Άσκηση. Ηράκλειο: Σείστρον. Αποστολάκης, Σταμάτης. 1993. Ριζίτικα, τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης. Γνώση. Baud-Bovy, Samuel, Αγλαΐα Αγιουτάντη & Δέσποινα Μαζαράκη. 2006. Το ιστορικό και η μεθοδολογία της έρευνας: Τραγούδια και χοροί από την κεντρική και ανατολική Κρήτη (Λάμπρος Λιάβας, επιμ.). Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Herzfeld, Michael. 2012. Η ποιητική του ανδρισμού: Ανταγωνισμός και ταυτότητα σε ένα ορεινό χωριό της Κρήτης. Αλεξάνδρεια. Ερατοσθένης Καψωμένος. 2009. «Αξιακά πρότυπα του ριζίτικου τραγουδιού». Πρακτικά Συνεδρίου Το ριζίτικο τραγούδι. Δήμος Ακρωτηρίου Χανίων: 59-76. Ερατοσθένης Καψωμένος. 2002. «Η κρητική μαντινάδα: Η δομή, η αισθητική και η θεματολογία της», Πεπραγμένα Συνεδρίου Η κρητική μαντινάδα. Δήμος Ακρωτηρίου Χανίων: 41-75. Καλοκύρης, Μανώλης. 1970. Ανώγεια Μυλοποτάμου-Ρεθύμνης: Λαογραφική Συλλογή. Ηράκλειο. Κορνάρος, Βιτσέντζος (Στυλιανός Αλεξίου, επιμ.). 1994. Ερωτόκριτος. Ερμής. Λουλέ, Νίτσα. 2010. Νίκος Ξυλούρης. Διάπλαση. Μπάρμπα Παντζελιός (εκδ. Βασίλειος Λαούρδας). 1947. Το τραγούδι του Δασκαλογιάννη. Ηράκλειο: Μουρμέλ. Παπαβασιλείου, Έμμυ (εκδ.). 2008. Tο Φαράγγι της Σαμαριάς: Καταφύγιο ζωής, ορμητήριο ελευθερίας. Χανιά: Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς- Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων: 70. Πολίτης, Νικόλαος. 1991. Δημοτικά τραγούδια. Γράμματα. Rackham, Oliver and Moody, Jennifer. 2004. Η δημιουργία του κρητικού τοπίου. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Συλιβός, Θανάσης. 2010. Νίκος Ξυλούρης... τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο. Μετρονόμος. Τσουχλαράκης, Ιωάννης Τσουχλαράκης «Οι χοροί της Κρήτης». Στο: http://www.tsouchlarakis.com/xoroikritis.htm (πρόσβαση στις 21 Μαϊου 2015). Χαραλάμπους, Χρήστος. 2003. Νίκος Ξυλούρης: Με τη χορδή της λύρας. Εξάντας Εκδοτική. Χναράκη, Μαρία (επιστημονική επιμέλεια). «Ζυγιές και Κομπανίες: Κρητική παραδοσιακή μουσική». 2012. Μουσική Β Γυμνασίου: Βιβλίο Εκπαιδευτικού. Λευκωσία: Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου, Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων. http://www.schools.ac.cy/eyliko/mesi/themata/mousiki/didaktika_encheiridia/mousi ki_b_gym_vivlio_kathigiti_yap.pdf : 118-122. Χναράκη, Μαρία (επιστημονική επιμέλεια). «Ζυγιές και Κομπανίες: Κρητική παραδοσιακή μουσική». 2012. Μουσική Β Γυμνασίου: Τετράδιο Εργασιών. Λευκωσία: Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου, Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων. http://www.schools.ac.cy/eyliko/mesi/themata/mousiki/didaktika_encheiridia/mousi ki_b_gym_tetradio_ergasion_yap.pdf : 181-87. Χναράκη, Μαρία. 2004. «Ζει ο βασιλιάς Δίας;» Χορευτικές μυθομουσικολογίες στην ορεινή Κρήτη. Αρχαιολογία και Τέχνες 92: 68-75. Χορτάτσης, Γεώργιος. 1996 (Στυλιανός Αλεξίου και Μάρθα Αποσκίτη, επιμ.). 1996. Ερωφίλη: Τραγωδία. Στιγμή. Ψαραντώνης: Συνέντευξη. 2007. «Η μουσική, παιδί μου, είναι χιλιόμετρα...». Τhe Schooligans, 7 Δεκεμβρίου.
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ Δημιουργία εκπαιδευτικού προγράμματος Η ΜΑΡΙΑ ΧΝΑΡΑΚΗ, καθηγήτρια ανθρωπολογίας, λαογραφίας και εθνομουσικολογίας και καταξιωμένη ακαδημαϊκός στον κλάδο, έχει πραγματοποιήσει εκτενή έρευνα στις εκφράσεις της πολιτισμικής ταυτότητας, τις παραδόσεις και τα έθιμα, όπως οι μουσικές και χορευτικές εκδηλώσεις της Μεσογείου, ενώ έχει επίσης ερευνήσει ζητήματα που αφορούν την επιστήμη μελέτης των νησιών, τη βιωματική μάθηση και τα υβριδικά εκπαιδευτικά περιβάλλοντα. Υποστηρίζει τη διερεύνηση της ταυτότητας των ανθρώπων και του τρόπου συμπεριφοράς τους μέσω των τεχνών που δημιουργούν και των εθίμων που τηρούν, έχοντας συμπεράνει ότι «είμαστε όλοι ένα αμάλγαμα πολλών επιρροών και ότι τα ίδια πράγματα συμβαίνουν παντού στον κόσμο με διαφορετικούς τρόπους.» Είναι κάτοχος πτυχίου Μουσικών Σπουδών από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών στην Ελλάδα (1996), Μεταπτυχιακού στη Λαογραφία και την Εθνομουσικολογία (1999) και Διδακτορικού στη Λαογραφία και Εθνομουσικολογία από το Πανεπιστήμιο Ιντιάνα στο Μπλούμινγκτον (2002). Επιπλέον έχει Δίπλωμα Σολίστ Πιάνου από το Ελληνικό Ωδείο Αθηνών (1997) και πτυχία στη Θεωρία, Παιδαγωγική και Μουσική Εκπαίδευση από το Εθνικό Ωδείο Αθηνών, έχοντας ταυτόχρονα κερδίσει πολλά βραβεία, διακρίσεις και υποτροφίες. Μέχρι πρόσφατα, ήταν Διευθύντρια Ελληνικών Σπουδών και Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Drexel στη Φιλαδέλφεια. Ο ευρύς κύκλος των δραστηριοτήτων της περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, παρουσιάσεις σε διεθνή συνέδρια για διάφορα θέματα όπως η σύγχρονη ελληνική κοινωνία και η Ελλάδα της διασποράς, οι πολιτισμικές ταυτότητες στη Μεσόγειο, η παιδαγωγική μάθησης, οι πολιτισμικές πτυχές της ελληνικής γλώσσας, λογοτεχνίας και των άλλων τεχνών, μουσικής και χορού, δημοσιεύσεις κριτικών βιβλίων και άρθρων σε επιστημονικά και άλλα περιοδικά, μεταφράσεις, διδασκαλία λαϊκών τραγουδιών και χορών, συνδιοργάνωση και συμμετοχή σε μουσικά και χορευτικά σύνολα, καθώς και συντονισμό διάφορων εκδηλώσεων, όπως διαλέξεων, συναυλιών, θεατρικών παραστάσεων, προβολών ταινιών και συμποσίων για τη Μεσογειακή διατροφή. Ενόσω βρισκόταν στο Πανεπιστήμιο Cornell, ίδρυσε ένα πρόγραμμα σπουδών στο εξωτερικό στην Κρήτη, στην Ελλάδα, το οποίο εξακολουθεί να επεκτείνει και να εμπλουτίζει διαρκώς. Στο Πανεπιστήμιο Drexel, είχε δημιουργήσει πάνω από 30 πανεπιστημιακά μαθήματα, αρκετά από τα οποία είναι μοναδικά στις ΗΠΑ, με εκπαιδευτικό σκοπό την υλοποίηση μιας ολοκληρωμένης, ολιστικής, διεπιστημονικής ακαδημαϊκής προσέγγισης στην ελληνική και μεσογειακή πραγματικότητα. Έχει γράψει τα βιβλία «Sing In Me, Muse, and Through Me Tell the Story: Greek Culture Performed» (2013) και «Cretan Music: Unraveling Ariadne s Thread» (2007) που έλαβε το βραβείο «Νέου Ακαδημαϊκού Συγγραφέα και Ερευνητή» από την Παγκρητική Ένωση Αμερικής. 12 Παραγωγός Η ANEMON PRODUCTIONS είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός με έδρα στο κέντρο της Αθήνας που υποστηρίζει τη δημιουργία και διάδοση καινοτόμων ντοκιμαντέρ, διαδικτυακών και εκπαιδευτικών έργων, με στόχο την ενημέρωση και την ενθάρρυνση δράσεων εντός και εκτός Ελλάδας. Η Anemon πιστεύει ότι οι ταινίες και άλλα μέσα μπορούν να γίνουν μάρτυρες των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν άτομα, οικογένειες και κοινότητες, με μοναδικό τρόπο, και ότι οι καλά δομημένες εκστρατείες στα μέσα ενημέρωσης μπορούν να συμβάλουν στην αλλαγή της κοινής γνώμης, να εμπνεύσουν συγκεκριμένες δράσεις και να προσελκύσουν την προσοχή σε καινοτόμες λύσεις. Η Anemon εργάζεται επίσης για την ενίσχυση στρατηγικών συμμαχιών μεταξύ σκηνοθετών, καλλιτεχνών, ακτιβιστών, εκπαιδευτικών και οργανώσεων κοινοτήτων. www.anemon.gr
Το εκπαιδευτικού προγράμματο πραγματοποιήθηκε με τη γενναιόδωρη υποστήριξη της Πολιτισμική Κρήτη - Cultural Crete-USA, Inc. Το πρόγραμμα ολοκληρώθηκε με πρόσθετους πόρους που συγκεντρώθηκαν μέσω εκστρατείας πληθοπορισμού (crowd funding) στο Kickstarter. www.afamilyaffair.gr Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΥΠΟΘΕΣΗ και άλλα ελληνικά ντοκιμαντέρ, επικοινωνήστε με την Ηλέκτρα Πέππα στη διεύθυνση info@anemon.gr 13