ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Χρήστος Φλώρος, Αρχιτέκτων

Τ.Ε.Ε. 1 ο Ελληνοκινεζικό Φόρουμ για το περιβάλλον 3-5 / 12 /2009 ενότητα: Βιοκλιματική Αρχιτεκτονική ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Χρήστος Φλώρος, Αρχιτέκτων Η βιοκλιματική αρχιτεκτονική του 21 ου αιώνα, θέτει ξανά τον στόχο της διαβίωσης του ανθρώπου σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον. Μεθυσμένοι από τις τεχνολογικές εξελίξεις του 20 ου αιώνα, κτίζαμε ανεξέλεγκτα, με τη ψευδαίσθηση ότι η φύση δεν μπορεί να μας τιμωρήσει. Τώρα που κατανοήσαμε ότι πρέπει να κτίζουμε οικολογικά, είναι χρήσιμο να μελετήσουμε την παραδοσιακή μας αρχιτεκτονική, που είχε ενταχθεί στο οικοσύστημα. Στην παρούσα μελέτη παρουσιάζονται στην αρχή, συνοπτικά, οι κυριότερες συνιστώσες της σύγχρονης βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, με έμφαση στον περιορισμό κατανάλωσης ενέργειας που προέρχεται από μη ανανεώσιμες πηγές, στην εξοικονόμηση νερού, στην αποφυγή υπερθέρμανσης των κτιρίων (εν όψει μάλιστα της κλιματικής αλλαγής) και στην επιλογή οικοδομικών υλικών και μεθόδων με οικολογικά κριτήρια. Στη συνέχεια εξετάζεται πως κάθε μία αναφερθείσα συνιστώσα της σύγχρονης βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, υλοποιείτο στην ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική και παρουσιάζονται χαρακτηριστικά παραδείγματα από διάφορες περιοχές του ελληνικού χώρου. Η χρησιμότητα μιας τέτοιας εργασίας είναι: α. Να βοηθήσει στην περαιτέρω κατανόηση της παραδοσιακής μας αρχιτεκτονικής, μέσα από μία οικολογική θεώρηση. β. Να εμπλουτίσει το γνωσιολογικό υπόβαθρο της σύγχρονης βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, προκειμένου να αξιοποιηθεί δημιουργικά. Α ΟΙ ΚΥΡΙΩΤΕΡΕΣ ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ Α1 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΠΟΥ ΠΡΟΕΡΧΕΤΑΙ ΑΠΟ ΜΗ ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ Δεδομένου ότι οι οικοδομικές δραστηριότητες, αλλά και η λειτουργία των κτιρίων, καταναλώνουν σημαντικό ποσοστό της ενέργειας που προέρχεται από μη ανανεώσιμες πηγές και προκαλούν ανάλογη έκλυση CO2, πρέπει: o να προτιμώνται υλικά που παράγονται και μεταφέρονται με τη λιγότερη δυνατή κατανάλωση ενέργειας που προέρχεται από μη ανανεώσιμες πηγές o να εφαρμόζονται κατασκευαστικές τεχνικές που έχουν τη λιγότερη δυνατή κατανάλωση ενέργειας που προέρχεται από μη ανανεώσιμες πηγές o ο σχεδιασμός των κτιρίων πρέπει να ελαχιστοποιεί την εξάρτηση της λειτουργίας τους από μη ανανεώσιμες πηγές ενέργειας o να εφαρμόζονται συστήματα λειτουργίας των κτιρίων που καταναλώνουν ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (από ήλιο, αέρα, νερό, έδαφος) Α2 ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΝΕΡΟΥ Η εξοικονόμηση νερού στα κτίρια μπορεί να επιτυγχάνεται με τους εξής τρόπους: o με τη συλλογή του νερού της βροχής o με κατάλληλο σχεδιασμό υδραυλικών εγκαταστάσεων και επιλογή του υδραυλικού εξοπλισμού. o με επαναχρησιμοποίηση των υγρών αποβλήτων 1

Η εξοικονόμηση νερού στον περιβάλλοντα χώρο των κτιρίων μπορεί να πραγματοποιείται με διαμόρφωση επιφανειών που απορροφούν το νερό της βροχής ώστε να εμπλουτίζεται ο υδροφόρος ορίζοντας και να λειτουργεί ο υδρολογικός κύκλος. Σημαντικό είναι επίσης να μην επιλέγονται φυτά που απαιτούν σημαντικό πότισμα, αλλά φυτά του φυσικού οικοσυστήματος. Α3 ΑΠΟΦΥΓΗ ΥΠΕΡΘΕΡΜΑΝΣΗΣ ΚΤΙΡΙΩΝ Η ανάγκη αποφυγής υπερθέρμανσης των κτιρίων γίνεται επιτακτική λόγω της κλιματικής αλλαγής. Επισημαίνεται ότι στα θερμά, αλλά και στα ήπια κλίματα, ο ενεργητικός δροσισμός των κτιρίων είναι πιο ενεργοβόρος από την ενεργητική θέρμανσή τους. (εικ. 1) Α3.α ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΤΙΡΙΩΝ Α3.α1 ελαχιστοποίηση άμεσης θέρμανσης από τον ήλιο Η άμεση θέρμανση από τον ήλιο είναι η κυριότερη αιτία της υπερθέρμανσης των κτιρίων κατά το καλοκαίρι. Η αποφυγή αυτής της υπερθέρμανσης αποτελεί προϋπόθεση για την επιτυχία κάθε στρατηγικής δροσισμού. Επιτυγχάνεται με τα εξής: Α3.α1.1 αποφυγή εκτενών υαλοστασίων Α3.α1.2 τοποθέτηση ανοιγμάτων παραθύρων με κλιματικά κριτήρια Α3.α1.3 θερμομόνωση Α3.α1.4 ακτινοβολία θερμότητας προς τον ουρανό Α3.α1.5 εξωτερική σκίαση Α3.α2 φυσικός δροσισμός Ο φυσικός δροσισμός μπορεί να είναι πολύ αποτελεσματικός. Επιτυγχάνεται με τα εξής: Α3.α2.1 φυσικό αερισμό Α3.α2.2 ψύξη με εξάτμιση Α3.α3 ψύξη από το έδαφος Η αποβολή θερμότητας από το κτίριο προς το έδαφος, όταν η θερμοκρασία του κτιρίου είναι μεγαλύτερη αυτής του εδάφους, μπορεί να είναι πολύ αποτελεσματική. Επιτυγχάνεται είτε με παθητική ψύξη από το έδαφος, είτε με τη χρήση κατάλληλων υβριδικών συστημάτων. Α3.α4 προτροπή σε ημιυπαίθριο βίο Η χρήση ημιυπαίθριων χώρων βελτιώνει τη διαβίωσή μας κατά τους θερμούς μήνες του έτους. Α3.β ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΤΙΡΙΩΝ Α3.β1 διαμόρφωση ακάλυπτων χώρων Ο περιορισμός πλακοστρώσεων και λοιπών επικαλύψεων του εδάφους των ακάλυπτων χώρων του οικοπέδου αποτελεί αντίδοτο στο φαινόμενο της θερμικής νησίδας των πόλεων. Α3.β2 αξιοποίηση ροής ανέμου Τα κτίρια κάθε οικιστικού συνόλου, πρέπει να έχουν διάταξη που να επιτρέπει την ελεύθερη ροή του ανέμου, ώστε να προκαλείται φυσικός αερισμός. Α3.β3 κατάλληλη δενδροφύτευση Η δενδροφύτευση πρέπει να εντάσσεται στο οικοσύστημα κάθε περιοχής, να παρέχει κατάλληλη σκίαση, αλλά και να μην εμποδίζει τη ροή του ανέμου. Τα φυλλοβόλα δένδρα μπορεί να αξιοποιηθούν αποτελεσματικότερα. Α4 ΕΠΙΛΟΓΗ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΩΝ ΜΕ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ Τα οικοδομικά υλικά και μέθοδοι κατασκευής πρέπει: 2

o να μην προκαλούν σημαντική έκλυση CO2 o να μην προκαλούν καταστροφή του όζοντος της ατμόσφαιρας o να μην απαιτούν σημαντική κατανάλωση μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας Ειδικότερα, τα υλικά που χρησιμοποιούνται πρέπει: o να είναι ανακυκλώσιμα o να είναι φιλικά στους χρήστες o η αφαίρεσή τους από τη φύση να μην θίγει το φυσικό περιβάλλον Β ΟΙ ΚΥΡΙΩΤΕΡΕΣ ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ Β1 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΠΟΥ ΠΡΟΕΡΧΕΤΑΙ ΑΠΟ ΜΗ ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ Β1.α ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΕ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΩΝ ΥΛΙΚΩΝ Με μια κοντόφθαλμη θεώρηση της οικολογίας, συχνά επιλέγουμε υλικά που είναι μεν φιλικά προς το περιβάλλον, αλλά προέρχονται από μακρινές τοποθεσίες (π.χ. ξύλο από την Ινδονησία). Η ενέργεια που καταναλώνεται για τη μεταφορά υλικών είναι ένας από τους κύριους παράγοντες που συμβάλλουν στην καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος. Το μοντέρνο κίνημα στην αρχιτεκτονική με την ατοπικότητά του, μεγάλωσε αυτό το κακό. Η χρήση δομικών υλικών τοπικής προέλευσης στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, οφείλετο στις περιορισμένες δυνατότητες μεταφορών, κατά τις παλαιότερες εποχές. Ήταν πάντως άριστη επιλογή με οικολογικά κριτήρια, ενώ ήταν και ουσιαστικός παράγων για τον μορφολογικό πλούτο της αρχιτεκτονικής μας. Όταν απαιτούντο οικοδομικά υλικά με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ανεζητούντο στην πλησιέστερη περιοχή που τα διέθετε. (Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εισαγωγή στις Σπέτσες από τη γειτονική νησίδα Δοκό, ευκατέργαστης πέτρας - ψαμμίτη για γωνιόλιθους και παραστάδες και ανώφλια και κατώφλια ανοιγμάτων). Κατ εξαίρεση, σε σημαντικά κτίρια, μετέφεραν με πλοία, απαραίτητα μεμονωμένα δομικά στοιχεία, από σχετικά μακρινές διαδρομές (π.χ. κορμούς μεγάλου μήκους ως μεσοδόκια για στέγαση μεγάλων χώρων). Β1.β ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΓΙΑ ΘΕΡΜΑΝΣΗ ΚΤΙΡΙΩΝ Η εξοικονόμηση ενέργειας για θέρμανση επιτυγχάνεται με κατάλληλο σχεδιασμό ώστε να ελαχιστοποιούνται οι θερμικές απώλειες των κτιρίων. Οι χοντροί λιθόκτιστοι ή πλινθόκτιστοι εξωτερικοί τοίχοι των κτιρίων είχαν μεγάλη θερμοχωρητικότητα. Οι χώροι διαβίωσης (κυρίως της χειμερινής) είχαν μικρά εξωτερικά ανοίγματα. Υπήρχε συχνά σημαντική επαφή με το έδαφος, όπως στα υπόσκαφα, αλλά και σε κτίρια όπου τοίχοι τους ήταν σε επαφή με παρειές εδάφους. Σε ότι αφορά στη θερμομόνωση βλέπε Β3.α1.3. Σε κάποιες κατοικίες τα ζώα εστεγάζοντο στον κατώτερο όροφο, εκπέμποντας ζωική θερμότητα στον υπεράνω κατοικήσιμο όροφο που διαχωρίζονταν με απλό ξύλινο πάτωμα διαπερατό από τη θερμότητα. Β1.γ ΧΡΗΣΗ ΥΔΡΟΜΥΛΩΝ ΚΑΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΩΝ Στα πιο ενδιαφέροντα δημιουργήματα της παραδοσιακής μας αρχιτεκτονικής, συγκαταλέγονται οι υδρόμυλοι και οι ανεμόμυλοι. Κτίρια σχεδιασμένα με ειδική τεχνογνωσία για τη χρήση ανακυκλώσιμων πηγών ενέργειας, αποτελούν και μορφολογικά τοπόσημα των παραδοσιακών μας οικισμών. 3

Β1.γ1 Υδρόμυλοι Με τους υδρόμυλους αξιοποιείτο η δυναμική ενέργεια της υδατόπτωσης για να κινηθούν μηχανές άλεσης δημητριακών, βυρσοδεψείου, μπαρουτόμυλου, παγοποιείου, κοπής μαρμάρου κλπ. (εικ. 2,3) Ο Στράβων έδωσε την παλαιότερη γραπτή μαρτυρία για ύπαρξη υδρόμυλου. Περιγράφοντας τα ανάκτορα του Πόντιου βασιλιά Μιθριδάτη ΣΤ' (120 63 π.χ.) κάνει λόγο για "υδραλέτη". Οι υδρόμυλοι μπορεί να θεωρηθούν πρόγονοι των σύγχρονων υδροηλεκτρικών έργων. Β1.γ2 Ανεμόμυλοι Με τους ανεμόμυλους, που διαδόθηκαν από τον 12 ο μέχρι τον 19 ο αιώνα, αξιοποιήθηκε η αιολική ενέργεια για την άλεση δημητριακών. Κατασκευάσθηκαν κυρίως στα νησιά, όπου σπανίζει το νερό, ενώ επικρατούν ισχυροί άνεμοι. Αρκετοί όμως κατασκευάσθηκαν και στον ηπειρωτικό ελληνικό χώρο. Στις περισσότερες περιοχές έχουν κυκλική κάτοψη (ξετροχάρης) και η σκεπή τους μαζί με τον μηχανισμό, περιστρέφεται ώστε να αξιοποιείται ο εκάστοτε πιο δυνατός άνεμος. Σε άλλες περιοχές όπου ο άνεμος που επικρατεί έχει σταθερή κατεύθυνση, δεν περιστρέφεται η στέγη τους και δεν έχουν κυκλική κάτοψη (ταράλης, μονόπατος ή αξετροχάρης). Οι ανεμόμυλοι μπορεί να θεωρηθούν πρόγονοι των σύγχρονων ανεμογεννητριών. Αξίζει να επισκεφθούμε τη νήσο Κύθνο που είχε ανεμόμυλους και όπου το 1982 εγκαταστάθηκαν πέντε ανεμογεννήτριες που αποτέλεσαν το πρώτο αιολικό πάρκο στην Ευρώπη. Οι ανεμόμυλοι λειτουργούσαν οκτώ αιώνες. Οι ανεμογεννήτριες στην Κύθνο λειτούργησαν λίγα μόνο χρόνια και το αιολικό πάρκο αχρηστεύθηκε, κυρίως λόγω έλλειψης κατάλληλης κρατικής πολιτικής. Β2 ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΝΕΡΟΥ Β2.α ΣΤΕΡΝΕΣ Η εξοικονόμηση νερού στα παραδοσιακά κτίρια που βρίσκονται σε περιοχές χωρίς ποτάμια και φυσικές πηγές, πραγματοποιείται με συλλογή του νερού της βροχής σε στέρνες. Οι στέρνες βρίσκονται στο υπόγειο του κτιρίου ή σε υπαίθριο χώρο δίπλα στο κτίριο. Και οι στέρνες που βρίσκονται σε υπαίθριο χώρο είναι στεγασμένες. Το νερό της βροχής συλλέγεται κυρίως σε επίπεδα δώματα. Από το δώμα το νερό οδηγείται με πήλινες σωληνωτές υδρορροές (κιούγκια) στη στέρνα. Τα κιούγκια είναι τοποθετημένα συνήθως, μέσα σε εγκοπές που αφήνονται στους τοίχους εσωτερικά κατά το χτίσιμο. (εικ. 4) Το νερό της βροχής συλλέγεται, σε ορισμένες περιπτώσεις, από κεκλιμένες στέγες. Το νερό ρέει σε περιμετρικά λούκια με μικρή κλίση ως προς την οριζόντια. Τα λούκια αυτά σχηματίζονται σε ένα δόντι της στέψης του τοίχου, κάτω από τα κεραμίδια. Λόγω της διαμόρφωσής τους, τα λούκια έχουν μια ελαφρά καμπυλότητα και δίνουν στη στέψη των κτιρίων ενδιαφέρουσες μορφές. Με μικρή κλίση τα λούκια οδηγούν το νερό στα κιούγκια που φτάνουν στη στέρνα. Ανάλογα ισχύουν στις θολωτές στεγάσεις. Η τεχνολογία της κατασκευής των στερνών και ειδικότερα των επιστρώσεών τους, εξασφάλιζε κατά κανόνα απόλυτη στεγανότητα. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι κρήνες που κατασκευάσθηκαν κυρίως το 18 ο αιώνα. Είναι οι κοινόχρηστες βρύσες που τροφοδοτούνται με νερό που αποθηκεύεται συνήθως σε θολοσκέπαστη δεξαμενή. Β2.β ΠΕΡΙΒΑΛΛΩΝ ΧΩΡΟΣ 4

Το έδαφος του περιβάλλοντος χώρου δεν πλακοστρώνεται, όπου δεν είναι απολύτως απαραίτητο, και έτσι με το νερό της βροχής εμπλουτίζεται ο υδροφόρος ορίζοντας και λειτουργεί ο υδρολογικός κύκλος. (εικ. 5) Στις άνυδρες περιοχές περιορίζεται το πότισμα στο απολύτως απαραίτητο για βρώσιμες καλλιέργειες ή για λίγα καλλωπιστικά φυτά (που εντάσσονται στο οικοσύστημα) σε περιβόλια περιορισμένης έκτασης. Β3 ΑΠΟΦΥΓΗ ΥΠΕΡΘΕΡΜΑΝΣΗΣ ΚΤΙΡΙΩΝ Στον ελληνικό χώρο και ιδιαίτερα νότια από τον 39 ο παράλληλο, η αποφυγή υπερθέρμανσης των κτιρίων ήταν ένας από τους κύριους στόχους της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. (εικ. 1) Β3.α ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΤΙΡΙΩΝ Στον σχεδιασμό των παραδοσιακών ελληνικών κτιρίων υλοποιούντο σχεδόν όλες οι συνιστώσες της σύγχρονης βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, που προαναφέραμε. Β3.α1 ελαχιστοποίηση άμεσης θέρμανσης από τον ήλιο Β3.α1.1 αποφυγή εκτενών υαλοστασίων Δεν υπάρχουν εκτενή υαλοστάσια στα παραδοσιακά ελληνικά κτίρια. Β3.α1.2 τοποθέτηση ανοιγμάτων παραθύρων με κλιματικά κριτήρια Από την αρχαιότητα είχε επιδειχθεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την τοποθέτηση ανοιγμάτων παραθύρων με κλιματικά κριτήρια. Προτιμάται γενικά να τοποθετούνται τα μεγάλα ανοίγματα στη νότια και στην ανατολική παρειά του κτιρίου. Αποφεύγονται ο βόρειος και ο δυτικός προσανατολισμός. Όμως στον βορρά τοποθετούνται μικρά ανοίγματα για δροσισμό κατά τους θερμούς μήνες. Οι διατάξεις διαφοροποιούνται ανάλογα με το μικροκλίμα κάθε περιοχής. Β3.α1.3 θερμομόνωση. θερμομόνωση Δεν υπήρχαν θερμομονωτικές κατασκευές, όμως οι επίπεδες και οι θολωτές παραδοσιακές οροφές παρείχαν κάποια Θερμομόνωση παρείχαν και οι στέγες, όπου κάτω από τα ζευκτά κατασκευάζετο ταβάνι, από μπαγδατί ή ξύλινες πήχεις, οπότε εδημιουργείτο ένας κλειστός χώρος πάνω από τους λειτουργικούς χώρους. Β3.α1.4 ακτινοβολία θερμότητας προς τον ουρανό Στις Κυκλάδες τα κελύφη των κτιρίων είναι κατάλευκα. Με τα διαδοχικά ασβεστώματα που γίνονται σε τακτά διαστήματα, το απόλυτο λευκό διατηρείται συνεχώς. Έτσι ανακλάται το μεγαλύτερο μέρος της ηλιακής ακτινοβολίας μεγάλου μήκους κύματος και δεν θερμαίνει το κτίριο. Οι σύγχρονες έρευνες που πραγματοποιούνται στα μεγαλύτερα ερευνητικά κέντρα του κόσμου καταλήγουν να μας προτρέπουν να βάφουμε λευκά, τουλάχιστον τα δώματα των κτιρίων ή να εφαρμόζουμε επικαλύψεις λευκού χρώματος. Παραπέμπουν στο παράδειγμα των κυκλαδίτικων οικισμών και άλλων οικισμών στη Μεσόγειο. Β3.α1.5 εξωτερική σκίαση θέσεις. Εξωτερική σκίαση επιτυγχάνεται με στέγαστρα, με κληματαριές, καθώς και με φύτευση κατάλληλων φυτών σε κατάλληλες Τα χαγιάτια προσφέρουν σημαντική σκίαση στα ανοίγματα του κτιρίου που βλέπουν προς αυτά. Τα ξύλινα εξώφυλλα των εξωτερικών κουφωμάτων, συμπαγή ή γαλλικού τύπου, ρύθμιζαν την είσοδο του ηλιακού φωτός στο εσωτερικό του κτιρίου. Β3.α2 τεχνικές φυσικού δροσισμού Β3.α2.1 φυσικός αερισμός Ενώ τα κύρια ανοίγματα τοποθετούντο, όποτε ήταν εφικτό, στη νότια ή στην ανατολική παρειά του κτιρίου, δημιουργούντο μικρά ανοίγματα στο υψηλότερο μέρος των εξωτερικών τοίχων, κυρίως απέναντι από τα κύρια ανοίγματα και κατά προτίμηση στη βόρεια παρειά. Στα καλοκαιρινά μελτέμια, αφήνοντας ανοικτά τα παράθυρα, επιτυγχάνετο πολύ ικανοποιητικός δροσισμός, από το ρεύμα αέρα που εισήρχετο από τα μικρά παραθυράκια των βορεινών τοίχων και διέτρεχε το κτίριο. (εικ. 6) 5

Τα καλοκαιρινά βράδια που η εξωτερική θερμοκρασία είναι μικρότερη της θερμοκρασίας στο εσωτερικό του κτιρίου, αποβάλλεται θερμότητα με αέρα που εξέρχεται από τα ψηλά μικρά παραθυράκια και από τις καμινάδες. (εικ. 7) Β3.α2.2 ψύξη με εξάτμιση Η ψύξη με εξάτμιση νερού είναι μια τεχνική γνωστή από την αρχαιότητα. Εφαρμοζόνταν στην αρχαία Αίγυπτο και στην αρχαία Περσία. Στον ελληνικό χώρο, στις περιοχές όπου επικρατούν υψηλές θερμοκρασίες, δεν υπάρχει κατά κανόνα επάρκεια νερού και έτσι η χρήση αυτής της τεχνικής δεν χαρακτηρίζει την παραδοσιακή μας αρχιτεκτονική. Β3.α3 ψύξη από το έδαφος Παθητική ψύξη από το έδαφος παρέχεται κατά τους θερμούς μήνες του έτους στα υπόσκαφα και στα ημιυπόσκαφα κτίρια, καθώς και στα κτίρια που έχουν τοίχους σε επαφή με παρειές εδάφους. Υπόσκαφα συναντάμε κυρίως στη Σαντορίνη όπου είναι εύκολη η εκσκαφή του ηφαιστειογενούς εδάφους. (εικ. 8) Σε έδαφος με απότομη κλίση, ο πίσω τοίχος του κτιρίου συχνά εφάπτεται στην παρειά του εδάφους ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, δεν κατασκευάζεται τοίχος, αλλά λειτουργεί ως τοίχος η βραχώδης παρειά. Β3.α4 υπαίθριος βίος Ο βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος, όπως έγραψε ο Περικλής Γιαννόπουλος. Ειδικότερα, νότια από τον 39 ο παράλληλο, το κλίμα είναι τόσο ήπιο ώστε οι άνθρωποι τους περισσότερους μήνες του χρόνου προτιμούν να μη ζουν μέσα σε περίκλειστους χώρους, αλλά σε στεγασμένους χώρους που έχουν μια τουλάχιστον πλευρά ανοιχτή στο ύπαιθρο. Οι χώροι αυτοί ονομάζονται ημιυπαίθριοι στη σύγχρονη αρχιτεκτονική, ενώ στη παραδοσιακή μας αρχιτεκτονική ονομάζοντο χαγιάτια. (εικ. 9) Το χαγιάτι στα αραβικά σημαίνει ζωή. Δεν είναι τυχαία η προέλευση του όρου, καθώς το χαγιάτι στέγαζε τις περισσότερες δραστηριότητες της καθημερινής ζωής. Το χαγιάτια υπήρχαν και βόρεια από τον 39 ο παράλληλο και είχαν κι άλλες ονομασίες σε κάθε τόπο, όπως τσαρδάκι στις Πρέσπες, μπάνακος ή μπαρμπακάς στην Αρναία και ξάνωγο στο Πήλιο. Ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους ονομάζοντο: o ηλιακός (Βέροια, Καστοριά, Παγγαίο): ημιυπαίθριος χώρος σε πάνω όροφο (όρος αντίστοιχος με το βυζαντινό ηλιακό και το ρωμαϊκό solarium) o κιόσκ οντάς (Καστοριά): ημιυπαίθριο καθιστικό o αγιαζλίκι (Λαγκαδάς): σκεπαστός εξώστης του ορόφου Ο σχεδιασμός χαγιατιών με κατάλληλο προσανατολισμό στα κτίρια, ήταν ουσιαστική βιοκλιματική επιλογή, καθώς παρείχε δυνατότητα ευχάριστης και υγιεινής διαβίωσης, όποτε το επέτρεπε ο καιρός, χωρίς κατανάλωση ενέργειας και χωρίς να απαιτούνται δαπανηρές οικοδομικές κατασκευές. Είναι εντυπωσιακό πως οι ημιυπαίθριοι χώροι συνεχίζουν να υπάρχουν αδιαλείπτως από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Β3.α5 διάκριση χώρων για χειμώνα - καλοκαίρι Στον ελληνικό χώρο, βόρεια από τον 39 ο παράλληλο, οι θερμοκρασίες που επικρατούν το χειμώνα είναι πολύ διαφορετικές από αυτές του καλοκαιριού. Έτσι, καθώς δεν υπήρχαν ενεργητικά συστήματα ρύθμισης της θερμοκρασίας μέσα στο κτίριο, χρησιμοποιούσαν διαφορετικούς χώρους διημέρευσης το χειμώνα και το καλοκαίρι, βόρεια από τον 39 ο παράλληλο. Οι χώροι που διημέρευαν κατά το χειμώνα ετοποθετούντο στους κατώτερους ορόφους, περιεβάλλοντο από χονδρούς τοίχους και είχαν περιορισμένα ανοίγματα προς το ύπαιθρο. 6

Οι χώροι που διημέρευαν κατά το καλοκαίρι ετοποθετούντο στον ανώτερο όροφο, είχαν κατάλληλο προσανατολισμό, περιεβάλοντο από λεπτούς τοίχους και είχαν πολλά ανοίγματα. Η αποφυγή της υπερθέρμανσης επιτυγχάνετο: o με διαμπερή φυσικό αερισμό o με τα μικρής θερμοχωρητικότητας περιβλήματα (το καλοκαίρι τα περιβλήματα μεγάλης θερμοχωρητικότητας δεν προλαβαίνουν να ψυχθούν τη νύχτα που μειώνεται η θερμοκρασία του εξωτερικού περιβάλλοντος) Οι χειμωνιάτικοι χώροι ονομάζονται καλός οντάς στη Βέροια, μπάς οντάς, καφέ οντάς, χειμωνιάτικο και βαθύ στην Κοζάνη, χειμωνιάτικος οντάς στα Αμπελάκια, χειμωνιάτικος στο Πήλιο, χειμωνιάτικο στα Τρίκαλα και σκέτος οντάς στο Μέτσοβο. Οι καλοκαιρινοί χώροι ονομάζονται αντίστοιχα τζαμακιάνι στη Βέροια, ηλιακός και καλοκαιρινός οντάς στην Κοζάνη, καλοκαιρινός οντάς στα Αμπελάκια, καλοκαιρινός καλός οντάς στο Πήλιο, καλοκαιρινό στα Τρίκαλα και χωτζιαρές στο Μέτσοβο. Β3.β ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΤΙΡΙΩΝ Β3.β1 διαμόρφωση ακάλυπτων χώρων Ο περιορισμός των πλακοστρώσεων στις απολύτως απαραίτητες, συμβάλλει στην αποφυγή υπερθέρμανσης. Συγχρόνως συμβάλλει στη λειτουργία του υδρολογικού κύκλου (βλέπε Β2.β). Στους οικισμούς των Κυκλάδων ασβεστώνονται οι περίμετροι των πλακών και οι μεταξύ τους αρμοί (σημαντικό ποσοστό της συνολικής πλακόστρωσης) των δρόμων, των πλατειών και των αυλών (για λόγους καθαριότητας) και έτσι επιτυγχάνεται μείωση της απορρόφησης ηλιακής θερμότητας. Β3.β2 αξιοποίηση ροής ανέμου Με την κατάλληλη διάταξη των κτιρίων σε κάθε οικιστικό σύνολο έχουν ασχοληθεί ο Αριστοτέλης, ο Ιππόδαμος, ο Ξενοφών, ο Βιτρούβιος και άλλοι. Ένα από τα κριτήρια διάταξης των παραδοσιακών μας οικισμών είναι, ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες, η ανεμοπροστασία ή η αξιοποίηση του ανέμου για δροσισμό και καθαρισμό του οικισμού. Στις θερμές περιοχές της χώρας μας, οι παραδοσιακοί οικισμοί έχουν διάταξη που επιτρέπει την ελεύθερη ροή του ανέμου, ώστε να προκαλείται φυσικός αερισμός των δρόμων και να διευκολύνεται ο φυσικός αερισμός των κτιρίων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο παραδοσιακός οικισμός της Χώρας της Μυκόνου με την οφιοειδή διάταξη των στενών δρόμων (σοκακιών) που με κατάλληλη διάταξη σε σχέση με τους ανέμους που επικρατούν το καλοκαίρι, δημιουργούν ροές αέρα που δροσίζουν τον οικισμό και τα κτίρια. Ακόμα, παρασύρουν τους ρύπους, καθαρίζοντας την ατμόσφαιρα στη μικροκλίμακα του οικισμού. Β3.β3 κατάλληλη δενδροφύτευση Είναι προφανές ότι χρησιμοποιούσαν δένδρα και φυτά εν γένει, που ανήκαν στο οικοσύστημα της περιοχής. Εχρησιμοποιούντο για σκίαση τα δένδρα αλλά και άλλα φυτά, όπως τα κλήματα στις κληματαριές. Τα φυλλοβόλα δένδρα παρείχαν σκίαση το καλοκαίρι, ενώ δεν εμπόδιζαν τον ηλιασμό κατά τον χειμώνα. Όπου απαιτείτο ροή ανέμου για δροσισμό, ποτέ δεν φράζονταν με φύτευση δένδρων. Β4 ΕΠΙΛΟΓΗ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΩΝ ΜΕ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ Στην παραδοσιακή μας αρχιτεκτονική χρησιμοποιούντο οικοδομικά υλικά και μέθοδοι κατασκευής που: o δεν προκαλούσαν σημαντική έκλυση CO2 7

o δεν προκαλούσαν καταστροφή του όζοντος της ατμόσφαιρας o δεν απαιτούσαν σημαντική κατανάλωση μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας Ειδικότερα, τα υλικά που χρησιμοποιούντο: o ήταν ανακυκλώσιμα o ήταν φιλικά στους χρήστες o η αφαίρεσή τους από τη φύση, συνήθως δεν έθιγε το φυσικό περιβάλλον Στην τελευταία παρατήρηση, οδυνηρή εξαίρεση ήταν η αλόγιστη υλοτομία που μπορούσε να καταστρέφει δάση και κατ ακολουθία όλο το οικοσύστημα. Πάντως, οφείλετο κυρίως στη χρήση ξυλείας για θέρμανση και για ναυπήγηση πλοίων και δευτερευόντως για οικοδόμηση κτιρίων. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ο στόχος της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ήταν να μεγιστοποιεί το λειτουργικό output, ενώ εφήρμοζε οικονομία στο input υλικών και ενέργειας. Όταν η σύγχρονη αρχιτεκτονική ακολουθεί αυτό το στόχο, ελαχιστοποιεί τις αρνητικές επιπτώσεις της στο περιβάλλον και μπορεί να χαρακτηρίζεται "βιοκλιματική". Στην εποχή μας η σοβαρότερη φυσική απειλή είναι η κλιματική αλλαγή. Οι σύγχρονες προσπάθειες επιβράδυνσης της κλιματικής αλλαγής, θα έπρεπε να κοιτούν πίσω στην παραδοσιακή ιδεολογία της οικονομικότητας. εικόνες 1 Αποφυγή υπερθέρμανσης κτιρίων (διάγραμμα) 2 Παραδοσιακό υδροκίνητο συγκρότημα στη Φθιώτιδα (σχέδιο κάτοψης) 3 Παραδοσιακό υδροκίνητο συγκρότημα στη Φθιώτιδα (σχέδιο τομών) 4 Συλλογή ομβρίων σε αρχοντικό στις Σπέτσες (σχέδια κατόψεων & τομής) 5 Ο υδρολογικός κύκλος (σκαρίφημα) 6 Διαμπερής Αερισμός είσοδος βόρειου άνεμου από βόρεια όψη (σκαρίφημα) 7 Δροσισμός εκβολή ζεστού αέρα από το εσωτερικό του κτιρίου (σκαρίφημα) 8 Υπόσκαφα σπίτια στην Οία της Σαντορίνης (φωτογραφία) 9 Αρχοντικό Χατζηγιάννη Μέξη με ημιυπαίθριους χώρους, Σπέτσες (φωτογραφία) 8