Η ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΗΛΙΚΙΑΚΩΝ ΣΤΡΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1963-1999)

Ελληνικό Στατιστικό Ινστιτούτο Πρακτικά 18 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Στατιστικής (2005) σελ.357-364 Η ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΗΛΙΚΙΑΚΩΝ ΣΤΡΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1963-1999) Σωτηρόπουλος Ι.-Μυγδάκος Ε. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων-Τμήμα Οργάνωσης και Διαχείρισης Αγροτικών Εκμεταλλεύσεων ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην εισήγηση αυτή επιχειρείται η περιγραφή της διατροφικής κατανάλωσης των διαφορετικών ηλικιακών στρωμάτων του πληθυσμού στην Ελλάδα, για τη χρονική περίοδο 1963-1999. Μελετάται, κατ αρχήν, η συμμετοχή της διατροφικής κατανάλωσης των διαφορετικών στρωμάτων του πληθυσμού με βάση την ηλικία του αρχηγού του νοικοκυριού («μέχρι 24 ετών», 25-34, 35-44, 45-54, 55-64, 65-74, «άνω των 75 ετών») στο σύνολο της κατανάλωσης και στη συνέχεια αναλύονται τα χαρακτηριστικά (αγροτικά-βιομηχανικά, ζωικά-φυτικά, εντός-εκτός οικίας) της διατροφικής κατανάλωσης γι αυτή τη χρονική περίοδο. Τα στοιχεία προέρχονται από τις Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών (Ε.Ο.Π.) της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας (Ε.Σ.Υ.Ε). Λέξεις κλειδιά: Διατροφική κατανάλωση, ηλικιακά στρώματα του πληθυσμού. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο σκοπός αυτής της εργασίας είναι η περιγραφή των διατροφικών προτύπων των διαφορετικών στρωμάτων του πληθυσμού με βάση την ηλικία του αρχηγού της οικογένειας στην Ελλάδα, κατά τη χρονική περίοδο 1963-1999, όταν και συνέβησαν οι μεγάλες ανατροπές των διατροφικών προτύπων: Παρακμή των παραδοσιακών Μεσογειακών προτύπων και επικράτηση των «βιομηχανικών» με συνεχώς αυξανόμενη προστιθέμενη αξία υπηρεσιών (έξοδα εκτός οικίας, εμπόριο, μάρκετινγκ, χρηματοοικονομικά, κ.ά.). Πέραν, έτσι, της περιγραφής, επιχειρείται η εξήγηση των αλλαγών των χαρακτηριστικών των μεταπολεμικών διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα όπως καταγράφονται στις ΕΟΠ ( 63-64, 74, 81-82, 87-88, 93-94, 98-99). - 357 -

ΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΗΛΙΚΙΩΝ Η οπτική γωνία αντιμετώπισης του αντικειμένου έρευνας είναι αυτή των α) K.Lankaster (1966, σελ. 133.) που θεωρεί το διατροφικό προϊόν ως «πακέτο χαρακτηριστικών ιδιοτήτων» με πολλαπλές χρησιμότητες, και β) A.Deaton (1992, σελ. 104.) που υποστηρίζει ότι η διατροφική κατανάλωση κινείται σε ένα ρευστό και διαρκώς μεταβαλλόμενο διατροφικό περιβάλλον. Η ανάλυση με βάση τις ηλικίες αναδεικνύει εντονότερα τις διαφορές των διατροφικών προτύπων ανά χρονική περίοδο (ανά Ε.Ο.Π.) για διαφορετικές ηλικίες, αλλά και για την ίδια ομάδα ηλικιών διαχρονικά. Οι ηλικίες που υιοθετούν πρώτες τα νέα διεθνούς προέλευσης (Δ. Ευρώπης - Β. Αμερικής) βιομηχανοποιημένα πρότυπα (Ι.Σωτηρόπουλος-Μ.Ντεμούσης, 2002, σελ. 463.) είναι οι μικρότερες (όπως ορίζονται στις Ε.Ο.Π. της Ε.Σ.Υ.Ε.: «μέχρι 24 ετών») (πίν. 1). Αντίθετα οι μεγαλύτερες ηλικίες («75 ετών & άνω») (πίν. 2) απομακρύνονται από τα «Μεσογειακά» παραδοσιακά διατροφικά πρότυπα με πολύ αργούς ρυθμούς και σε ορισμένα μόνο σημεία. Όταν, όμως, υιοθετήσουν τις νέες τάσεις τις εγκαταλείπουν με μεγάλη δυσκολία. Πίν. 1.: Διατροφική κατανάλωση των μικρότερων («μέχρι 24 ετών») ηλικιών, (1963 1999). (Σε ποσοστά %). ΕΟΠ: 1963/64 1974 1981/82 1987/88 1993/94 1998/99 Διατροφή 100 100 100 100 100 100 1 Ψωμίδημητριακά 15,3 7,1 7,2 6,9 6,8 6,7 2 Κρέας 9,7 17,8 14,5 15,9 12,3 8,3 3 Ψάρια 5,3 2,2 1,8 1,5 1,3 2,6 4 Έλαια 22,0 3,9 1,9 1,7 2,1 1,5 5 Γαλακτοκομικά 7,9 8,8 8,8 10,1 8,6 8,8 6 Λαχανικά 8,4 6,9 6,2 4,8 3,7 4,5 7 Φρούτα 4,6 6,8 5,8 6,0 3,7 3,4 8 Ζάχαρηζαχαροπλ. 9,9 7,9 5,2 4,5 3,8 3,7 9 Έξοδα εκτός οικίας 14,6 34,1 45,0 43,1 52,3 55,0 10 Μη οινοπνευμ. ποτά 1,0 2,1 1,4 2,5 3,4 3,2 11 Άλλα τρόφιμα 1,4 2,3 2,3 2,9 2,1 2,4 Σημ.: Η Ε.Ο.Π. 1963/64 διενεργήθηκε αποκλειστικά και μόνον στα αγροτικά νοικοκυριά, και όλες οι υπόλοιπες Ε.Ο.Π. στο σύνολο των νοικοκυριών της χώρας. Πηγή στοιχείων: Ε.Σ.Υ.Ε., Ε.Ο.Π. 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99. - 358 -

Από όλες τις διατροφικές κατηγορίες αυτές οι οποίες πρώτες και πιο έντονα γνώρισαν μεγάλες αλλαγές στις μικρότερες ηλικίες είναι αυτές που αφορούν στη διατροφή εκτός οικίας. Τα «έξοδα εκτός οικίας» απορροφούν ήδη από τη δεκαετία 80 το 50% περίπου του συνόλου των διατροφικών εξόδων, ποσοστό που αυξάνεται έκτοτε, ενώ στη δεκαετία του 60 ήταν 14,6%. Εάν ληφθεί υπ όψη ότι σε επίπεδο γενικού πληθυσμού τα αντίστοιχα έξοδα, μόλις το 1998-99 φτάνουν το 33,7% των διατροφικών εξόδων η κατηγορία ηλικιών «μέχρι 24 ετών» είναι αυτή που (όπως και οι ευπορότερες οικονομικά τάξεις) (Ι.Σωτηρόπουλος-Ε.Μυγδάκος, 2004, σελ. 312.) υιοθετεί πρώτη τις νέες «βιομηχανικές» και «διεθνοποιημένες» συμπεριφορές. Οι υπόλοιπες εντός οικίας δαπάνες διατροφής απορροφούν μικρότερα ποσά συγκριτικά με αυτές του συνόλου του πληθυσμού, ενώ παρατηρούνται διαφοροποιήσεις σε όλες σχεδόν τις διατροφικές κατηγορίες: Οι ζωικής προέλευσης καταναλώσεις στις μικρές ηλικίες παρουσιάζουν έντονα ανοδικές τάσεις μέχρι τη δεκαετία 70, καθοδικές όμως έκτοτε, και «προηγούνται» των γενικών διατροφικών τάσεων της Ελληνικής κοινωνίας οι οποίες παρουσιάζουν συνολικά αύξηση μετά τη δεκαετία 60, και μείωση κατά τη δεκαετία 90. Στα δημητριακά, επίσης, παρατηρείται σταθερά φθίνουσα πορεία, όπως και στα λαχανικά και στα φρούτα (με μικρής σημασίας κατά καιρούς διακυμάνσεις). Οι «μοντέρνες» αυτές συμπεριφορές ενισχύονται από τις έντονα καθοδικές τάσεις σε έλαια και ζάχαρη (διεθνές φαινόμενο η «ζαχαροφοβία» και η «λιποφοβία» μετά τη δεκαετία 60 (LMalassis, 1986, σελ. 56-57, 72, 225, 294 και Cl. Fischler, 1990, σελ. 272 και 297.)), και την ανοδική πορεία των νέο-βιομηχανικών «μη οινοπνευματωδών ποτών». Η διατροφική συμπεριφορά της τρίτης ηλικίας (πίν. 2), δεν ακολουθεί τη συμπεριφορά των νεαρότερων ηλικιών, ούτε τη συμπεριφορά του «μέσου Έλληνα» (όπως περιγράφεται στο: Ι.Σωτηρόπουλος-Μ.Ντεμούσης, 2002, σελ. 458.), αλλά ούτε και τη συμπεριφορά των ενδιάμεσων ηλικιών (35-64) η οποία έχει τα σημαντικότερά της χαρακτηριστικά κοντά σ αυτά του «μέσου Έλληνα». Τα δημητριακά απορροφούν σταθερά υψηλό μερίδιο των διατροφικών δαπανών, ενώ σε επίπεδο γενικού πληθυσμού οι τάσεις είναι αρχικά καθοδικές και σταθεροποιούνται με διακυμάνσεις μετά τη δεκαετία 80. Στα λαχανικά, όπου οι τάσεις (στις νεαρές ηλικίες και στο γενικό πληθυσμό) είναι γενικά καθοδικές, στις μεγάλες ηλικίες είναι ανοδικές, και σε συνδυασμό με τις αντίστοιχες σχετικά συμπεριφορές στα φρούτα οι μεγάλες ηλικίες αναδεικνύονται στους σημαντικότερους υπερασπιστές της παραδοσιακής διατροφικής συμπεριφοράς. - 359 -

Πίν. 2.: Διατροφική κατανάλωση των μεγαλύτερων («75 ετών & άνω») ηλικιών, (1963 1999). (Σε ποσοστά %). ΕΟΠ: 1963/64 1974 1981/82 1987/88 1993/94 1998/99 Διατροφή 100 100 100 100 100 100 1 Ψωμίδημητριακά 15,7 11,4 9,5 10,5 12,2 10,7 2 Κρέας 14,8 27,8 28,6 24,2 20,4 18,1 3 Ψάρια 7,8 5,3 6,4 6,3 6,1 7,3 4 Έλαια 6,8 5,8 9,2 6,3 6,6 5,9 5 Γαλακτοκομικά 14,4 12,0 11,1 15,0 15,3 15,4 6 Λαχανικά 8,9 10,5 8,6 10,0 10,2 10,3 7 Φρούτα 5,3 8,5 8,2 9,0 8,0 7,1 8 Ζάχαρηζαχαροπλ. 8,1 7,2 3,8 4,4 4,0 4,2 9 Έξοδα εκτός οικίας 14,3 8,0 11,6 11,1 14,0 17,1 10 Μη οινοπνευμ. ποτά 2,4 1,4 0,7 1,2 1,4 1,8 11 Άλλα τρόφιμα 1,3 2,3 2,1 1,9 1,7 2,1 Πηγή στοιχείων: Ε.Σ.Υ.Ε., Ε.Ο.Π. 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99. Αυτή την άποψη ενισχύει και η συμπεριφορά τους σε έλαια και ζαχαρώδη (καθοδικές τάσεις αρχικά και σταθεροποίηση μετά τη δεκαετία 80), αλλά και οι διακυμάνσεις στα μη οινοπνευματώδη ποτά. Τα έξοδα εκτός οικίας απορροφούν (αντίθετα απ ότι στο σύνολο του γενικού πληθυσμού και πολύ περισσότερο απ ότι στις μικρές ηλικίες) μικρό, αλλά αυξανόμενο, ποσοστό διατροφικών δαπανών κατά τη δεκαετία 90. Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΣΤΙΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΗΛΙΚΙΕΣ Η μεγαλύτερη, όμως, διατροφική αλλαγή στη συμπεριφορά των μεγάλων ηλικιών συνίσταται στην εγκατάλειψη των «ανά την επικράτειαν καφενέδων» υπέρ των εστιατορίων (πίν. 3). Είναι η μοναδική ηλικιακή ομάδα όπου κατά τη δεκαετία 60 οι δαπάνες κατανάλωσης σε καφενεία υπερείχαν αυτών σε εστιατόρια. Αλλά και όταν κατά τη δεκαετία 80 οι τάσεις αντεστράφησαν, οι δαπάνες κατανάλωσης σε εστιατόρια παραμένουν σε χαμηλότερα επίπεδα από αυτές των μικρών ηλικιών. - 360 -

Πιν. 3.: Έξοδα εκτός οικίας α) στις μεγάλες («75 ετών & άνω») και β) στις μικρές ηλικίες («μέχρι 24 ετών»), (1963 1999). (Σε ποσοστά %). Αρχηγός νοικοκυριού: «75 ετών & άνω» «μέχρι 24 ετών» ΕΟΠ: 63/64 81/82 98/99 63/64 81/82 98/99 Έξοδα εκτός οικίας 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Εστιατόρια 33,0 56,0 57,8 65,4 68,0 62,0 Καφενεία 67,0 44,0 42,2 34,6 32,0 38,0 Πηγή στοιχείων: Ε.Σ.Υ.Ε., Ε.Ο.Π. 1963/64, 1981/82, 1998/99. Στην εξέλιξη βιομηχανοποίησης της διατροφής στη σύγχρονη Ελλάδα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του κρέατος (πίν. 4). Τα ποσοστά κατανάλωσης παρασκευασμάτων (της βιομηχανίας κρέατος) είναι υπερ-πενταπλάσια στις μικρές ηλικίες σε σύγκριση με τις μεγάλες, στις δεκαετίες 60 και 90, ενώ είναι περίπου τετραπλάσια κατά τη δεκαετία 80. Τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά παραμένουν σημαντικά στις μεγάλες ηλικίες σε σχέση με τις μικρές (πίν. 4: «αρνί και κατσίκι»), παρ ότι και στις δύο ηλικιακές κατηγορίες τα ποσοστά των αντίστοιχων παραδοσιακών ειδών μειώνονται, με τάσεις σχεδόν μηδενισμού στις μικρές ηλικίες. Αντίθετα τα ποσοστά μοσχαρίσιου κρέατος αυξάνονται ταχύτατα. Στις μικρές πάντως ηλικίες παρατηρείται μείωση κατά τη δεκαετία 90, πράγμα που δεν συμβαίνει στις μεγάλες ηλικίες παρά ελάχιστα. Πίν. 4.: Η κατανάλωση κρέατος α) στις μεγάλες («75 ετών & άνω») και β) στις μικρές ηλικίες («μέχρι 24 ετών»), (1963 1999). (σε ποσοστά %). Αρχηγός νοικοκυριού: «75 ετών & άνω» «μέχρι 24 ετών» ΕΟΠ: 63/64 81/82 98/99 63/64 81/82 98/99 Μοσχάρι 9,6 49,6 48,9 21,4 47,1 33,2 Αρνί και κατσίκι 36,8 23,3 17,7 26,7 2,1 5,3 Παρασκευάσματα 1,4 2,9 3,2 7,5 11,1 18,1 Πηγή στοιχείων: Ε.Σ.Υ.Ε., Ε.Ο.Π. 1963/64, 1981/82, 1998/99. Πίν. 5.: Η κατανάλωση λαχανικών α) στις μεγάλες («75 ετών & άνω») και β) στις μικρές ηλικίες («μέχρι 24 ετών»), (1963 1999). (σε ποσοστά %). Αρχηγός «75 ετών & άνω» «μέχρι 24 ετών» νοικοκυριού: ΕΟΠ: 63/64 81/82 98/99 63/64 81/82 98/99 Όσπρια 20,0 11,1 8,4 35,0 6,0 3,0 Λαχανικά νωπά* 63,9 65,8 68,3 48,3 54,7 52,8 Βιομηχανικά λαχανικά 3,4 5,9 4,9 20,1 * (και τοματοπελτές) στην ΕΟΠ 1963/64. Αυτό ισχύει και στην κατανάλωση οσπρίων, φρούτων, λαχανικών και ιδιαίτερα βιομηχανικών λαχανικών και οσπρίων. Τα βιομηχανικά λαχανικά απορροφούν το 1/5-361 -

των διατροφικών δαπανών των μικρών ηλικιών κατά τη δεκαετία 90, ενώ το 1/17 περίπου των μεγάλων ηλικιών. Στα (παραδοσιακά) όσπρια αντίθετα η παρακμή είναι από τις εντυπωσιακότερες μεταξύ όλων των κατηγοριών, με τάσεις εκμηδενισμού των ποσοστών στις μικρές ηλικίες. Στα νωπά λαχανικά παρατηρείται μικρή αύξηση και στις δύο ομάδες ηλικιών (σταθερή στις μεγάλες, όπου και τα ποσοστά είναι εξαιρετικά υψηλά, με μικρή μείωση κατά τη δεκαετία 90 στις μικρές ηλικίες). Βιομηχανοποίηση, διεθνοποίηση και απώλεια των παραδοσιακών χαρακτηριστικών παρατηρείται και στην κατηγορία των δημητριακών που είναι βασική για τον ποιοτικό χαρακτηρισμό των διατροφικών προτύπων. Τα βιομηχανικά δημητριακά προσεγγίζουν ποσοστά που καταλαμβάνουν το ½ των δαπανών της κατηγορίας (44,5%) στις μικρές ηλικίες κατά τη δεκαετία 90, τριπλασιάζοντας περίπου τα μικρά (16,5 %) ποσοστά της δεκαετίας 60. Υψηλά είναι τα ποσοστά και των μεγάλων ηλικιών, αν και μικρότερα από αυτά των μικρών. Το ψωμί, (των «αρτοφάγων», κατά τον Όμηρο, Ελλήνων: M.Montanari 1997, σελ. 30.) κατέχει υψηλά ποσοστά στις διατροφικές δαπάνες, σταθερά αυξανόμενα στις μεγάλες ηλικίες, ενώ στις μικρές αυξάνεται αρχικά και στη συνέχεια μειώνεται. Ενδεικτικές σχετικά είναι και οι υποκαταστάσεις: Κατά τη δεκαετία 60 το ψωμί υποκαθιστά το αλεύρι βιομηχανοποιώντας σε έναν πρώτο βαθμό τα πρότυπα κατανάλωσης δημητριακών. Κατά τη δεκαετία 90 υποκαθίσταται και το ψωμί από τα βιομηχανικά δημητριακά, βιομηχανοποιώντας ακόμα περισσότερο τα διατροφικά πρότυπα δημητριακών. Όπως στο αλεύρι, έτσι και στο ρύζι (το άλλο παραδοσιακό αγροτικό προϊόν της κατηγορίας) παρατηρείται μείωση επίσης ποσοστών συμμετοχής στο σύνολο των δαπανών της κατηγορίας των δημητριακών (πίν. 6.). Πίν. 6. Κατανάλωση δημητριακών α) στις μεγάλες («75 ετών & άνω») και β) στις μικρές ηλικίες («μέχρι 24 ετών»), (1963 1999). (σε ποσοστά %). Αρχηγός νοικοκυριού: «75 ετών & άνω» «μέχρι 24 ετών» ΕΟΠ: 63/64 81/82 98/99 63/64 81/82 98/99 Ψωμί 41,4 55,9 51,7 24,8 54,1 48,2 Αλεύρι 25,4 7,5 5,3 27,0 1,5 2,0 Βιομηχαν. δημητριακά 20,1 24,7 35,0 16,5 39,6 44,5 Ρύζι 12,6 11,8 7,9 8,4 4,9 5,3 Λοιπά δημητριακά 0,5 23,4 Πηγή στοιχείων: Ε.Σ.Υ.Ε., Ε.Ο.Π. 1963/64, 1981/82, 1998/99. ΣΧΕΣΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΠΡΟΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΗΛΙΚΙΑΚΩΝ ΟΜΑΔΩΝ Η μελέτη, περαιτέρω, των αναλογιών δαπανών κατανάλωσης ως προς τις δαπάνες διατροφής (πίν. 7.) αναδεικνύει, κατ αρχάς, ότι με την πάροδο των ετών όλο και μικρότερο ποσοστό εισοδήματος δαπανάται για διατροφή (ο σχετικός δείκτης - 362 -

λαμβάνει όλο και μεγαλύτερες τιμές παρά τις πρόσκαιρες διακυμάνσεις) σε όλες τις ομάδες ηλικιών. Πίν. 7.: Ο λόγος της Κατανάλωσης ως προς τον Μ.Ο. Διατροφής (1963-1999), σε όλες τις ηλικιακές ομάδες. Ετών: μέχρι 75 & όλα τα 24 25-34 35-44 45-54 55-64 65-74 άνω νοικ. ΕΟΠ 63/64 2,32 3,02 2,69 2,83 2,76 2,82 2,75 2,79 ΕΟΠ 1974 3,36 3,09 2,85 2,80 2,67 2,55 2,48 2,80 ΕΟΠ 81/82 3,80 3,31 3,03 2,93 2,89 2,54 2,34 2,95 ΕΟΠ 88/89 4,45 3,80 3,55 3,30 3,17 2,97 2,69 3,34 ΕΟΠ 93/94 4,08 3,97 3,75 3,71 3,44 3,19 3,03 3,59 ΕΟΠ 98/99 3,98 3,99 3,90 4,00 3,80 3,37 3,44 3,81 Πηγή στοιχείων: Ε.Σ.Υ.Ε., Ε.Ο.Π. 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99. Μεγαλύτερα ποσά πάντως για διατροφή δαπανούν οι «μεσαίες» ηλικίες (45-54 ετών) και οι αμέσως μικρότερες (35-44), πράγμα που μπορεί να εξηγηθεί από τη μορφή και το μέγεθος της οικογένειας (παιδιά κτλ). Στα επίπεδα του μέσου όρου του συνόλου της χώρας κινούνται οι ηλικίες στα όρια των προηγουμένων (25-34 και 55-64 ετών), ενώ σε μικρότερα επίπεδα οι 65-74 ετών, ακολούθως οι «μέχρι 24 ετών», και τελευταίες οι ηλικίες «75 ετών και άνω» (πίν. 8). Πίν.8.: Ο λόγος της Διατροφής των διαφορετικών ηλικιακών ομάδων ως προς τον Μ.Ο. διατροφής στο σύνολο του πληθυσμού, (1963-1999). Ετών: 75 & μέχρι 24 25-34 35-44 45-54 55-64 65-74 άνω ΕΟΠ 63/64 0,9 0,9 1,1 1,1 1,0 0,9 0,7 ΕΟΠ 1974 0,7 1,1 1,1 1,1 1,0 0,8 0,6 ΕΟΠ 81/82 0,6 1,0 1,2 1,1 1,0 0,8 0,6 ΕΟΠ 88/89 0,7 1,0 1,2 1,2 1,0 0,8 0,6 ΕΟΠ 93/94 0,7 1,0 1,2 1,2 1,0 0,8 0,6 ΕΟΠ 98/99 0,7 1,0 1,2 1,3 1,1 0,8 0,5 Πηγή στοιχείων: Ε.Σ.Υ.Ε., Ε.Ο.Π. 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99. Με τη μελέτη των στοιχείων για όλες τις ομάδες ηλικιών, επί πλέον, σχηματοποιούνται τρεις (γενικών χαρακτηριστικών) ομάδες συμπεριφορών. α) Αυτή των μεγάλων ηλικιών («75 ετών και άνω», γενικά χαρακτηριστικά της οποίας με μικρότερη όμως ένταση συναντώνται και στην ηλικιακή ομάδα των 65-74 ετών). β) Αυτή των μικρών ηλικιών («μέχρι 24 ετών», γενικά χαρακτηριστικά της οποίας επίσης, αλλά με μικρότερη ένταση, συναντώνται και στην ηλικιακή ομάδα των 25-34 ετών). γ) Αυτή των ενδιάμεσων ηλικιών από 35 έως 64 ετών, των οποίων η συμπεριφορά προσιδιάζει προς αυτή του γενικού πληθυσμού (Ι.Σωτηρόπουλος- Μ.Ντεμούσης, 2002, σελ. 458-463.). - 363 -

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από την παραπάνω ανάλυση διαπιστώνονται τα εξής γενικά συμπεράσματα. α) Οι δαπάνες για διατροφή μειώνονται με την πάροδο των ετών σε όλες τις ηλικίες στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1963-1999. β) Το γεγονός αυτό είναι πιο έντονο (ταχύτερη μείωση) στις μικρότερες ηλικίες (μέχρι 24 ετών). γ) Στις μεγαλύτερες ηλικίες (75 ετών και άνω) η μείωση είναι πιο μικρή και πιο αργή στη διάρκεια του χρόνου. δ) Οι μικρότερες ηλικίες είναι οι «leaders» της βιομηχανοποίησης «τριτογενοποίησης» και «διεθνοποίησης» της διατροφής στη σύγχρονη Ελλάδα. ε) Αντίθετα οι μεγαλύτερες ηλικίες έχουν πιο παραδοσιακές συμπεριφορές, αλλά όσες από τις νέες διατροφικές συνήθειες υιοθετούν δύσκολα και με αργούς ρυθμούς τις εγκαταλείπουν. ABSTRACT The present article studies the evolution of the dietary models in Greece during the period 1963-1999 per category of ages. The category of ages that leads to the adoption of «industrial» models are the younger, while bigger ages have more traditional "Mediterranean" behaviours. ΑΝΑΦΟΡΕΣ Deaton A. (1992). «Understanding consumption». Oxford, Clarendon Press. Fischler Cl. (1990). «L Homnivore». ed. Odile Jacob, Paris. Lancaster K. (1966). «A new approach to consumer theory», «Journal of political. economy», n o 74 Malassis L. (1986). «Economie agroalimentaire», Tome III, ed. Cujas, Paris. Montanari M. (1997). «Πείνα και αφθονία στην Ευρώπη», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. Σωτηρόπουλος Ι.-Ντεμούσης Μ. (2002). «Η διατροφική κατανάλωση στην Ελλάδα κατά τη μεταπολεμική πεντηκονταετία 1950-1999». 7 ο Πανελ. Συνέδριο ΕΤΑΓΡΟ. Σωτηρόπουλος Ι.-Μυγδάκος Ε. (2004). «Οι οικονομικο-κοινωνικές διαστάσεις των νέων διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα». 8 ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΕΤΑΓΡΟ. - 364 -