KEΦAΛAIO 3 ÔÈÓfiÙÔappleÔ ÂıÓÈÎÈÛÌfi Στο βιβλίο του Banal Nationalism (1995) ο Billig ασχολείται µε το ζήτηµα του καθηµερινο εθνικισµο που περνά απαρατήρητος, και εστιάζει στον εθνικισµ των δυτικών κρατών διαπιστώνοντας τι αγνοείται αρκετά απ τους κοινωνικο ς επιστήµονες και την καθηµερινή ρητορική. Ο Billig υποστηρίζει τι, σ µφωνα µε την ευρεία χρήση των ρων, εθνικιστές θεωρο νται σοι µετέχουν σε αποσχιστικά ή ακροδεξιά κινήµατα, και τι αυτή η άποψη τοποθετεί τον εθνικισµ εκεί, στην περιφέρεια περιφέρεια του κράτους, ταν πρ κειται για αντάρτικο, και περιφέρεια της σης, ταν πρ κειται για χώρες που δεν ανήκουν στο δυτικ κ σµο. Αυτή η άποψη είναι παραπλανητική γιατί «παραβλέπει τον εθνικισµ των δυτικών εθνών-κρατών. Σε έναν κ σµο εθνών-κρατών, ο εθνικισµ ς δεν µπορεί να περιορίζεται στις περιφέρειες» (Billig, 1995: 5). Γι αυτ ν το λ γο, ο Billig επικεντρώνει την ανάλυση του εθνικισµο και των εκδηλώσεών του στα εγκαθιδρυµένα εθνικά κράτη του δυτικο κ σµου. πως υποστηρίζει, τα εθνικά κράτη απ τη στιγµή που δηµιουργο νται αναπαράγονται και διατηρο νται συνεχώς ως η ανώτερη οντ τητα αφοσίωσης και νοµι- µ τητας. Αυτή η διαδικασία πηγάζει απ τον εθνικισµ : χι µ νο η δηµιουργία αλλά και η συνεχής αναπαραγωγή των ίδιων των εθνικών κρατών είναι ένα επακ λουθο του εθνικισµο και της συνεχο ς λειτουργίας του. Κοιν τοπος εθνικισµ ς (banal nationalism) είναι ο ρος που χρησιµοποιεί ο Billig για να περιγράψει «τις ιδεολογικές συνήθειες που καθιστο ν ικανά τα εγκαθιδρυµένα έθνη της σης να αναπαράγονται» (1995: 6). Ο κοιν τοπος εθνικισµ ς αναπαράγει συνήθειες στην πράξη και στη σκέψη, αλλά και στα συναισθήµατα, που διαιωνίζουν την εθνικ τητα. Επιπλέον, τα σ µβολα που χρησιµοποιο νται για να συµβολίσουν την ιερή φ ση του έθνους, πως οι σηµαίες έξω απ δηµ σια κτίρια, εξυµνο ν το έθνος χωρίς µνους, το κυµατίζουν χωρίς να υπάρχει κυµατισµ ς ( flagging the nation unflaggingly ), δηλαδή το χαιρετίζουν µέσω µιας ήπιας αλλά συνεχο ς και απαρατήρητης δραστηρι τητας. Σε λο το βιβλίο του ο Billig παραθέτει πολλά παραδείγµατα πολιτικών που εφαρµ ζονται σε δυτικά εθνικά κράτη που παίζουν το χαρτί του πατριωτισµο και, παρ λο που χρησιµοποιο ν οι ίδιοι την εθνικιστική ρητορική εκτενώς, εντοπίζουν και αναφέρουν την παρξη εθνικισµο µακριά απ τη ρητορική τους και τη χώρα τους. Γι αυτ ν το λ γο, εφιστά την προσοχή µας στο εξής: «τα κενά στην πολιτική γλώσσα είναι σπανίως αθώα. Η περίπτωση του εθνικισµο δεν αποτελεί εξαίρεση. ντας σηµασιολογικά περιορισµένος σε µικρά µεγέθη και εξωτικά χρώµατα, ο εθνικισµ ς ορίζεται ως πρ βληµα: εµφανίζεται εκεί στην περιφέρεια, χι εδώ στο κέντρο. Οι αποσχιστικές οµάδες, οι φασίστες και οι αντάρτες είναι το πρ βληµα του εθνικισµο. Οι ιδεολογικές συνή- [ 132 ]
H EΘNIKH TAYTOTHTA ΣTHN EΠOXH TOY EΘNIKIΣMOY θειες, µέσω των οποίων αναπαράγονται τα έθνη µας, δεν ονοµάζονται και, συνεπώς, δεν παρατηρο νται» (1995: 6). Έτσι, λοιπ ν, διακρίνει δ ο τ πους θεωρητικής προσέγγισης του εθνικισµο, τον µεταθετικ και τον φυσικοποιητικ (naturalising) που συνήθως πάνε µαζί. Οι µεταθετικές θεωρίες εξισώνουν τον εθνικισµ µε τα εθνικιστικά κινήµατα και τα ακραία και παράλογα συναισθήµατα. Θεωρο ν τον κ σµο των εθνικών κρατών ως δεδοµένο και αντιµετωπίζουν τον εθνικισµ ως µια διατάραξη της ηρεµίας τους απ τους άλλους. Έτσι, αυτές οι θεωρήσεις αποτελο ν ρητορικές µεταθέσεις : προβάλλουν τον εθνικισµ στους άλλους, ενώ τον δικ τους τον παραβλέπουν, τον ξεχνο ν, ή και τον αρνο νται θεωρητικά. Οι θεωρίες της φυσικοποίησης παρουσιάζουν την αφοσίωση στο έθνος ως ενδηµική, φυσική κατάσταση των ανθρώπων: έτσι, «ο κοιν τοπος εθνικισµ ς δεν πα ει απλά να θεωρείται εθνικισµ ς, αλλά πα ει να είναι πρ βληµα που χρήζει ανάλυσης» (1995: 16). Η διαφορετική οπτική του Billig απέναντι στον εθνικισµ είναι χρήσιµη για την ανάλυσή του στη σ γχρονη πολιτική γιατί δεν τον περιορίζει στα κινήµατα και στις ακραίες του εκφάνσεις. Ο εθνικισµ ς είναι ένα καθηµεριν φαιν µενο που έχει, ασφαλώς, τις εξάρσεις του, αλλά δεν περιορίζεται σε αυτές. Αυτ ς είναι και ο λ γος που τον ορίσαµε εκτ ς απ ιδεολογία και κίνηµα, και ως Λ γο και συναίσθηµα. Παρ λα αυτά, επειδή συνειρµικά θεωρείται κάτι κακ, µια καταστροφική δ ναµη και ένα επιζήµιο συναίσθηµα, κανείς δεν επιθυµεί να το δεχτεί για τον εαυτ του ή το έθνος του απεναντίας, υπάρχει η τάση να αποδίδεται σε άλλα άτοµα και έθνη. Με αυτ ν τον τρ πο, εκλαµβάνει κανείς επιπλέον ευχαρίστηση, καθώς δεν είναι απλά καλ ς αλλά καλ τερος, εφ σον και οι άλλοι είναι ταυτ χρονα κακοί. Πρ κειται για την αίσθηση της υπέρµετρης αυτο-εκτίµησης που προέρχεται µέσα απ τη σ γκριση, που έχουµε ήδη εξετάσει. Η διάκριση ανάµεσα σε πολιτικ και εθνοτικ εθνικισµ και η αντιστοίχισή τους µε τον ήπιο και τον επιζήµιο εθνικισµ είναι µια µετριοπαθής, θα λέγαµε, έκφραση της διαδικασίας της µετάθεσης του εθνικισµο. πως υποστηρίχθηκε παραπάνω, η διάκριση και η αντιστοίχιση αυτή δεν είναι έγκυρες, και ένας απ τους λ γους γι αυτ είναι τι και ο λεγ µενος πολιτικ ς εθνικισµ ς µπορεί να έχει ακραίες εκδηλώσεις ή να προετοιµάζει το έδαφος γι αυτές. Σε σχέση µε αυτήν την παρατήρηση θα παραθέσουµε τον Billig και την άποψή του για τον καθηµεριν, κοιν τοπο εθνικισµ των δυτικών κρατών, που συνήθως θεωρείται παράδειγµα πολιτικο εθνικισµο : Θα ήταν λάθος να θεωρήσουµε τι ο κοιν τοπος εθνικισµ ς είναι καλ ς, επειδή φαίνεται να διαθέτει µια καθησυχαστική κανονικ τητα, ή επειδή δείχνει να στερείται των βίαιων παθών της άκρας δεξιάς το κοιν τοπο δεν είναι συνώνυ- [ 133 ]
KEΦAΛAIO 3 µο µε το ακίνδυνο. Στην περίπτωση των εθνών-κρατών της σης, ο κοιν τοπος εθνικισµ ς σπανίως είναι αθώος: αναπαράγει θεσµο ς που κατέχουν τεράστια οπλοστάσια. πως φάνηκε και µε τους πολέµους στον [Περσικ ] Κ λπο και στα Φ κλαντ, οι [στρατιωτικές] δυνάµεις µπορο ν να κινητοποιηθο ν χωρίς µεγάλες εκστρατείες πολιτικής προετοιµασίας. Τα πλα είναι σε ετοιµ τητα, πρ θυµα να χρησιµοποιηθο ν στη µάχη. Και οι πληθυσµοί των εθνών είναι επίσης σε ετοιµ τητα, πρ θυµοι να υποστηρίξουν τη χρήση αυτών των πλων (1995: 7). Ο κοιν τοπος εθνικισµ ς είναι, λοιπ ν, ο λ γος που τα έθνη κινητοποιο νται χωρίς ιδιαίτερα µεγάλες εκστρατείες: είναι µια καθηµερινή εκστρατεία αφοσίωσης και συσπείρωσης γ ρω απ το έθνος και τα συµφέροντά του. Επειδή ο εθνικισµ ς εγείρει αρνητικο ς συνειρµο ς και θεωρείται επιζή- µιος, χρησιµοποιείται σε αρκετές περιπτώσεις αντ αυτο ο πατριωτισµ ς, ο οποίος χρησιµοποιείται µε µεγαλ τερη άνεση και συχν τητα καθώς θεωρείται θετική έννοια. Φυσικά, οι δ ο έννοιες δεν ταυτίζονται. Μας ενδιαφέρει µως σε αυτ το σηµείο η σχέση µεταξ τους και ο τρ πος χρήσης τους αναφορικά µε το προκείµενο, που είναι η διάκριση σε καλ και κακ εθνικισµ και η µετάθεσή του στους άλλους. ÙÚȈÙÈÛÌfi Î È ÂıÓÈÎÈÛÌfi Hλέξη πατριωτισµ ς προέρχεται απ τη λέξη πατρίδα, που σηµαίνει τον τ πο γέννησης, και έχει τις ρίζες της στην ελληνική λέξη πατέρας : έτσι, η πατρίδα είναι µε αυτή την έννοια ο τ πος των πατέρων µας. Έναν συνοπτικ και επαρκή ορισµ του πατριωτισµο δίνει το Oxford English Dictionary, που τον ορίζει ως την «αγάπη και αφοσίωση για την πατρίδα» 32. Είναι, µε αυτήν την έννοια, το αίσθηµα αφοσίωσης στο οικείο περιβάλλον που απαντάται σε κάθε εθνογραφική οµάδα (Bar-Tal 1993: 48). Ο πατριωτισµ ς θεωρείται θετική έννοια και επιθυµητή αξία, θεµελιώδης για το έθνος, γιατί αντανακλά ορισµένες κοινές απ ψεις και συναισθήµατα και, κυρίως, την αίσθηση του ανήκειν. Ο πατριωτισµ ς χρησιµοποιείται αντί άλλων εννοιών, µεταξ των οποίων είναι και ο εθνικισµ ς. Η εννοιολογική διάκριση ανάµεσα σε εθνικισµ και πατριωτισµ είναι συνηθισµένη, παρ λο που οι ροι που χρησιµοποιο νται ποικίλλουν. Για παράδειγµα, έχει αναφερθεί η διάκριση ανάµεσα σε πατριωτισµ και εθνοκεντρισµ ή σωβινισµ (Bar-Tal 1993: 51), σε εποικοδοµητικ και τυφλ πατριωτισµ (Schatz, Staud & Lavine 1999: 153), σε γνήσιο και ψευδο-πα- 32. «Love and devotion for one s own country», Oxford English Dictionary, 1953, παρατίθεται στο Bar-Tal 1993: 46. [ 134 ]