Ταυτοποίηση υλικών στρώµατος επιζωγράφησης σε εικόνα πριν από τη συντήρηση

Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης ιπλωµατικό Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών Σπουδών Προστασίας, Συντήρησης και Αποκατάστασης Μνηµείων Πολιτισµού Κατεύθυνση Β : Προστασία Συντήρηση και Αποκατάσταση Έργων Τέχνης και Μηχανισµών Ταυτοποίηση υλικών στρώµατος επιζωγράφησης σε εικόνα πριν από τη συντήρηση ήµητρα Λαζίδου Επιβλέπων Καθηγητής: Ιωάννης Στράτης Μέλη Συµβουλευτικής Επιτροπής: Αριστείδης Ανθεµίδης Νέστωρας Τσιρλιγκάνης Θεσσαλονίκη Ιούνιος 2010 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΓΕΝΙΚΑ 4 Ι. Ευχαριστίες. 4 ΙΙ. Συντοµογραφίες. 5 A. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ.. 6 1.1. Στόχοι της εργασίας 7 1.2. Στρωµατογραφία εικόνας και στάδια συντήρησης 8 1.2.1. Ξύλινος φορέας και τρέσα 9 1.2.2. Στρώµα προετοιµασίας. 10 1.2.3. Ζωγραφικά στρώµατα... 11 1.2.4. Βερνίκι.. 12 1.2.5. Επιζωγραφήσεις 12 1.2.6. Αισθητική αποκατάσταση 16 1.3. Περιγραφή της εικόνας.. 18 1.4. Στοιχεία αισθητικής και ιστορίας του θέµατος.. 19 2. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ. 20 2.1. Κατάσταση διατήρησης του αντικειµένου... 20 2.1.1. Μακροσκοπική παρατήρηση 20 2.1.2. Αποτύπωση της παθολογίας. 25 2.2 Τεχνικές µελέτης.. 28 2.2.1. Μη καταστρεπτικές τεχνικές µελέτης.. 28 2.2.1.1. Ραδιογράφηση.. 28 2.2.2. Καταστρεπτικές τεχνικές µελέτης 28 2.2.2.1. ειγµατοληψία. 29 2.2.2.2. Οπτική µικροσκοπία 31 2.2.2.3. FT-IR 31 2.2.2.4. GC-MS 32 B. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 33 3. ΡΑ ΙΟΓΡΑΦΗΣΗ. 33 3.1. Αρχή της µεθόδου. 33 3.2. Περιγραφή διαδικασίας. 36 3.3. Αποτελέσµατα... 41 4. ΟΠΤΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ.. 43 4.1. Αρχή της µεθόδου. 43 4.2. ειγµατοληψία.. 45 4.3. Περιγραφή διαδικασίας 52 4.4. Αποτελέσµατα cross section.. 54 5. FT-IR... 59 5.1. Αρχή της µεθόδου. 59 5.2. Περιγραφή της διαδικασίας... 63 5.3.Αποτελέσµατα. 64 6. GC-MS. 75 2

6.1. Αρχή της µεθόδου. 75 6.2. Περιγραφή της διαδικασίας... 80 6.3. Αποτελέσµατα 81 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.. 100 8. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ... 102 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι. 103 Ι.Ι. Γλωσσάρι. 103 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.. 107 3

ΓΕΝΙΚΑ Ι. Ευχαριστίες Αρχικά θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες µου στα µέλη της συµβουλευτικής επιτροπής τους κ.κ. Α. Αθεµίδη και Ν. Τσιρλιγκάνη αλλά ιδιαιτέρως στον επιβλέποντα καθηγητή κ. Ι. Στράτη ο οποίος υπήρξε όχι µόνο καθοδηγητής αλλά και υποστηρικτής της συνολικής προσπάθειάς µου. Η ενθάρρυνση και η αρωγή του ήταν συνεχείς τόσο στο σχεδιασµό της µεθοδολογίας αλλά όσο και στο ερευνητικό κοµµάτι της εργασίας. Η παρούσα διπλωµατική εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του προγράµµατος πρακτικής άσκησης Erasmus στις εγκαταστάσεις του Rathgen Forschunslabor (Ερευνητικό Ινστιτούτο Rathgen) το οποίο εδρεύει στο Βερολίνο. Θα ήθελα να ευχαριστήσω το ιευθυντή του Ινστιτούτου Rathgen Dr. Simon, όλο το προσωπικό του Ινστιτούτου αλλά ιδιαιτέρως τους ερευνητές συνεργάτες του Elena Gomez Sanchez, Marisa Pamplona και Regine Pauswein Στο σηµείο αυτό θέλω να ευχαριστήσω την κ. Ε. Βαρέλλα, επίκουρη καθηγήτρια του τµήµατος Χηµείας του ΑΠΘ, η οποία µου πρότεινε να συµµετέχω στο πρόγραµµα της πρακτικής άσκησης στο πιο πάνω Ερευνητικό Ινστιτούτο. Ευχαριστίες επίσης θέλω να εκφράσω στην πρώην ιευθύντρια του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισµού ρ. Α. Τούρτα, η οποία µας παραχώρησε τη χρήση του εξοπλισµού των εργαστηρίων του µουσείου προκειµένου να πραγµατοποιηθούν ορισµένες διερευνητικές τεχνικές. Ευχαριστώ επίσης το ρ. Ν. Μπονόβα, Αρχαιολόγο του Μουσείου Βυζαντινού Πολισµού για τη βοήθειά του. Τέλος, ευχαριστώ την οικογένειά µου για την αγάπη µε την οποία περιέβαλλε τη συνολική µου προσπάθεια και για την υποµονή που έδειξε µέχρι την ολοκλήρωσή της. 4

I.Ι. Συντοµογραφίες ΜΒΠ: Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισµού ΕΚΒΜΜ: Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνηµείων Πιν.: πίνακας Φωτ.: φωτογραφία Σχ.: σχήµα Φ.: φάσµα Φ.Μ.: φάσµα µάζας Χ.: χρωµατογράφηµα 5

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συµβολή των φυσικών επιστηµών και της σύγχρονης τεχνολογίας είναι πολύτιµη και θεωρείται πλέον απαραίτητη στη συνολική διαδικασία της συντήρησης και αποκατάστασης µνηµείων, ιδιαίτερα στο διαγνωστικό στάδιο που τα αποτελέσµατά του θα καθορίσουν και τις τελικές αποφάσεις. Το πεδίο της τεχνικής έρευνας των αρχαιοτήτων και των έργων τέχνης διευρύνεται συνεχώς και δίνει πολυεπίπεδες πληροφορίες. Η αξιολόγηση των αποτελεσµάτων αυτών τόσο από τους συντηρητές αρχαιοτήτων και τους ιστορικούς όσο και από τους επιστήµονες της συντήρησης συµβάλει στην αποσαφήνιση άγνωστων ζητηµάτων και τελικά στη γνώση της τέχνης και της ιστορίας. Η ταυτοποίηση των συστατικών των υλικών που χρησιµοποιήθηκαν οδηγούν στην κατανόηση του τρόπου κατασκευής των έργων τέχνης, της προέλευσης των υλικών που χρησιµοποιήθηκαν για την κατασκευή τους αλλά και των µηχανισµών των φθορών τους. Τελικώς δίνει τη δυνατότητα ανάπτυξης µεθοδολογίας και επίλυσης των εκάστοτε προβληµάτων που αφορούν στη συντήρηση και αποκατάσταση του έργου. Η παρούσα εργασία αναπτύσσεται όχι µόνο προς την κατεύθυνση της επιστηµονικής διερεύνησης του θέµατος αλλά και προς την κατεύθυνση του προσδιορισµού της αξιοποίησης και της πρακτικής εφαρµογής των αποτελεσµάτων που θα προκύψουν, από το συντηρητή αρχαιοτήτων. Ο συγκερασµός επιστήµης, τέχνης και τεχνικής είναι ο σύγχρονος τρόπος αντιµετώπισης των ζητηµάτων συντήρησης και αποκατάστασης µνηµείων. Απαιτεί καταρχήν επιστηµονική ερµηνεία των προβληµάτων και στη συνέχεια επεµβάσεις και πρακτικές οι οποίες κινούνται µέσα στο πλαίσιο που καθορίζουν οι ηθικές αρχές της συντήρησης και της αποκατάστασης. 6

1.1 Στόχοι της εργασίας Η εργασία αυτή είναι συνέχεια της διπλωµατικής εργασίας της κ. Χριστίνας Μακαρονά (στο πλαίσιο του ίδιου µεταπτυχιακού προγράµµατος σπουδών) η οποία παρουσιάστηκε τον Οκτώβριο του 2008. Η παρούσα εργασία στοχεύει αφενός στη διερεύνηση της ύπαρξης του αυθεντικού υποκείµενου ζωγραφικού στρώµατος της εικόνας, στη διαπίστωση της κατάστασης διατήρησής του και αφετέρου στην ταυτοποίηση ορισµένων υλικών των στρωµάτων της νεότερης επιζωγράφησης η οποία καλύπτει την αρχική ζωγραφική σύνθεση της εικόνας. Αυτός ήταν και ο τελικός στόχος της έρευνας. Η έρευνα αποσκοπεί στην αξιοποίηση των αποτελεσµάτων µε τρόπον ώστε αυτά να χρησιµοποιηθούν για τον ακριβή καθορισµό της µεθόδου αφαίρεσης των στρωµάτων της νεότερης επέµβασης. Έτσι εξασφαλίζεται η ακεραιότητα της υποκείµενης ζωγραφικής σύνθεσης που είναι και το κύριο ζητούµενο σε µια επέµβαση καθαρισµού. Η συγκεκριµένη έρευνα που λαµβάνει χώρα στο πεδίο της επιστήµης της συντήρησης αναπτύσσεται σε έξι (6) άξονες: Μακροσκοπική παρατήρηση και περιγραφή του αντικειµένου και της παθολογίας του Ραδιογράφηση µε ακτίνες Χ και εξέταση των πληροφοριών που αφορούν στο µη ορατό ζωγραφικό στρώµα και στην κατάσταση διατήρησής του Λήψη δειγµάτων από προεπιλεγµένα σηµεία Προετοιµασία των δειγµάτων και Οπτική Μικροσκοπία Για την ταυτοποίηση των διαφόρων υλικών έγινε ευρεία χρήση της Φασµατοσκοπίας FTIR και της Αέριας Χρωµατογραφίας συζευγµένη µε Φασµατογράφο Μαζών (GC- MS) Η συγκεκριµένη έρευνα όπως προαναφέρθηκε, δεν περιορίζεται στην εφαρµογή µη καταστρεπτικών ή µη επεµβατικών µεθόδων έρευνας αλλά επιχειρεί να εφαρµόσει τεχνικές που απαιτούν και τη λήψη δείγµατος. Η έρευνα επικεντρώνεται στην ταυτοποίηση των οργανικής φύσης συνδετικών µέσων των στρωµάτων της νεότερης επέµβασης. Τα στρώµατα αυτά από εδώ και στο εξής θα ονοµάζονται στρώµατα της επιζωγράφησης. Θεωρούµε ότι µε αυτόν τον τρόπο η προσέγγιση της επίλυσης του τελικού στόχου, της αφαίρεσης δηλαδή του στρώµατος της επιζωγράφησης µε χηµικά µέσα 7

προσεγγίζεται σε µεγαλύτερο βάθος και µε µεγαλύτερη ακρίβεια. Εξασφαλίζεται ο έλεγχος της επέµβασης του καθαρισµού και δίνεται η δυνατότητα του επιλεκτικού καθαρισµού ανά στρώµα. Έχοντας µελετήσει (ως αφετηρία) τα αποτελέσµατα της έρευνας της κ. Μακαρονά και σύµφωνα µε την παθολογία της εικόνας αποφασίστηκε η λήψη δειγµάτων από συγκεκριµένα σηµεία της επιζωγράφησης. Τα δείγµατα αυτά µελετήθηκαν, περιγράφηκαν και στη συνέχεια αναλύθηκαν µε FT-IR και GC-MS. 1.2. Στρωµατογραφία εικόνας και στάδια συντήρησης Το ζητούµενο της συγκεκριµένης εικόνας είναι η συντήρησή 1 της. Οι εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης µιας εικόνας είναι µια σύνθετη διαδικασία η οποία περιλαµβάνει καθορισµένα στάδια. Συνήθως οι εργασίες συντήρησης ακολουθούν τη στρωµατογραφία της εικόνας, ξεκινούν από τη βάση της και προχωρούν προς τα επιφανειακά στρώµατα. Σύµφωνα µε την κοινή στρωµατογραφία (σχ.1.1), τη βάση µιας εικόνας αποτελεί ο ξύλινος φορέας ο οποίος είναι το κύριο υποστήριγµα. Πιο πάνω βρίσκονται το ύφασµα και το στρώµα της προετοιµασίας τα οποία αποτελούν τα υποστρώµατα της ζωγραφικής. Στη συνέχεια βρίσκονται τοποθετηµένα τα ζωγραφικά στρώµατα µε το bolo το φύλλο χρυσού, τα βερνικοχρώµατα και τις λαζούρες. Τελευταίο στρώµα είναι το βερνίκι. Σχ. 1.1. Η στρωµατογραφική τοµή µιας εικόνας (πηγή: προσωπικό αρχείο). 1 Συντήρηση: το σύνολο των διαδικασιών που απαιτούνται για την αποκατάσταση ενός έργου τέχνης. 8

1.2.1. Ξύλινος φορέας και τρέσα Ο ξύλινος φορέας ενισχύεται από ξύλινα τρέσα και όταν δεν είναι µονοκόµµατος, αποτελείται από περισσότερα τµήµατα ξύλου. Αυτά τα τελευταία µπορεί να είναι συνδεδεµένα µεταξύ τους µε διαφορετικού τύπου συνδεσµολογία (µηχανική σύνδεση είτε µηχανική συγκόλληση). Σε κάθε περίπτωση όµως όπως προαναφέρθηκε, ο φορέας µπορεί να ενισχύεται από δύο (2) συνήθως τρέσα τα οποία επίσης έχουν συγκεκριµένη συνδεσµολογία. Σχ.1.2. Μηχανική σύνδεση σανίδων µε ξύλινες καβίλιες τύπου πεταλούδας (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). Φωτ.1.1. Λεπτοµέρεια ξύλινου συνδέσµου σε εικόνα (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). Σχ.1.3. Τρέσα καρφωτά στον ξύλινο φορέα µε µεταλλικά καρφιά µε φορά από τα τρέσα προς το φορέα και αντιστρόφως (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). Φωτ.1.2. Λεπτοµέρεια σε ακτινογραφία εικόνας. ιακρίνονται τα σιδερένια καρφιά που συνδέουν τα τρέσα στο φορέα (πηγή: προσωπικό ΜΒΠ). Σχ.1.4. Συρταρωτά τρέσα φορέα (πηγή: προσωπικό ΜΒΠ). Σχ.1.5. Συρταρωτά τρέσα λεπτοµέρεια (πηγή: προσωπικό ΜΒΠ). 9

Τα ξύλα από τα οποία κατασκευάζονταν οι εικόνες προέρχονταν συνήθως από καρυδιές, οξιές, φουντουκιές, ορισµένα είδη κωνοφόρων κ.ά. Ο κυριότερος παράγοντας φθοράς τους είναι οι ακατάλληλες περιβαλλοντολογικές παράµετροι στους χώρους έκθεσης και φύλαξης. Οι πιο κοινές φθορές του ξύλινου φορέα συνίστανται στις πλαστικές παραµορφώσεις του, στην προσβολή του από ξυλοβόρα έντοµα, σε µηχανικές κακώσεις, σε κάψιµο κλπ. Όπως προκύπτει από τη στρωµατογραφία της εικόνας το ξύλο αποτελεί τη βάση επάνω στην οποία δοµείται το έργο τέχνης. Για το λόγο αυτό ο ξύλινος φορέας πρέπει να είναι πάντοτε σε καλή κατάσταση ώστε να φέρει µε ασφάλεια τα ζωγραφικά στρώµατα µέσω των οποίων εκφράζονται τα αισθητικά και τα πνευµατικά µηνύµατα του καλλιτέχνη. Για τους πιο πάνω λόγους οι εργασίες συντήρησης ξεκινούν από τον ξύλινο φορέα. Πραγµατοποιούνται ξυλουργικές εργασίες, στερέωση ξύλου, απεντόµωση, συγκολλήσεις τµηµάτων κ.α. Φωτ.1.3. Στερέωση ξύλινου φορέα (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). 1.2.2. Στρώµα προετοιµασίας Το στρώµα της προετοιµασίας αποτελείται συνήθως από ζωική κόλλα και γύψο. Παίρνει το όνοµά του από το ρόλο του: προετοιµάζει και λειαίνει κατά κάποιο τρόπο την επιφάνεια που πρόκειται να δεχτεί τα ζωγραφικά στρώµατα. Η προετοιµασία µαζί µε το ύφασµα που βρίσκεται τοποθετηµένο µεταξύ ξύλου και προετοιµασίας, ακολουθεί και «απορροφά» τις κινήσεις του ξύλου ώστε η έντασή τους να φτάσει στα ζωγραφικά στρώµατα εξασθενηµένη. Από κατασκευαστικής πλευράς, το σύστηµα ύφασµα - προετοιµασία ουσιαστικά παίζει ένα ρόλο «αµορτισέρ» µε σκοπό την προστασία των ζωγραφικών στρωµάτων από ισχυρές δονήσεις. 10

Οι κυριότεροι παράγοντες φθοράς της προετοιµασίας είναι η σύνθεσή της και η έλλειψη ελαστικότητάς της, οι ακατάλληλες περιβαλλοντολογικές συνθήκες των χώρων έκθεσης και φύλαξης των έργων, οι κινήσεις του ξύλου, η φυσική γήρανση των συστατικών της κ.ά. Τα αποτελέσµατα των φθορών αυτών εκδηλώνονται µε ρωγµατώσεις, «κρακλέ» αποκολλήσεις και απώλειες υλικού, κονιορτοποίηση της προετοιµασίας κ.ά. Οι φθορές αυτές αντιµετωπίζονται µε κατάλληλες στερεώσεις. Φωτ.1.4. Ένας τύπος αποκόλλησης Σχ.1.6. Σχηµατική απόδοση της αποκόλλησης προετοιµασίας και ζωγραφικού σε τοµή (πηγή: αρχείο ΕΚΒΜΜ).. στρώµατος (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). Σχ.1.7. Σχηµατική απόδοση της διαδικασίας Φωτ.1.5. Στερέωση προετοιµασίας έγχυσης στερεωτικού υλικού σε κενά και ζωγραφικών στρωµάτων µε αποκολλήσεων (πηγή: αρχείο ΕΚΒΜΜ). ενέµατα του στερεωτικού υλικού (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). 1.2.3. Ζωγραφικά στρώµατα Τα ζωγραφικά στρώµατα της εικόνας είναι φτιαγµένα µε την τεχνική της αυγοτέµπερας. ηλαδή χρωστικές σε σκόνη αναµεµιγµένες µε τον κρόκο του αυγού. Τα στρώµατα της αυγοτέµπερας όταν στεγνώσουν είναι ανθεκτικά, συµπαγή και στιλπνά. Οι κύριοι παράγοντες που τα επηρεάζουν είναι οι κινήσεις των υποκείµενων 11

στρωµάτων, οι ακατάλληλοι περιβαλλοντολογικοί παράγοντες, η φυσική γήρανση των υλικών, ο ανθρώπινος παράγοντας κ.ά. Οι φθορές αυτές εκδηλώνονται µε τα φαινόµενα των απολεπίσεων, των αποκολλήσεων, των δικτύων των ρωγµατώσεων κλπ. Για την αποκατάστασή τους συνήθως πραγµατοποιούνται στερεώσεις. Φωτ.1.6. Στερέωση επιφανειακών ζωγραφικών στρωµάτων (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). 1.2.4. Βερνίκι Το τελευταίο και το πιο επιφανειακό στρώµα είναι το βερνίκι. Αποτελείται συνήθως από µια σύνθεση (µίγµα) φυσικών ρητινών. Προστατεύει τα ζωγραφικά στρώµατα από τη φυσική και την τεχνητή ακτινοβολία, από µηχανικές κακώσεις καθώς και «ζωντανεύει» τα χρώµατα και αναδεικνύει τη ζωγραφική σύνθεση. Το µειονέκτηµά του βερνικιού είναι η ταχεία οξείδωσή του, η σκούρυνσή του και το θάµπος του σε συνδυασµό µε την παρατεταµένη επικάθιση της αιθάλης από την καύση των κεριών σε εκκλησίες και εικονοστάσια, των ατµοσφαιρικών ρύπων, της σκόνης και άλλων επικαθήσεων. Άλλες φθορές του βερνικιού είναι η φυσική του γήρανση, η συρρίκνωσή του, η απολέπισή του, το δίκτυο των ρωγµατώσεων, τα φαινόµενα blooming, crazing, κλπ. 1.2.5. Επιζωγραφήσεις Λόγω της έντονης σκούρυνσης του βερνικιού είτε λόγω των έντονων και των εκτεταµένων φθορών του σε συνδυασµό µε την ανάγκη ανακαίνισης και καλλωπισµού των εικόνων, πραγµατοποιούνταν πολλές φορές επεµβάσεις επιζωγραφήσεων και χρωµατικών συµπληρώσεων. Αυτές οι επεµβάσεις είχαν τοπικό είτε συνολικό χαρακτήρα. Νεότερα ζωγραφικά στρώµατα κάλυπταν την αρχική εικόνα. Ουσιαστικά η επιζωγράφηση κάλυπτε όλα τα στρώµατα της εικόνας ανεξαρτήτως των φθορών που προϋπήρχαν. Οι αγιογράφοι επισκευαστές δεν 12

ενδιαφέρονταν να αποκαταστήσουν τη στρωµατογραφία. Η επέµβασή τους περιορίζονταν µόνο στη βελτίωση του αισθητικού αποτελέσµατος των εικόνων. Τέτοιου είδους επιζωγραφήσεις δεν χαρακτηρίζονται από υψηλή καλλιτεχνική αξία και συνήθως φαίνονται πρόχειρες και κακότεχνες. Σπανιότερα εντοπίζονται στρώµατα επιζωγραφήσεων υψηλής καλλιτεχνικής αξίας µέσω των οποίων φαίνονται οι γνώσεις και η δεξιοτεχνία του καλλιτέχνη. Η τακτική αυτή έρχεται σε αντίθεση µε τη σύγχρονη αντίληψη σχετικά µε τις επεµβάσεις συντήρησης οι οποίες στοχεύουν καταρχήν στην προστασία των εικόνων αλλά και στην ανάδειξη της µοναδικότητάς τους ως καλλιτεχνικών δηµιουργηµάτων. Η διαφοροποίηση στις δυο προσεγγίσεις βασίζεται στο ότι µε τις σύγχρονες επεµβάσεις συντήρησης γίνεται προσπάθεια να αποδοθεί στο έργο η αντικειµενική κατάσταση διατήρησής του, µε εµφανή όλα τα στοιχεία της ιστορικής του πορείας. Το στάδιο του καθαρισµού της ζωγραφικής περιλαµβάνει την αφαίρεση του επιφανειακού ρύπου, την αφαίρεση του παλαιού οξειδωµένου βερνικιού καθώς και την αποµάκρυνση κακότεχνων νεότερων επιζωγραφήσεων και χρωµατικών συµπληρώσεων εφόσον υπάρχουν. Το στάδιο του καθαρισµού είναι πολύ σηµαντικό διότι επαναφέρει την εικόνα στην αρχική της όψη, αναδεικνύει τα πραγµατικά χρώµατα της ζωγραφικής σύνθεσης και µπορεί να αποκαλύπτει αδιάγνωστες λεπτοµέρειες. Η αφαίρεση ορισµένων παλαιών επιζωγραφήσεων είναι επίπονη για την εικόνα. Σε αυτήν την περίπτωση θα πρέπει να συνυπολογίζεται το πιθανό ωφέλιµο αποτέλεσµα σε σχέση µε την επικινδυνότητα της επέµβασης. Η ακεραιότητα της εικόνας κατά τη διάρκεια και µετά την επέµβαση, καθώς και η βεβαιότητα για την αξία του αποτελέσµατος, είναι προϋποθέσεις για την επιλογή της µεθόδου όσο και για το βαθµό της επέµβασης. 13

Φωτ.1.7. Από λεπτοµέρεια εικόνας Φωτ.1.8. Η ίδια λεπτοµέρεια µετά από την πριν τον καθαρισµό αφαίρεση του ρύπου και του παλαιού (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). βερνικιού (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). Φωτ.1.9. Εικόνα πριν από το στάδιο καθαρισµού (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). Φωτ.1.10. Η ίδια εικόνα µετά από το στάδιο του καθαρισµού (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). 14

Φωτ.1.11. Εικόνα µε επιζωγραφήσεις και χρωµατικές συµπληρώσεις πριν από τον καθαρισµό (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). Φωτ.1.12. Η ίδια εικόνα µετά από την αφαίρεση των επιζωγραφήσεων και των χρωµατικών συµπληρώσεων (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). Ο καθαρισµός γίνεται συνήθως µε χηµικό τρόπο. Χρησιµοποιούνται χηµικοί διαλύτες οι οποίοι µπορούν να διαλύσουν το προς αφαίρεση στρώµα αλλά σε καµία περίπτωση δεν πρέπει να επηρεάσουν - βλάψουν τα υποκείµενα αυθεντικά ζωγραφικά στρώµατα της εικόνας. Γίνεται κατανοητό ότι η επέµβαση αυτή θα πρέπει να γίνεται ελεγχόµενα. Ο έλεγχος δε βασίζεται πλέον στην εµπειρία, στη δεξιοτεχνία, στην πειθαρχεία και στον αυτοπεριορισµό του συντηρητή όπως γινόταν παλαιότερα. Η επιστήµη της συντήρησης υποστηρίζει και αυτήν την επέµβαση µε µια σειρά από διαγνωστικές τεχνικές, ορισµένες από τις οποίες αποτελούν τον κύριο άξονα αυτής της εργασίας. Φωτ.1.13. είγµα αφαίρεσης βερνικιού (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). Φωτ.1.14. οκιµές αφαίρεσης χρωµατικής συµπλήρωσης (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). 15

1.2.6. Αισθητική αποκατάσταση Οι εργασίες συντήρησης της εικόνας ολοκληρώνονται µε την αισθητική αποκατάστασή της. Πρόκειται για µια επέµβαση η οποία έχει στόχο να οµογενοποιήσει την κατεστραµµένη ζωγραφική σύνθεση µε τέτοιο τρόπο ώστε αυτή να καθίσταται ευανάγνωστη στα µάτια του θεατή. Σύµφωνα µε τις διεθνείς αρχές και την ηθική της συντήρησης οι επεµβάσεις αυτές δεν θα πρέπει να προσβάλλουν την αισθητική και την ιστορικότητα του έργου. Η αντιστρεψιµότητα της αισθητικής αποκατάστασης και η συµβατότητα των υλικών της επέµβασης ως προς τα υλικά της εικόνας είναι οι βασικές προϋποθέσεις για µια επιτυχηµένη επέµβαση. Είναι γνωστό ότι η απόφαση και η πορεία των επεµβάσεων αποτελεί αντικείµενο ευρύτερης διεπιστηµονικής έρευνας. Για έναν ελεγχόµενο καθαρισµό δηλαδή για την ελεγχόµενη αφαίρεση των στρωµάτων της επιζωγράφησης απαιτείται η ταυτοποίηση των υλικών των συνδετικών µέσων. Στη συνέχεια ο καθαρισµός θα στοχεύσει στη διάλυσή τους και συνεπώς στη συνολική αποµάκρυνση των στρωµάτων. Φωτ. 1.15. Η εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα πριν και µετά τη συντήρηση (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). 16

Φωτ.1.16. Λεπτοµέρεια εικόνας πριν την αισθητική αποκατάσταση (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). Φωτ.1.17. Η ίδια λεπτοµέρεια µετά την αισθητική αποκατάσταση (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). 17

1.3. Περιγραφή της εικόνας Η εικόνα αυτή αποτελεί οικογενειακό κειµήλιο της οικογένειας του καθηγητή Ιωάννη Στράτη. Φωτ.1.18. Η ζωγραφική σύνθεση που φαίνεται στο ορατό φάσµα αποτελεί τη ζωγραφική σύνθεση της επιζωγράφησης. Αντικείµενο: αγιογραφία σε ξύλο Θέµα: Αγία Τριάδα ή Στέψη της Παναγίας ιαστάσεις: (47,8Χ36Χ4,8) Χρονολογία: α µισό 19 ου αιώνα Πιθανή προέλευση: Ιταλία Τεχνολογία κατασκευής: Ξύλινος φορέας: αποτελείται από µονοκόµµατο ξύλο πάχους 2,5 cm, ενισχυµένο µε δυο καρφωτά τρέσα διαστάσεων 33,5 Χ 3,4 Χ 2,2 cm, τοποθετηµένα µεταξύ τους σε απόσταση 22,5 cm. Το επάνω τρέσο απέχει 8,6 cm από την πάνω άκρη και το κάτω τρέσο απέχει 9 cm από το κάτω άκρο της εικόνας. Για τη στερέωσή τους στον ξύλινο φορέα έχουν χρησιµοποιηθεί πέντε (5) καρφιά σε κάθε τρέσο και η φορά τους είναι από τα τρέσα προς τη ζωγραφική επιφάνεια. Άλλα δυο καρφιά σε σχήµα γάντζου είναι τοποθετηµένα στο επάνω τρέσο για να εξυπηρετούν την ανάγκη της ανάρτησης 18

της εικόνας ενώ στο κάτω τρέσο υπάρχει άλλο ένα καρφί. Το ξύλο στην οπίσθια όψη της εικόνας προστατεύεται από την υγρασία µε χρωµατισµένο επίχρισµα προετοιµασίας. Ζωγραφικά στρώµατα: το στρώµα της επιζωγράφησης φαίνεται να είναι ελαιογραφία. Το αυθεντικό ζωγραφικό στρώµα φαίνεται να είναι κατασκευασµένο µε την παραδοσιακή τεχνική της αυγοτέµπερας. Το φόντο της αρχικής ζωγραφικής σύνθεσης είναι επιχρυσωµένο. Με φύλλο χρυσού είναι διακοσµηµένα και τα φωτίσµατα των πτυχών στα ενδύµατα των αγίων. 1.4. Στοιχεία αισθητικής και ιστορίας του θέµατος Η Στέψη της Παναγίας Η σκηνή εκτυλίσσεται µε το Θεό Πατέρα µε τη σφαίρα του κόσµου δεξιά και τον Ιησού Χριστό αριστερά που ευλογεί, καθισµένοι και οι δύο στα σύννεφα ουρανού, ενώ το τοπίο συµπληρώνουν σεραφείµ (κεφαλές αγγέλων µε δύο φτερά). Ψηλά στον ορίζοντα φτερουγίζει περιστέρι που συµβολίζει το Άγιο Πνεύµα ως τρίτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας. Οι δύο µορφές κρατούν στέµµα επάνω από το κεφάλι της Παναγίας, η οποία παριστάνεται στο µέσο, γονατιστή και δεόµενη µε τα χέρια σταυρωµένα στο στήθος. Η τεχνοτροπική απόδοση των µορφών παρουσιάζει δυτική επίδραση στο φυσιοκρατικό πλάσιµο της σάρκας και στην ογκηρή απόδοση των πτυχώσεων των ενδυµάτων που περιγράφουν τα µέλη των µορφών. Η σύνθεση της εικόνας της παρούσας µελέτης επαναλαµβάνει το θέµα της Αγίας Τριάδας µε παραλλαγή την προσθήκη της στεφάνωσης της Παναγίας. Αυτός ο εικονογραφικός νεωτερισµός του κεντρικού θέµατος της παράστασης έχει αφετηρία την εστεµµένη Παναγία, στοιχείο το οποίο απαντά από τους υστεροβυζαντινούς ήδη χρόνους και εξής σε φορητές εικόνες όπως στο Βυζαντινό Μουσείο Ιδρύµατος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ στη Λευκωσία (τέλη 13 ου αι.), στο Μουσείο Cοrrer της Βενετίας (β µισό 15 ου αι.), στη Χρυσοπολίτισσα της Λάρνακας της Κύπρου (1791). Ο συγκεκριµένος τύπος της εικόνας µας καθιερώνεται ευρέως στη ζωγραφική της ορθόδοξης Ανατολής το 19 ο αι. µε παραδείγµατα φορητές εικόνες όπως στο ναό του Τιµίου Προδρόµου, µετόχι της οµώνυµης µονής στην πόλη των Σερρών, στη Συλλογή της Ιεράς Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, στο ναό του Σωτήρα Χριστού στο Κάστρο του ιδυµοτείχου. Το κεντρικό θέµα της εικόνας αυτής συνδέεται, επίσης, στενά µε τη διάδοση δυτικών εικονογραφικών προτύπων µέσω χάρτινων εικόνων µε προέλευση τη µοναστική πολιτεία του Άθω το 19 ο αι.. 19

2. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Όπως προαναφέρθηκε ο τελικός στόχος της έρευνας αυτής είναι η αφαίρεση των στρωµάτων της επιζωγράφησης και η συντήρηση της εικόνας. Σε κάθε περίπτωση πρωταρχική εργασία πριν από οποιαδήποτε επέµβαση είναι η στοιχειοθέτηση της παθολογίας του αντικειµένου καθώς και η κατανόηση του τύπου και της έκτασης των φθορών του. Για τους πιο πάνω λόγους και προκειµένου να αποκρυσταλλωθούν τα πρώτα συµπεράσµατα της έρευνας ήταν απαραίτητο να προηγηθούν ορισµένες προκαταρκτικές διαγνωστικές εργασίες και τεχνικές. 2.1. Κατάσταση διατήρησης αντικειµένου Κατά κανόνα από τη µελέτη της κατάστασης διατήρησης της εικόνας εξάγονται χρήσιµα συµπεράσµατα τα οποία στοιχειοθετούν τη γενική παθολογία του αντικειµένου. Σύµφωνα µε τις διεθνείς συµβάσεις αυτά τα συµπεράσµατα πρέπει να τεκµηριώνονται και να καταχωρούνται σε αρχείο αναλογικό αλλά και ψηφιακό. Η ενηµέρωση και η διατήρηση αυτού του αρχείου έχει ενταχθεί πλέον στην καθηµερινή πρακτική των Μουσείων και είναι µια από τις κύριες υποχρεώσεις όσων επιστηµόνων εµπλέκονται στην έρευνα και στη συντήρηση των έργων τέχνης. Ανάλογα µε το βάθος και την έκταση των φθορών, σε συνδυασµό µε τη φυσικοχηµική µελέτη των συστατικών των στρωµάτων µπορεί να καθοριστεί στη συνέχεια, η µεθοδολογία συντήρησης. Σύµφωνα µε τα παραπάνω η εικόνα της αγίας Τριάδας υποβλήθηκε στις εξετάσεις που ακολουθούν. 2.1.1. Μακροσκοπική παρατήρηση Αρχικά η µελέτη της εικόνας της Αγίας Τριάδας πραγµατοποιήθηκε µε µακροσκοπική παρατήρηση. Η πρωταρχική διαπίστωση ήταν ότι πρόκειται για σύνθετη περίπτωση εικόνας προς συντήρηση διότι όπως προαναφέρθηκε η αρχική ζωγραφική σύνθεση είναι καλυµµένη µε πολλαπλά επιχρίσµατα άγνωστης σύνθεσης. Η ολοκλήρωση της «κλινικής εικόνας» του αντικειµένου πραγµατοποιήθηκε µε τη µακροσκοπική εξέταση όλων των όψεων. Εξετάστηκε η τεχνολογία κατασκευής της εικόνας καθώς το είδος και το βάθος των φθορών. Η καταγραφή όλων αυτών των δεδοµένων πραγµατοποιήθηκε µε φωτογράφηση στο ορατό, φωτογράφηση µε πλάγιο φωτισµό αλλά και µε σχεδιαστική αποτύπωση. 20

Ξύλινος φορέας (οπίσθια όψη): Το ξύλο της εικόνας είναι συµπαγές και σκληρό. εν παρουσιάζει πλαστικές παραµορφώσεις και δεν έχει προσβληθεί από ξυλοβόρα έντοµα. Τα δύο τρέσα που ενισχύουν τον φορέα είναι και αυτά από συµπαγές και υγειές ξύλο. Ο φορέας στο σύνολό του καλύπτεται από χρωµατισµένο επίχρισµα προετοιµασίας. Φωτ.2.1. Η οπίσθια όψη της εικόνας. ιακρίνονται τα τρέσα και το σκουρόχρωµο επίχρισµα. Υπάρχει ρύπος και λιπαρές κηρώδεις κηλίδες (πηγή: αρχείο ΜΒΠ). Από τα παραπάνω εξάγεται το συµπέρασµα ότι το ξύλο είναι γενικά σε καλή κατάσταση διατήρησης. Πρόσθια όψη: Ξύλινος φορέας: από τις απώλειες υλικού των ζωγραφικών στρωµάτων και της προετοιµασίας φαίνεται ότι ο ξύλινος φορέας είναι προσβεβληµένος από ξυλοβόρα έντοµα η δράση των οποίων έχει αφήσει οπές και σήραγγες στο ξύλο (φωτ.18). 21

Φωτ.2.2. ιακρίνεται το κενό στο ξύλο που βρίσκεται κάτω από όλα τα ζωγραφικά στρώµατα. Αποδίδεται σε φθορά από ξυλοφάγα έντοµα. Επίσης στο κενό διακρίνεται το film ενός υλικού. Στρώµα προετοιµασίας: Έχει χρώµα λευκό, είναι συµπαγής και πορώδης. Παρουσιάζει ρωγµές και απώλειες υλικού και σκουρόχρωµες κηλίδες. Φωτ.2.3. ιακρίνονται: η υφή της προετοιµασίας, οι ρωγµές και περιοχές απωλειών υλικού. Ζωγραφικά στρώµατα: Το στρώµα της επιζωγράφησης έχει αδρή υφή, είναι κοκκώδες και παρουσιάζει υψοµετρικές διαφορές. Σε ορισµένες περιοχές παρουσιάζει συρρίκνωση. Ρωγµατώσεις και απώλειες υλικού υπάρχουν σε ολόκληρη την έκταση της εικόνας. Σποραδικά, όπου το ζωγραφικό στρώµα είναι περισσότερο λείο και στιλπνό, ανήκει στην αυθεντική ζωγραφική σύνθεση. 22

Φωτ.2.4. ιακρίνεται η κοκκώδης υφή του στρώµατος της επιζωγράφησης µε ρωγµές και ανωµαλίες. Φωτ.2.5. Περιοχή µε συρρίκνωση υλικού. Φωτ.2.6. ιακρίνεται η αδρή υφή της επιζωγράφησης και η λεία υφή του αυθεντικού ζωγραφικού στρώµατος. Φωτ.2.7. Απώλειες υλικού και ρωγµές υπάρχουν διάσπαρτες σε ολόκληρη την επιφάνεια της εικόνας. Λεπτοµέρεια. Σκουρόχρωµος ρύπος λιπαρής υφής καλύπτει το κάτω µέρος της εικόνας. Στην κάτω δεξιά ακµή της εικόνας υπάρχει κάψιµο. 23

Φωτ.2.8. Ρύπος λιπαρής υφής στο κάτω µέρος της εικόνας. Φωτ.2.9. Κάψιµο στην κάτω δεξιά γωνία της εικόνας. Το στρώµα της αυθεντικής ζωγραφικής αποκαλύπτεται στις περιοχές απωλειών υλικού επιζωγράφησης. Στο πάνω δεξιό τεταρτηµόριο της εικόνας είναι πιο εµφανής η ύπαρξη του υποκείµενου στρώµατος της αυθεντικής ζωγραφικής σύνθεσης, το φύλλο χρυσού του φόντου, στρώµα αυγοτέµπερας αλλά και µέρος του ξύλου. Το φύλλο χρυσού έχει ρωγµές και απώλειες αλλά διατηρεί τη λάµψη του. Επίσης η επιχρύσωση φαίνεται να σώζεται σε ολόκληρη την έκτασή της. Το ζωγραφικό στρώµα της αυγοτέµπερας είναι στιλπνό και σκληρό. Έχει ρωγµές και περιορισµένες απώλειες. ιαπιστώνεται ότι το χρυσό φόντο αλλά και το αυθεντικό ζωγραφικό στρώµα βρίσκονται σε καλή κατάσταση διατήρησης, Στις ίδιες φθορές διακρίνεται ένα στρώµα λευκού χρώµατος µεταξύ φύλλου χρυσού και επιζωγράφησης καθώς και µεταξύ αυθεντικού ζωγραφικού στρώµατος και στρώµατος επιζωγράφησης. Φωτ.2.10. ιακρίνεται µέρος του χρυσού Φωτ.2.11. ιακρίνεται τµήµα ζωγραφικού φόντου της υποκείµενης ζωγραφικής στρώµατος από αυγοτέµπερα, στρώµα σύνθεσης. αυθεντικής προετοιµασίας και ξύλο. 24

Ο τύπος των ρωγµών στην ίδια την περιοχή προδίδει την ύπαρξη διαφορετικού υλικού στο υπόστρωµα της συγκεκριµένης περιοχής. Λαµβάνοντας υπόψη τη φθορά του ξύλου από τα ξυλοβόρα έντοµα και την ύπαρξη άλλου λευκού στρώµατος µεταξύ αυθεντικής εικόνας και στρώµατος επιζωγράφησης εξάγεται το συµπέρασµα ότι πιθανόν να πρόκειται για ένα είδος στοκαρίσµατος που έκανε ο επισκευαστής της εικόνας. Η επέµβαση αυτή στόχευε στην εξοµάλυνση της επιφάνειας η οποία θα δέχονταν την επιζωγράφηση στη συνέχεια. Φωτ.2.12. ιακρίνεται η διαφορετική υφή-matiera του υποστρώµατος στο επάνω δεξί τεταρτηµόριο της εικόνας. Σε παρακείµενη περιοχή στη γενειάδα του Θεού Πατέρα η οποία φέρει επίσης ρωγµές, το στρώµα της επιζωγράφησης φαίνεται να είναι τοποθετηµένο στην αυθεντική εικόνα χωρίς να µεσολαβεί άλλο λευκό στρώµα. 2.1.2. Αποτύπωση παθολογίας Με τη σχεδιαστική αποτύπωση των φθορών της εικόνας καταγράφηκε η κατάσταση διατήρησής της πριν από τις επεµβάσεις συντήρησης. Για την αποτύπωση αυτή χρησιµοποιήθηκε το υπόµνηµα αποτυπώσεων που χρησιµοποιεί το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισµού. 25

Σχ.2.1. Η αποτύπωση της παθολογίας της εικόνας της Αγίας Τριάδας. 26

Σχ..2.2. Υπόµνηµα αποτύπωσης αποτυπώσεων παθολογίας ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΣΧΕ ΙΟΥ ΧΡΩΜΑΤΙΚΟ ΣΤΡΩΜΑ (ΚΟΚΚΙΝΟ) ΑΠΩΛΕΙΑ ΧΡΩΜΑΤΙΚΟΥ ΣΤΡΩΜΑΤΟΣ ΒΕΡΝΙΚΙ (ΚΙΤΡΙΝΟ) ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΒΕΡΝΙΚΙΟΥ ΦΥΛΛΟ ΧΡΥΣΟΥ (MAGENTA MAGENTA) ΑΠΩΛΕΙΑ ΦΥΛΛΟΥ ΧΡΥΣΟΥ ΜΕΡΙΚΗ ΑΠΩΛΕΙΑ ΑΠΟΚΟΛΛΗΣΗ ΑΠΟΛΕΠΙΣΗ ΘΕΡΜΙΚΗ ΑΠΟ ΟΜΗΣΗ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΑΛΛΟΙΩΣΗ ΦΥΛΛΟΥ ΧΡΥΣΟΥ ΑΠΟΛΕΠΙΣΗ ΦΥΛΛΟΥ ΧΡΥΣΟΥ ΑΠΟΛΕΠΙΣΗ ΡΩΓΜΑΤΩΣΕΙΣ ΚΡΑΚΛΕ ΡΩΓΜΑΤΩΣΕΙΣ ΚΡΑΚΛΕ ΚΟΝΙΟΡΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗ ΘΕΡΜΙΚΗ ΑΠΟ ΟΜΗΣΗ ΡΩΓΜΑΤΩΣΕΙΣ ΚΡΑΚΛΕ ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗ ΞΑΣΠΡΙΣΜΑ (BLOOMING) ΚΕΡΙΑ (ΜΑΥΡΟ ΚΙΤΡΙΝΟ) ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΟΙ ΡΥΠΟΙ (ΜΑΥΡΟ) ΦΥΛΛΟ ΑΣΗΜΙΟΥ (ΜΠΛΕ) ΑΠΩΛΕΙΑ ΦΥΛΛΟΥ ΑΣΗΜΙΟΥ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΑΛΛΟΙΩΣΗ ΧΡΩΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΟΙΩΣΗ ΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΥ ΕΚ ΟΡΕΣ (ΧΩΡΊΣ ΠΛΑΙΣΙΟ) ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΣΙΑ ΜΕ ΧΑΡΤΙ (FACING) ΑΠΟΛΕΠΙΣΗ ΦΥΛΛΟΥ ΑΣΗΜΙΟΥ ΡΩΓΜΑΤΩΣΕΙΣ ΚΡΑΚΛΕ ΧΡΩΜΑΤΙΚΗ ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗ ΕΠΙΖΩΓΡΑΦΗΣΗ ΦΟΡΕΑΣ (ΚΑΦΕ) ΡΩΓΜΕΣ - ΣΧΙΣΙΜΑΤΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ (ΠΡΑΣΙΝΟ) ΑΠΩΛΕΙΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΣ ΥΠΟΣΤΡΩΜΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ (ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ) ΑΠΩΛΕΙΑ ΥΠΟΣΤΡΩΜΑΤΟΣ ΡΟΖΟΙ ΜΕΡΙΚΗ ΑΠΩΛΕΙΑ ΜΕΡΙΚΗ ΑΠΩΛΕΙΑ ΑΝΟΙΓΜΑ ΕΝΩΣΕΩΝ ΑΠΟΚΟΛΛΗΣΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΠΟ ΥΝΑΜΩΣΗ ΘΕΡΜΙΚΗ ΑΠΟ ΟΜΗΣΗ ΑΠΩΛΕΙΑ ΟΦΕΙΛΟΜΕΝΗ ΣΕ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΑΚΩΣΗ ΑΠΩΛΕΙΑ ΟΦΕΙΛΟΜΕΝΗ ΣΕ ΕΝΤΟΜΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗ ΦΘΟΡΕΣ ΑΠΟ ΚΑΡΦΙΑ ΑΠΟΛΕΠΙΣΗ ΚΟΝΙΟΡΤΟΠΟΙΗΣΗ ΘΕΡΜΙΚΗ ΑΠΟ ΟΜΗΣΗ ΡΩΓΜΑΤΩΣΕΙΣ - ΚΡΑΚΛΕ ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗ ΥΛΙΚΟΥ ΣΤΟΚΑΡΙΣΜΑ ΘΕΡΜΙΚΗ ΑΠΟ ΟΜΗΣΗ ΑΠΟΚΟΛΛΗΣΗ ΕΥΤΕΡΕΥΟΝ ΥΠΟΣΤΡΩΜΑ ΥΦΑΣΜΑ, ΧΑΡΤΙ ΑΠΩΛΕΙΑ ΕΥΤ. ΥΠΟΣΤΡΩΜΑΤΟΣ ΜΕΡΙΚΗ ΑΠΩΛΕΙΑ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΠΟ ΥΝΑΜΩΣΗ ΑΠΟΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΣ ΑΠΟΚΟΛΛΗΣΗ 27

2.2. Τεχνικές µελέτης Είναι γνωστό ότι η τεχνολογία στην υπηρεσία της έρευνας για τον πολιτισµό και την ιστορία καταλαµβάνει όλο και περισσότερο έδαφος τις τελευταίες δεκαετίες. Πολλές τεχνικές διάγνωσης αναπτύσσονται µε γνώµονα την εφαρµογή τους στο πεδίο της τέχνης. Μια βασική ταξινόµηση των τεχνικών αυτών τις κατατάσσει στις: α) µη καταστρεπτικές τεχνικές διάγνωσης και β) στις καταστρεπτικές τεχνικές διάγνωσης 2. Σε αυτήν την έρευνα εφαρµόστηκαν διαγνωστικές τεχνικές και από τις δυο κατηγορίες: α) ραδιογράφηση µε ακτίνες Χ, β) οπτική µικροσκοπία, γ) FTIR, δ) GC - MS όπως φαίνεται παρακάτω. 2.2.1. Μη καταστρεπτικές τεχνικές διάγνωσης Για την εφαρµογή των µη καταστρεπτικών τεχνικών διάγνωσης δεν απαιτείται δείγµα από το αντικείµενο. ηλαδή το έργο τέχνης παραµένει ανέπαφο. Είναι γνωστό ότι ο σεβασµός στην ακεραιότητα του έργου αποτελεί κύρια παράµετρο των εργασιών συντήρησης και αποκατάστασης. Οι µη καταστρεπτικές διαγνωστικές τεχνικές εφαρµόζονται συνήθως πριν από τις καταστρεπτικές τεχνικές. 2.2.1.1. Ραδιογράφηση µε ακτίνες Χ Η ραδιογράφηση µε ακτίνες Χ χρησιµοποιείται ως διαγνωστική τεχνική στις εικόνες κατά τη διαγνωστική διαδικασία συνήθως και πριν από τις επεµβάσεις συντήρησης. Λαµβάνοντας υπόψη τα αποτελέσµατα από τη µακροσκοπική παρατήρηση και γνωρίζοντας ότι δίνει πληροφορίες σχετικά µε: α) την κατάσταση του ξύλινου φορέα, β) την τεχνολογία κατασκευής του, γ) την ύπαρξη µεταλλικών στοιχείων, δ) την ύπαρξη προπαρασκευαστικού σχεδίου, ε) την ύπαρξη υποκείµενου ζωγραφικού στρώµατος και την κατάσταση διατήρησής του, ζ) µη ορατές µε γυµνό µάτι συµπληρώσεις υλικού, η) κατάσταση διατήρησης ζωγραφικών στρωµάτων και θ) την πιστοποίηση επιζωγραφήσεων και χρωµατικών συµπληρώσεων, επιλέχτηκε να εφαρµοστεί προκειµένου να διερευνηθούν τα υποκείµενα της ζωγραφικής επιφάνειας µη ορατά στρώµατα καθώς και η κατάσταση διατήρησής τους. 2.2.2. Καταστρεπτικές τεχνικές διάγνωσης Οι καταστρεπτικές τεχνικές διάγνωσης όπως προαναφέρθηκε προκειµένου να εφαρµοστούν απαιτούν δείγµα από το υλικό του αντικειµένου. Οι τεχνικές αυτές θα 2 Ο χαρακτηρισµός καταστρεπτικές ή µη καταστρεπτικές στο παρόν κείµενο, γίνεται µε γνώµονα την ακεραιότητα του έργου τέχνης και όχι µε το εάν η διαγνωστική τεχνική τελικά καταστρέφει το δείγµα του έργου. 28

µπορούσε να πει κανείς ότι είναι συµπληρωµατικές των µη καταστρεπτικών τεχνικών. Κατά τη διαγνωστική διαδικασία, έχοντας εξαντλήσει όλα τα περιθώρια της διάγνωσης µε µη καταστρεπτικές τεχνικές, η έρευνα µε καταστρεπτικές τεχνικές έπεται και υπόκειται σε ορισµένους κανόνες όπως φαίνεται πιο κάτω. 2.2.2.1. ειγµατοληψία Τα δείγµατα ελήφθησαν από προεπιλεγµένα σηµεία της εικόνας τα οποία υπέδειξε η µελέτη που προηγήθηκε και το εστιασµένο ενδιαφέρον. Τη διαδικασία λήψης δειγµάτων από εικόνες διέπουν ορισµένοι κανόνες και προϋποθέσεις. Και σε αυτήν την περίπτωση τηρήθηκαν οι προαναφερθέντες περιορισµοί παρόλο που πρόκειται για πολύ µεταγενέστερο στρώµα επιζωγράφησης το οποίο στερείται καλλιτεχνικής αξίας. Η διαδικασία τεκµηριώθηκε µε φωτογράφηση και βιντεοσκόπηση. Πιο συγκεκριµένα, µετά από τη µελέτη της παθολογίας της εικόνας και τη µελέτη των ακτινογραφικών πλακών επιλέχτηκε η περιοχή της δειγµατοληψίας. Τα σηµεία από όπου ελήφθησαν τα δείγµατα βρίσκονται στην περιοχή της φθοράς στη µεγάλη ρωγµή, σε σηµείο φθοράς στο µαύρο πλαίσιο και σε σηµεία φθοράς στο πρόσωπο του Θεού Πατέρα. Ελήφθησαν συνολικά επτά (7) δείγµατα. Τα πέντε (5) περιλαµβάνουν όλα τα στρώµατα της νεότερης επέµβασης ανά περιοχή δειγµατοληψίας, το ένα (1) περιλαµβάνει όλα τα στρώµατα της εικόνας στρωµατογραφία αρχικής ζωγραφικής σύνθεσης και νεότερης επέµβασης - εκτός από το ξύλο και ένα (1) ακόµη το οποίο προέρχεται από το επίχρισµα βερνικιού της αυθεντικής εικόνας (βλ. πιν.2.1). Η δειγµατοληψία πραγµατοποιήθηκε στο εργαστήριο συντήρησης εικόνων του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισµού. 29

D2 D9 D8 D7 D4 D3 D6 Φωτ.2.13. Σηµεία της δειγµατοληψίας. Πιν.2.1. Ελήφθησαν επτά (7) δείγµατα. είγµατα αγ.τριάδας D2. D3. D4. D6. D7. D8. D9. Περιοχή Από το εσωτερικό της µεγάλης ρωγµής Από τη φθορά στη µεγάλη ρωγµή Από την αυθεντική εικόνα Από το µαύρο πλαίσιο της εικόνας Από τη φθορά στη µεγάλη ρωγµή Από τη γενειάδα του Θεού Από το µέτωπο του Θεού Υλικό Film από χαρτί ή άλλο υλικό Στρώµα επιζωγράφησης, στόκος και αυθεντικό βερνίκι Βερνίκι Μαύρο και γαλάζιο στρώµα επιζωγράφησης, στόκος και αυθεντικό βερνίκι Γαλάζιο στρώµα επιζωγράφησης, στόκος και βερνίκι Νέο βερνίκι, στρώµα επιζωγράφησης, αυθεντικό βερνίκι, αυθεντικό ζωγραφικό στρώµα, αυθεντική προετοιµασία (βλ.x-rays) Νέο βερνίκι, στρώµα επιζωγράφησης, στόκος, αυθεντικό βερνίκι ( βλ.x-rays) 30

2.2.2.2. Οπτική µικροσκοπία Το οπτικό µικροσκόπιο χρησιµοποιείται για την άµεση παρατήρηση του αντικειµένου που ερευνάται µέσω των δειγµάτων του υλικού. Αρχικά τα δείγµατα παρατηρούνται ελεύθερα σε φυσική κατάσταση. Αυτός ο τρόπος παρατήρησης βελτιώνεται σηµαντικά µε τον εγκιβωτισµό των δειγµάτων σε ειδική ρητίνη όπως φαίνεται πιο κάτω. Μετά από κατάλληλη επεξεργασία των εγκιβωτισµένων πλέον δειγµάτων γίνεται εφικτή η µικροσκοπική παρατήρηση στην εγκάρσια τοµή του δείγµατος. Η µελέτη αυτής της πλευράς του δείγµατος δίνει πληροφορίες για τη στρωµατογραφία και τα υλικά των στρωµάτων. 2.2.2.3. FT-IR (Fourier Transform Infrared Spectroscopy) FT-IR: αρχικά των λέξεων Fourier Transform Infra Red. Η υπέρυθρη φασµατοσκοπία υπήρξε η κυριότερη τεχνική ανάλυση υλικών στα εργαστήρια για αρκετές δεκαετίες. Το υπέρυθρο φάσµα αποτελεί ένα ικανό τµήµα του δακτυλικού αποτυπώµατος ενός δείγµατος µε τις κορυφές απορρόφησης που αντιστοιχούν στις συχνότητες των δονήσεων των δεσµών µεταξύ των ατόµων που απαρτίζουν το υλικό. Επειδή κάθε διαφορετικό υλικό είναι ένας µοναδικός συνδυασµός ατόµων, προκύπτει λοιπόν ότι δεν υπάρχουν δύο ενώσεις που παράγουν ακριβώς το ίδιο υπέρυθρο φάσµα. Ως εκ τούτου η υπέρυθρη φασµατοσκοπία µπορεί να οδηγήσει σε ταυτοποίηση (ποιοτική ανάλυση) κάθε είδους υλικού. Επιπλέον, το µέγεθος των κορυφών του φάσµατος είναι άµεση ένδειξη για την ποσότητα του υπάρχοντος υλικού. Επίσης χρησιµοποιώντας εξειδικευµένα λογισµικά µπορεί να αποτελέσει εξαιρετικό εργαλείο για την ποσοτική ανάλυση. Επειδή το FT-IR: Είναι µια µη καταστρεπτική τεχνική (σε ότι αφορά το δείγµα δηλαδή το δείγµα δεν καταστρέφεται και µπορεί να χρησιµοποιηθεί στη συνέχεια όπως έγινε στην παρούσα εργασία) Μπορεί να εντοπίσει άγνωστα υλικά Είναι µια τεχνική εξαιρετικά χρήσιµη για το χαρακτηρισµό των οργανικών υλικών (συµπεριλαµβανοµένων των πολυµερών) και ορισµένων ανόργανων ενώσεων Μπορεί να καθορίσει την ποιότητα και τη συνοχή του δείγµατος 31

Μπορεί να καθορίσει το ποσό των στοιχείων σε ένα δείγµα Παρέχει µια ακριβή µέθοδο µέτρησης η οποία δεν απαιτεί εξωτερική διακρίβωση Έχει µεγαλύτερη οπτική απόδοση Είναι απλή µέθοδος επιλέχτηκε αρχικά για την ποιοτική και ακολούθως ποσοτική ανάλυση ορισµένων δειγµάτων. 2.2.2.4. GC-MS Η αέρια χρωµατογραφία-φασµατοσκοπία µάζας (GC-MS) είναι µια από τις λεγόµενες συνδυασµένες αναλυτικές τεχνικές. Όπως υποδηλώνει το όνοµα, είναι στην πραγµατικότητα δύο τεχνικές που συνδυάζονται για να σχηµατίσουν µια ενιαία µέθοδο ανάλυσης των µιγµάτων χηµικών ουσιών. Η αεριοχρωµατογραφία διαχωρίζει τα συστατικά ενός µείγµατος και η φασµατοσκοπία µάζας χαρακτηρίζει κάθε ένα από τα συστατικά ξεχωριστά. Με το συνδυασµό των δύο τεχνικών, µπορεί τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά να αξιολογηθεί ένα δείγµα που περιέχει µια σειρά από χηµικές ουσίες. Σε γενικές γραµµές, η χρωµατογραφία χρησιµοποιείται για το διαχωρισµό µιγµάτων χηµικών ουσιών σε επιµέρους συστατικά. Μόλις αποµονωθούν τα στοιχεία µπορούν να αξιολογηθούν µεµονωµένα. Η τεχνική αυτή επιλέχτηκε προκειµένου να ταυτοποιηθούν τα οργανικά µέσα των στρωµάτων των δειγµάτων που προέρχονται από το στρώµα της επιζωγράφησης της εικόνας. 32

Β. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 3. ΡΑ ΙΟΓΡΑΦΗΣΗ ΜΕ ΑΚΤΙΝΕΣ Χ 3.1. Αρχή της µεθόδου Ονοµάζονται ακτίνες Χ ή ακτίνες Ρέντγκεν. Είναι αόρατες ακτίνες ηλεκτροµαγνητικής φύσεως µε πολύ µικρό µήκος κύµατος, που κυµαίνεται από 1 Ǻ (Άγκστρεµ) µέχρι 120 Ǻ (ή συχνότητας από 6*1019 µέχρι 25*1015 Hz (χέρτζ). Τις ανακάλυψε το 1895 ο Γερµανός φυσικός Βίλχελµ Ραίντγκεν (Röntgen) κάνοντας πειράµατα πάνω στις καθοδικές ακτίνες. Ο ίδιος τις ονόµασε ακτίνες Χ και αργότερα για να τον τιµήσουν τις ονόµασαν µε το όνοµά του. Οι ακτίνες Χ παράγονται κατά το βοµβαρδισµό µιας µεταλλικής επιφάνειας µε ηλεκτρόνια που κινούνται µε µεγάλη ταχύτητα. Η µεταλλική επιφάνεια κατασκευάζεται κατά κανόνα από βολφράµιο (δύστηκτο µέταλλο). Όταν τα ηλεκτρόνια χτυπήσουν την επιφάνεια του βολφραµίου, η ταχύτητά τους µηδενίζεται. Σύµφωνα µε την αρχή διατηρήσεως η κινητική ενέργεια των ηλεκτρονίων µετατρέπεται κατά το πιο µεγάλο της µέρος σε θερµότητα και ένα µικρό µόνο µέρος της µετατρέπεται σε ακτινοβολία Χ. Τα φαινόµενα αυτά γίνονται µέσα σε ειδικούς σωλήνες παραγωγής ακτίνων Χ. Από το 1914 και µετά χρησιµοποιούνται οι σωλήνες Κούλιτζ (Coolidge). Μέσα σ` αυτούς το κενό είναι πολύ υψηλό (104 µέχρι 106 mm Hg) πράγµα που βοηθά στην ανάπτυξη µεγαλύτερης ταχύτητας στα ηλεκτρόνια. Ουσιαστικά η ταχύτητα των ηλεκτρονίων οφείλεται στη συνεχή τάση που εφαρµόζεται στα άκρα (άνοδος - κάθοδος) του σωλήνα και της οποίας οι τιµές κυµαίνονται από 30.000 µέχρι 300.000 Volts. Με χαµηλές τιµές τάσεως παίρνουµε τις λεγόµενες µαλακές ακτίνες Χ, σχετικά µεγάλου µήκους κύµατος (µικρής συχνότητας), ενώ µε υψηλή τάση τις λεγόµενες σκληρές ακτίνες Χ µικρού µήκους κύµατος (µεγάλης συχνότητας). Η λυχνία παραγωγής των ακτίνων Χ αποτελείται από µια πηγή ηλεκτρονίων, χώρο για την επιταχυνόµενη κίνηση των ηλεκτρονίων σε κενό, ένα ηλεκτρόδιο - στόχο και πηγή ενέργειας για την επιτάχυνση των ηλεκτρονίων. 33

Σχ.3.1. Σύστηµα παραγωγής ακτίνων Χ. Η λυχνία είναι κατάλληλα θωρακισµένη (έτσι ώστε οι ακτίνες Χ να εξέρχονται µόνο από το ειδικό παράθυρο) και εξοπλισµένη µε συστήµατα ψύξης. Ειδικοί κατευθυντήρες διαµορφώνουν τη γεωµετρία της εξερχόµενης δέσµης και ειδικά φίλτρα - ηθµοί διαµορφώνουν την ποιότητα της εξερχόµενης ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας. Η γεννήτρια είναι η πηγή ενέργειας για τη λειτουργία της λυχνίας και σε αυτήν ρυθµίζονται: (α) η τιµή της διαφοράς δυναµικού που θα επιταχύνει τα ηλεκτρόνια (ενέργεια), (β) η τιµή της έντασης του ρεύµατος που καθορίζει τον αριθµό των παραγοµένων φωτονίων (ένταση) και (γ) ο χρόνος έκθεσης. Φύση και ιδιότητες: Οι ακτίνες Χ, επειδή είναι ηλεκτροµαγνητικές, δηλαδή της ίδιας φύσεως µε τις φωτεινές ακτίνες, παρουσιάζουν όλες τις ιδιότητες των φωτεινών ακτίνων. Έτσι παθαίνουν ανάκλαση, διάθλαση, πόλωση, και περίθλαση. Επειδή οι ακτίνες Χ έχουν, όπως αναφέρθηκε, πολύ µικρό µήκος κύµατος, τα συνηθισµένα φράγµατα περιθλάσεως των φωτεινών ακτίνων είναι άχρηστα γι` αυτές. Πρώτος ο Γερµανός φυσικός Φον Λάουε (Von Laue) το 1912 χρησιµοποίησε τους κρυστάλλους για να πετύχει περίθλαση των ακτίνων Χ. Από τις έρευνες αυτές του Λάουε βγήκαν σπουδαία συµπεράσµατα για την εσωτερική δοµή των στερεών. Ιδιότητες που έχουν οι ακτίνες Χ και δεν έχουν οι άλλες φωτεινές ακτίνες είναι: 1. Η µεγάλη διαπεραστική τους ικανότητα, που οφείλεται στο πολύ µικρό µήκος κύµατος που έχουν. Όταν βοµβαρδίσουµε ένα υλικό σώµα, π.χ. έναν ανθρώπινο οργανισµό µε ακτίνες Χ, το διαπερνούν σε βαθµό που εξαρτάται από το µήκος κύµατός τους και από την πυκνότητα του σώµατος. Τα οστά π.χ. έχουν πιο µεγάλη πυκνότητα από τις σάρκες και γι` αυτό οι ακτίνες Χ, ενώ διαπερνούν τη σάρκα, δεν διαπερνούν τα οστά. 34

2. Ιονίζουν τα υλικά από τα οποία διαπερνούν κι έτσι προκαλούν βιολογικές επιδράσεις στους ζωντανούς ιστούς. 3. Προκαλούν το φθορισµό διαφόρων υλικών. Εφαρµογές της µεθόδου: Εφαρµόζονται στην Ακτινολογία για ακτινογραφίες και ακτινοσκοπήσεις. Αλλά και σε άλλους τοµείς βρίσκουν εφαρµογή. Έτσι µε ακτίνες Χ ελέγχονται οι πολύτιµοι λίθοι και αναγνωρίζονται, αν είναι γνήσιοι ή αποµιµήσεις. Χρησιµοποιούνται πολύ στη µεταλλουργία, για τον έλεγχο της εσωτερικής συνέχειας ενός µεταλλικού υλικού (µεταλλογνωσία). Έτσι ανακαλύπτονται µικρά κενά που σχηµατίστηκαν κατά την πήξη του µετάλλου ή και κατά τη χρήση τους. Και στην επιστηµονική όµως έρευνα η συµβολή τους είναι µεγάλη, κυρίως στη µελέτη της δοµής των κρυστάλλων. Η ραδιογραφική εξέταση είναι µια τεχνική που χρησιµοποιείται στο πεδίο της συντήρησης έργων τέχνης και αποτελεί µια απαραίτητη µέθοδο αφενός στο στάδιο της διαγνωστικής διαδικασίας και αφετέρου στη διαδικασία της επέµβασης. Οι πληροφορίες που δίνει αφορούν στις τεχνικές κατασκευής αλλά και στην κατάσταση διατήρησης του έργου. Σχ.3.2. Τυπική διάταξη για τη ραδιογράφηση ενός έργου τέχνης µε ακτίνες Χ. Το ακτινογραφικό film (ακτινογραφική πλάκα) βρίσκεται σε επαφή µε την ζωγραφική επιφάνεια. Χρησιµοποιούνται τόσες πλάκες όσες χρειάζονται για να καλύψουν ολόκληρη την επιφάνεια του έργου. Στη συνέχεια οι µεµονωµένες πλάκες ψηφιοποιούνται ώστε να δηµιουργηθεί το ψηφιακό µωσαϊκό της συνολικής ακτινογραφηµένης επιφάνειας (πηγή: Aldrovandi A., Picollo M.). Η δυνατότητα διείσδυσης της ακτινοβολίας Χ σηµαίνει ότι µπορεί να διαπεράσςι ένα αντικείµενο επιλεκτικά ανάλογα µε τα υλικά και τη φυσική δοµή του. 35

Η απορρόφηση της ακτινοβολίας από τα υλικά αυξάνεται όσο αυξάνεται ο ατοµικός αριθµός του στοιχείου που υπάρχει. Μέσω της διαπερατότητας των στρωµάτων καταγράφονται πληροφορίες από το σύνολό τους, δηλαδή και από το εσωτερικό του αντκειµένου. Η εικόνα που λαµβάνεται συνίσταται από διαφορετικά επίπεδα ακτινοσκιερότητας (τόνοι του γκρίζου) που παρουσιάζουν τα διάφορα στοιχεία στις ακτίνες Χ, στη δυνατότητά τους δηλαδή να απορροφούν αυτήν την ακτινοβολία. Η ακτινογραφική πλάκα είναι φωτοευαίσθητη µέσω της επίστρωσης ενός γαλακτόµατος παρόµοιου µε εκείνου του ασπρόµαυρου φωτογραφικού φιλµ. Για να αυξηθεί η ευαισθησία της ακτινογραφικής πλάκας το φωτοευαίσθητο γαλάκτωµα είναι περασµένο και στις δυο πλευρές της. Η διαδικασία εµφάνισης είναι παρόµοια µε αυτήν της εµφάνισης του ασπρόµαυρου φωτογραφικού φιλµ. Το τελικό αποτέλεσµα είναι θετική εικόνα έτοιµη για ανάγνωση και ανάλυση σε αντίθεση µε το φιλµ το οποίο πρέπει να περάσει από τη διαδικασία της εκτύπωσης για να παραχθεί η αναγνώσιµη θετική εικόνα. Η ανάγνωση της ακτινογραφικής πλάκας γίνεται προβληµατική πολλές φορές εξαιτίας των συγκεχηµένων πληροφοριών που φέρει, πληροφορίες που προέρχονται από όλα τα στρώµατα του έργου. Η χρήση του πυκνόµετρου της ακινοσκιερότητας διευκολύνει την αποσαφήνηση των πληροφοριών. 3.2. Περιγραφή διαδικασίας Ακτινογράφησης Χρησιµοποιήθηκε η φορητή συσκευή παραγογής ακτινων Χ: YXLON SMART 160E/0.4. Τα φορητά συστήµατα ακτίνων Χ της εταιρείας YXLON είναι συµπαγή και µικρού βάρους. Λόγω της υψηλής συχνότητας τεχνολογίας µεταγωγής, τα SMART φορητά συστήµατα ακτίνων Χ παράγουν εξαιρετικά σταθερή ακτινογραφία παραγωγής σε πολύ σύντοµο χρόνο έκθεσης. 36

Οι συνιστώσες της «δόσης» της: Τάση (kv), Ένταση (ma) και χρόνος έκθεσης T (sec) µπορούν να ρυθµιστούν µε άµεση έναρξη στο πληκτρολόγιο του χειριστηρίου ή επιλέγοντας ένα από τα 100 προγράµµατα έκθεσης. Όλες οι πληροφορίες είναι διαθέσιµες σε οθόνη µε οπίσθιο φωτισµό. Ειδικό σύστηµα παρακολούθησης πίεσης, θερµοκρασίας και ροής του νερού ψύξης της συσκευής εξασφαλίζει τη λειτουργία σε ασφαλείς συνθήκες. Χαµηλό σωµατικό βάρος Σύντοµη έκθεση Αξιόπιστη Εύχρηστη Φωτ.3.1. Φορητές συσκευές ακτίνων Χ (πηγή www.yxlon.com) Φωτ.3.2. Ο ραδιογραφικός θάλαµος του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισµού. ιακρίνονται: α) η φορητή συσκευή παραγωγής ακτίνων Χ και η τροχήλατη βάση της, β) το καβαλέτο επάνω στο οποίο τοποθετούνται οι εικόνες προς ακτινογράφηση και γ) η επένδυση των τοίχων µε φύλλα µολύβδου για την ακτινοπροστασία των εργαζοµένων. 37

Πραγµατοποιήθηκαν δοκιµαστικές λήψεις και τελικά επιλέχτηκε ως καταλληλότερη η δόση µε τα εξής χαρακτηριστικά (Πιν.3.1.): Kv ma T Απόσταση Τύπος film 31 6 60 sec 85 cm Kodak ΑΑ400 READY PACK Πιν.3.1. Η ακτινογράφηση της εικόνας ολοκληρώθηκε µε τέσσερις λήψεις, Χρησιµοποιήθηκαν τέσσερις ακτινογραφικές πλάκες διαστάσεων (29,8 Χ 23,7) cm ώστε να καλυφθεί ολόκληρη η επιφάνειά της. Οι ακτινογραφικές πλάκες αφού εµφανίστηκαν, µελετήθηκαν σε φωτεινή τράπεζα µε τη βοήθεια του πυκνόµετρου KOWOTEST GmbH, DENSORAPID-A. Μετά την εµφάνισή τους οι ακτινογραφικές πλάκες ψηφιοποιήθηκαν και µε εξειδικευµένο λογισµικό συρράφτηκαν ώστε να αποδώσουν ολόκληρη τη σύνθεση της ακτινογραφηµένης εικόνας. Ακτινογραφικές πλάκες φιλµ Χρησιµοποιήθηκε το ακτινογραφικό φιλµ KODAK INDUSTREX AA400. Ο τύπος αυτός χρησιµοποιείται για βιοµηχανικές εφαρµογές. Είναι ευαίσθητο, λεπτόκοκκο και υψηλής ταχύτητας. Είναι κατάλληλο για την καταγραφή λεπτοµερειών. Προσφέρει εξαιρετικά ισχυρά χαρακτηριστικά χειρισµού. Μπορεί να αντέξει τις υψηλές θερµοκρασίες και την υγρασία. Εµφάνιση των ακτινογραφικών πλακών Για την εµφάνιση των ακτινογραφικών πλακών χρησιµοποιήθηκε η συσκευή KODAK INDUSTREX M35. Είναι ένα εµφανιστήριο ακτινογραφικών πλακών γρήγορο, αξιόπιστο και εύχρηστο. Ο επεξεργαστής ελέγχει συνεχώς τη θερµοκρασία των χηµικών υγρών εµφάνισης και στερέωσης. Για τις ανάγκες του φιλµ που χρησιµοποιήθηκε επιλέχτηκε ο οκτάλεπτος κύκλος εµφάνισης. 38

Φωτ.3.4. Το εµφανιστήριο ακτινογραφικών πλακών (πηγή: http://www.kodak.com). Μελέτη των ακτινογραφικών πλακών µε πυκνόµετρο Φωτ.3.5. Πυκνόµετρο µε καθετήρα 60cm,αισθητήρα 60 mm, φορτιστή και ταινία καλιµπραρίσµατος. (πηγή: http://www.tula-conditer.ru/kowotest.phtml) Η µελέτη των ακτινογραφικών πλακών πραγµατοποιείται µε παρατήρηση όταν αυτές τοποθετηθούν επάνω σε φωτεινή τράπεζα µέσα σε σκοτεινό θάλαµο. Όπως προαναφέρθηκε, πολλές φορές οι πληροφορίες που έχουν καταγραφεί στην ακτινογραφική πλάκα είναι είτε πολύπλοκες είτε δυσανάγνωστες. Επίσης συχνά το ανθρώπινο µάτι παρουσιάζει αδυναµία στο να ξεχωρίσει τόνους του γκρίζου µε ελάχιστη τονική διαφορά µεταξύ τους. Για την αποσαφήνιση λοιπόν των πληροφοριών αλλά και για την καλύτερη διακριτότητά τους χρησιµοποιείται το πυκνόµετρο. Για τη µελέτη των ακτινογραφικών πλακών της εικόνας της αγίας Τριάδας Στέψη της Παναγίας χρησιµοποιήθηκε πυκνόµετρο Kwotest densorapid A. Το πυκνόµετρο DENSORAPID Α είναι µια ψηφιακή συσκευή µε χειροκίνητο αισθητήρα και ηµι-αυτόµατο µηδενισµό, που εξυπηρετούν στο φωτοµετρικό προσδιορισµό της οπτικής πυκνότητας - το βαθµό µαυρίσµατος των ακτινογραφικών πλακών (X-ray film). Το πυκνόµετρο µετρά την πυκνότητα των ακτινογραφικών πλακών µετά από την ακτινογράφηση µε φωτεινότητα από 15.000 έως 80.000 cd/m 2. Η οπτική πυκνότητα καθορίζεται από το δεκαδικό λογάριθµο της έντασης 39

του φωτός (Ιº) που διαπερνά την ταινία αρχικά προς την ένταση του φωτός (Id) που έχασε η ταινία µετά την ακτινογράφηση: S = I º / Id. Η συσκευή µετατρέπει το αναλογικό σήµα εισόδου σε ψηφιακό σήµα εξόδου το οποίο µπορεί να αναγνωστεί σε LCD οθόνη ύψους 13 mm. Η συσκευή λειτουργεί µε επαναφορτιζόµενη µπαταρία νικελίου-καδµίου και παρέχεται µε φορτιστή. Η ακτινογραφική πλάκα (X-ray ταινία) τοποθετείται µεταξύ της φωτεινής πηγής και του κυλινδρικού αισθητήρα του πυκνόµετρου ο οποίος µε τη σειρά του τοποθετείται σε κάθετη θέση σε σχέση µε την παρατηρούµενη επιφάνεια. Το άνοιγµα του αισθητήρα είναι διαµέτρου 2 mm και επιτρέπει τη διέλευση ενός αριθµού φωτονίων από τη φωτεινή πηγή ο οποίος καταφέρνει να διέλθει από την ακτινογραφική πλάκα και να επηρεάσει τον αισθητήρα. Στη συνέχεια η τιµή της οπτικής πυκνότητας της ακτινογραφικής πλάκας απεικονίζεται στην ψηφιακή µονάδα. Οι µετρούµενες τιµές µπορεί να καταγράφονται και αποθηκεύονται στη µνήµη του οργάνου (πηγή: http://www.kowotest-buro.ru/uurlp/uurls/u17/). Φωτ.3.6. Τοποθέτηση των ακτινογραφικών Φωτ.3.7. Μέτρηση της οπτικής πυκνότητας πλακών στη φωτεινή τράπεζα της ακτινογραφικής πλάκας (πηγή: (πηγή: προσωπικό αρχείο). προσωπικό αρχείο). Το µήκος του αισθητήρα είναι 60 mm και οι εξωτερικές διαστάσεις συσκευής είναι: 150 Χ 80 Χ 40 mm και βάρος: 1,1 kg. 40

3.3 Αποτελέσµατα Από τη µελέτη των ακτινογραφιών διαπιστώθηκε η ύπαρξη του αρχικού ζωγραφικού στρώµατος. Η κατάσταση διατήρησής του κρίνεται καλή. Το υποκείµενο ζωγραφικό στρώµα εµφανίζεται ολόκληρο δεν παρουσιάζει διακοπές και εκτεταµένες απώλειες. Ο τίτλος και το θέµα, στην αυθεντική ζωγραφική σύνθεση, αποδίδεται λίγο διαφορετικά από το φαινόµενο. Θεωρητικά όπως προαναφέρθηκε η υποκείµενη ζωγραφική σύνθεση είναι πιο κοντά στον τυπικό εικονογραφικό της τύπο. Πιο συγκεκριµένα, επάνω από το κεφάλι του Χριστού διακρίνεται το τµήµα του τίτλου Η ΑΓΙΑ ενώ από την εκ διαµέτρου αντίθετη πλευρά, όπου θα έπρεπε να τοποθετήσει συµµετρικά ο ζωγράφος τη λέξη ΤΡΙΑΣ, φαίνεται να υπάρχει φθορά και διακρίνεται µόνο το αρχικό γράµµα Τ...της λέξης. Το φωτοστέφανο του Θεού Πατέρα φαίνεται να έχει σχήµα κύκλου και όχι τριγώνου. Η θέση της µύτης του φαίνεται να είναι σε λίγο διαφορετική θέση. Την κεντρική σύνθεση φαίνεται να πλαισιώνουν σύννεφα (όπως περιγράφεται ο τυπικός εικονογραφικός τύπος του θέµατος). Η µεγαλύτερη φθορά καταγράφεται στο επάνω δεξιό τεταρτηµόριο της εικόνας. Φαίνεται να υπήρχε απώλεια υλικού σε αρκετό βάθος. Αποτυπώθηκαν οι ρωγµές των στρωµάτων και διαπιστώθηκε η συµπλήρωση της περιοχής µε υλικό διαφορετικής ποιότητας από αυτά της εικόνας. Έτσι ερµηνεύεται η ύπαρξη λευκού στρώµατος σε συγκεκριµένες περιοχές φθορών και η έλλειψή του από άλλες. Σε ολόκληρη την έκταση της ακτινογραφηµένης εικόνας διακρίνονται οι απώλειες υλικού. Επίσης διακρίνονται τα τρέσα, τα καρφιά τους και στο κάτω µέρος ένα µικρό τµήµα από τα νερά του ξύλου. Το προπαρασκευαστικό σχέδιο της αρχικής ζωγραφικής σύνθεσης φαίνεται να είναι εγχάρακτο. Η αντίθεση των ακτινογραφικών πλακών δεν είναι πολύ έντονη. Την ανάγνωση και τη µελέτη τους δυσχεραίνουν οι πληροφορίες που καταγράφονται από όλα τα στρώµατα της εικόνας. 41