Γυναίκες στην περιφέρεια της Πληροφορικής: Αθέατοι μηχανισμοί κατασκευής κοινωνικού φύλου

Γυναίκες στην περιφέρεια της Πληροφορικής: Αθέατοι μηχανισμοί κατασκευής κοινωνικού φύλου Χαρίκλεια (Χαρά) Κώνστα Υποψήφια Διδάκτωρ Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (E-mail: xkonsta@phs.uoa.gr) Περίληψη Μέσα από την ανάλυση μέσων που διαμορφώνουν τη δημόσια εικόνα της πληροφορικής τεχνολογίας, όπως οι διαφημίσεις, μελετάται το ζήτημα της κατασκευής ταυτοτήτων χρηστών της υπολογιστικής τεχνολογίας στο ελληνικό κοινό. Η έμφαση δίνεται στον εντοπισμό αθέατων μηχανισμών συνδιαμόρφωσης χρηστών υπολογιστών και ταυτοτήτων κοινωνικού φύλου, στο πλαίσιο μιας διάκρισης πέντε περιόδων ιστορίας της πληροφορικής. Σε αντίθεση με τις συνήθεις κατανομές σε «γενιές» υπολογιστών με βάση καινοτομίες σε υλικά (οι λυχνίες, το τσιπ, κοκ), η προτεινόμενη περιοδολόγηση βασίζεται στις αλλαγές στη χρήση του υπολογιστή όπως αυτές προωθήθηκαν από διαφημίσεις διεθνών και ελληνικών εταιρίες εισαγωγής και διάθεσης ηλεκτρονικών υπολογιστών. Μέσω της μελέτης απεικονίσεων συμπλεγμάτων γυναίκα-υπολογιστής-άντρας, στην παρούσα ανακοίνωση υποστηρίζεται ότι οι γυναίκες δεν αποκλείονται από την πληροφορική αλλά συμπεριλαμβάνονται σε αυτή με ένα συγκεκριμένο στερεοτυπικό τρόπο. Με τις απεικονίσεις αυτές προωθείται τελικά ο εγκλωβισμός των γυναικών σε συγκεκριμένα τμήματα του υπολογιστή. Εισαγωγή Η διεθνής κοινότητα των ειδικών στην εκπαίδευση στην πληροφορική προβληματίζεται από το ότι η αναπαραγωγή κατά φύλο διακρίσεων στην εκπαίδευση και στην εργασία δεν υποχωρεί, παρά την από δεκαετίες κατάργηση κάθε τυπικής διάκρισης ως προς την πρόσβαση των δύο φύλων στην εκπαίδευση στην πληροφορική.1 Η ηγεμονία μιας ιδεολογίας κοινωνικού φύλου στον εργασιακό χώρο 1 Για ζητήματα κοινωνικού φύλου σε σχέση με την ιστορία της τεχνολογίας βλέπε ενδεικτικά: Abbate, J. (2003). "Women and Gender in the History of Computing." IEEE Annals of the History of Computing 4: 4-8. Bijker, W. E. and K. Bijsterveld (2000). "Women Walking through Plans: Technology, Democracy, and Gender Identity." Technology and Culture 41(3): 485-515. Cowan, R. S. (1976). "The Industrial Revolution in the Home: Household Technology and Social Change in the 20th Century." Technology & Culture 17(1): 1-23. Cowan, Ruth. (1983) More Work for Mother: The Ironies of Household Technology from the Open Hearth to the Microwave, Basic Books Inc. Cowan,

έχει τεκμηριωθεί επαρκώς στο πλαίσιο διαφόρων ερευνητικών τομέων.2 Είναι γνωστό ότι οι απεικονίσεις των νέων τεχνολογιών στα ΜΜΕ αναπαράγουν αυτή την ιδεολογία με εικόνες οι οποίες παρουσιάζουν τις γυναίκες ως υποδεέστερες των αντρών.3 Οι προηγούμενες όμως μελέτες περιορίζονται σε σημειωτικές αναλύσεις σχέσεων αντρών και γυναικών, αφήνοντας εκτός ερμηνείας τους τρόπους με τους οποίους δημόσιες απεικονίσεις κατασκευάζουν τόσο ταυτότητες κοινωνικού φύλου όσο και υπολογιστικές διατάξεις. Μέσα από την ανάλυση μέσων που διαμορφώνουν τη δημόσια εικόνα της πληροφορικής τεχνολογίας, όπως οι διαφημίσεις, η παρούσα ανακοίνωση εξετάζει το ζήτημα της κατασκευής ταυτοτήτων χρηστών της υπολογιστικής τεχνολογίας στο ελληνικό κοινό. 4 Για μια εξήγηση του φαινομένου, μελετώ την ιστορία της υπολογιστικής τεχνολογίας (ή πληροφορικής) όπως αυτή μπορεί να ερευνηθεί σε διαφόρων ειδών έντυπα (εφημερίδες, περιοδικά τεχνικά και ευρείας κυκλοφορίας), κατά τη διάρκεια πέντε περιόδων. 5 Πιο συγκεκριμένα, R. S. (1996). "Technology Is to Science as Female Is to Male: Musings on the History and Character of Our Discipline." Technology & Culture 37(3): 572-582. Wajcman, J. (2007). "From Women and Technology to Gendered Technoscience." Information, Communication & Society 10(3): 287-298. Wajcman, J. (2010). "Feminist theories of technology." Cambridge Journal of Economics 34: 143152. Lie, Merete. Gender in the Image of Technology, in Merete Lie and Knut H. Sorensen, Making Technology Our Own? (Oslo/Stockholm/Copenhagen, Scandinavian University Press, 1996), pp. 201-223. 2 Για ζητήματα κοινωνικού φύλου και εργασίας βλέπε ενδεικτικά: Berner, B. (2007). "Rationalizing Technical Work Visions and Realities of the Systematic Drawing Office in Sweden, 1890 1940." Technology and Culture 48(1): 20-42. Boyer, K. and K. England (2008). "Gender, work and technology in the information workplace: from typewriters to ATMs." Social and Cultural Geography 9(3): 241-256. Croissant, J. L. (1999). Engendering Technology: Culture, Gender, and Work. Women and technology: Historical, Societal and Professional perspectives, New Brunswick, NJ, USA. Gutek, B. A. and T. K. Bikson (1985). "Differential Experiences of Men and Women in Computerized Offices." Sex Roles 13(3/4): 123-136. Wajcman, J. (2006). "New connections: social studies of science and technology and studies of work." Work, employment and society 20(4): 773786. 3 Bell, P. and M. Milic (2002). "Goffman s Gender Advertisements revisited: combining content analysis with semiotic analysis." Visual Communication 1(2): 203-222. Clarke, Adele E. 2005. Situational Analysis: Grounded Theory After the Postmodern Turn. Thousand Oaks, CA: Sage. 4 Για την μεθοδολογία ανάλυσης απεικονίσεων βλέπε ενδεικτικά: Bell, S.E. 2010. "Visual methods for collecting and analyzing data. In I. Bourgeault, R. Dingwall, & R. devries (Eds.). Qualitative Methods in Health Research. Thousand Oaks, CA: Sage (pp.513-535). Dumit, Joseph and Burri, Regula Valérie. 2007. "Social Studies of Scientific Imaging and Visualization. The Handbook of Science and Technology Studies. Third Edition. (ed. Hackett, Lynch et.al.) October. Pauwels, Luc. 2006. A Theoretical Framework for Assessing Visual Representational Practices in Knowledge Building and Science Communications. Pauwels, Luc (ed.). Visual Cultures of Science. Dartmouth College Press. (1-25). Rose, Gillian. 2007. Visual Methodologies: An Introduction to the Interpretation of Visual Materials. London: Sage, 2nd ed. Chapter 1: Researching Visual Materials: Towards a Critical Visual Methodology (Pages 1-34). Clarke, Adele E. 2005. Situational Analysis: Grounded Theory After the Postmodern Turn. Thousand Oaks, CA: Sage. Van Leeuwen, Theo and Carey Jewitt (Eds.) 2000. Handbook of Visual Analysis. London: Sage. 5 Για ιστοριογραφικά ζητήματα της ιστορίας του ηλεκτρονικού υπολογιστή, βλέπε ενδεικτικά Michael S. Mahoney The history of computing in the history of technology in Annals for the History of Computing Vol. 10, No. 2, 1988, pp 113-125. Aristotle Tympas, Computers: Analog, in 2

αναλύονται ευρήματα ιστορικής έρευνας σε διαφημίσεις πληροφορικής της εποχής 1954-2004.6 Η έρευνα αυτή επικεντρώνεται στη μελέτη των άτυπων μηχανισμών αναπαραγωγής διακρίσεων φύλου. Οι διαφημίσεις αποτελούν σημαντικό πρωτογενές υλικό στην ιστορική έρευνα γιατί παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τη δημόσια εικόνα των υπολογιστών σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μέσο για να επικοινωνήσουν διαφορετικές περιοχές, όπως η διανοητική ιστορία και η ιστορία της τεχνολογίας, η ιστορία των επιχειρήσεων και της οικονομίας και τέλος η κοινωνική και πολιτισμική ιστορία.7 Οι διαφημίσεις αποτελούν προνομιακό μέσο για τη μελέτη απεικονίσεων που καθορίζουν τη διαδικασία της κοινωνικής κατασκευής των χρηστών μιας τεχνολογίας.8 Όπως υποστηρίζει η Christina Lindsay οι «κατασκευασμένοι χρήστες» είναι προϊόντα σχεδιαστών, διαφημιστών και άλλων διαμεσολαβητών. Οι διαμεσολαβητές προτείνουν τις ταυτότητες κατασκευασμένων χρηστών αναμένοντας ότι οι πραγματικοί χρήστες αναπτύσσουν τις δικές τους ταυτότητες με πρότυπο εκείνες των κατασκευασμένων χρηστών. Αν και αυτοί οι χρήστες δεν κατοικούν σε φυσικά σώματα, αποτελούν εικονικές ταυτότητες οι οποίες διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση ιδεολογιών και ταυτοτήτων.9 6 7 8 9 Encyclopedia of 20th-Century Technology, Colin Hempstead (editor), Routledge, London, Great Britain, 2005, 195-199. Aristotle Tympas, Computers: Hybrid, in Encyclopedia of 20th Century Technology, Colin Hempstead (editor), Routledge, London, Great Britain, 2005, 202-204. Aristotle Tympas, Calculation and Computation, in New Dictionary of the History of Ideas, Maryanne Cline Horowitz (editor), Charles Scribner s Sons, New York, New York, 2004, Volume I, 255-259. Έχω εξετάσει περί τα 3.000 τεύχη και φύλλα από το οικονομικό περιοδικό ευρείας κυκλοφορίας Οικονομικός Ταχυδρόμος, τις εφημερίδες Το Βήμα και Τα Νέα, το Ενημερωτικό Δελτίο του Τεχνικού Επιμελητήριου Ελλάδος. Η έρευνα αυτή εντόπισε σημαντικό αριθμό διαφημίσεων, η ανάλυση των οποίων δίνει, εκτιμώ, την δυνατότητα να καταλήξουμε σε κάποια πρώτα συμπεράσματα. Aspray, William, and Donald B. Beaver, Marketing The Monster: Advertising Computer Technology. IEEE Annals of the History of Computing 8 no. 2 (1986): 127-143. Για τη συνδιαμόρφωση χρηστών και τεχνολογίας βλέπε ενδεικτικά: Oldenziel R. & Zachmann Κ., (Eds) (2009) Cold War Kitchen Americanization, Technology and European Users, The MIT Press. Oudshoorn N. & Pinch Τ (2008) User-Technology Relationships: Some Recent Developments (541-565) In The Handbook of Science and Technology Studies, Third Edition, edited by Edward J. Haclett etc., Cambridge, Mass: MIT Press. Oudshoorn, N. & Pinch, T. (Eds.). (2003). How Users Matter: the Co-construction of Users and Technology.(1-4) Cambridge, Massachusetts: MIT Press. Stepulevage, L. (2003). "Computer-Based Office Work: Stories of Gender, Design, and Use." IEEE Annals of the History of Computing (4): 67-72. Garrety, K. & Badham R. (2004). "User-Centered Design and the Normative Politics of Technology." Science Technology Human Values 29: 191-212. Lundin, Per Documenting the Use of Computers in Swedish Society between 1950 and 1980 Final Report on the Project From Computing Machines to IT, Working Papers from the Division of History of Science and Technology (Stockholm 2009). Lindsay, Christina From the Basement to the Kitchen: Constructing the Gendered Personal Computer User, Technology and Society, Women and Technology: Historical, Societal, and Professional Perspectives. Proceedings. International Symposium (1999): 295-298. Βλέπε, επίσης: Gamson, W. A., D. Croteau, et al. (1992). "Media Images and the Social Construction of Reality." Annual Review of Sociology 18: 373-393. 3

Χρησιμοποιώντας μεθόδους ανάλυσης περιεχομένου και σημείων, η εργασία μου έχει μια αφετηρία στη μελέτη των William Aspray και Donald Beaver, οι οποίοι όμως δεν στηρίχθηκαν ακριβώς στην αλλαγή των απεικονίσεων του υπολογιστή από διαμεσολαβητές αλλά σε αλλαγές στις απεικονίσεις του υπολογιστή όπως αυτές αποτυπώνονται σε διαφημίσεις που απευθύνονται σε κατηγορίες χρηστών. Μια δεύτερη αφετηρία βρίσκω στην προαναφερθείσα μελέτη της Lindsay. Επιπλέον, η ανακοίνωση συνεχίζει και εμπλουτίζει στην κατεύθυνση μιας πρόσφατα δημοσιευθείσας μελέτης, στην οποία προτείναμε μια πρώτη καταγραφή τμημάτων του ηλεκτρονικού υπολογιστή τα οποία απεικονίζονται ως κατάλληλα για τη γυναικεία εργασία.10 Εδώ συνεχίζω με μια μελέτη που καλύπτει ένα μεγαλύτερο χρονικό εύρος, από την πρώτη διαφημιστική καταχώρηση ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή (δεκαετία 1950) μέχρι τα πολύ πρόσφατα χρόνια (δεκαετία 2000). Παρακολουθώ τους μετασχηματισμούς του υπολογιστή και την μετάβαση του από μια μαθηματική μηχανή με διαστάσεις ενός ολόκληρου δωματίου σε μια διαδικτυωμένη συσκευή τηλεπικοινωνιών (Παράρτημα 1). Περιοδολογήσεις της Ιστορία της Πληροφορικής: Από την εφεύρεση των μηχανών στη διαμόρφωση τους στη χρήση11 Στη διαφημιστική εκστρατεία της εταιρίας εισαγωγής μηχανών γραφείου Αφοί Συμεωνίδη εμφανίζεται η εικόνα του χαρούμενου, ενεργητικού επαγγελματία άντρα.12 Τέτοιες διαφημίσεις ανήκουν στην προ-κομπιούτερ εποχή (εποχή πριν τον ηλεκτρονικό υπολογιστή). Αποτελούν βάση στην ιστορία που αφηγούμαι γιατί τα συνοδευτικά σκίτσα περιλαμβάνουν γνώριμα σύμβολα που θα επανέλθουν 10 Tympas, Aristotle, Hara Konsta, Theodore Lekkas, Serkan Karas Constructing Gender and Technology in Advertising Images, Feminine and Masculine Computer Parts, in Gender Codes in Why Women Are Leaving Computing (Eds Thomas J. Misa), IEEE-CS Press/Wiley, 2010. 11 Ο συσχετισμός της τεχνολογικής αλλαγής με κάποιο είδος περιοδολόγησης είναι μια εγγενώς επισφαλής διαδικασία. Υπάρχουν πάντα ενδιάμεσοι περίοδοι, διασταυρώσεις και φαινόμενα που καθιστούν δύσκολη την απλή ταξινόμηση ή τον εντοπισμό διακριτών επιδράσεων, υποστηρίζει ο Magnus Johansson (Johansson M., Smart, Fast and Beautiful On Rhetoric of Technology and Computing Discourse in Sweden 1955-1995, Second Edition ed.: Linköping University, 1997). Εγκαταλείποντας παραδοσιακές ιστορικές προσεγγίσεις που επικεντρώνονται στο υλισμικό του υπολογιστή, προχωρώ σε μια κατανομή σε περιόδους η οποία βασίζεται στις αλλαγές στη χρήση (και τις κατηγορίες χρηστών) στους οποίους απευθύνονται οι διαφημίσεις υπό εξέταση. Στη βάση αυτή προτείνω τη διάκριση σε πέντε περιόδους. 12 Περιοδικό Οικονομικός Ταχυδρόμος, 1955. 4

συνδεδεμένα με ιδιότητες τις οποίες οι νέες μηχανές υπόσχονται να παρέχουν (π.χ. κλεψύδρα για την οικονομία χρόνου, πύραυλος για την ταχύτητα, στόχος για την επιτυχία) ενώ τα συνοδευτικά κείμενα αναφέρονται σε ιδιότητες όπως η ακρίβεια, η αποτελεσματικότητα στους αριθμητικούς υπολογισμούς κ.α. (Παράρτημα 2). Αυτή είναι η αρχή μιας μακράς ιστορίας διαφημίσεων υπολογιστικών μηχανών στη χώρα. Οι διαφημίσεις για μικρές υπολογιστικές μηχανές («προσθετοαφαιρετικές») στα μέσα του 1950, οι οποίες είχαν ως διακηρυγμένο στόχο να διευκολύνουν, αν όχι να απαλλάξουν, τον ανθρώπινο νου από την πολύπλοκη διαδικασία υπολογιστικών πράξεων, παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες για τις βάσεις μιας μακρόχρονης ιστορίας διαφήμισης της υπολογιστικής τεχνολογίας. Οι μέθοδοι που επιλέχθηκαν για την προώθηση των «νέων μηχανών» στην Ελληνική κοινωνία βασίστηκαν σε οικείες διαφημιστικές παραδόσεις των προηγούμενων λογιστικών μηχανών. Την πρώτη περίοδο, όπως φαίνεται από τα ευρήματα που εντοπίστηκαν στις διαφημίσεις, ο ηλεκτρονικός υπολογιστής παρουσιάζεται στο ελληνικό κοινό ως μια μηχανή που εκτελεί υπολογισμούς (calculator) είτε με διάτρητες καρτέλες, είτε με αποθηκευμένα προγράμματα, ως μια «ταχύτερη» και ικανότερη συσκευή υπολογισμών της διαδεδομένης από τις προηγούμενες δεκαετίες αριθμομηχανής. Ο πιο συνηθισμένος τρόπος διάκρισης μεταξύ των μηχανών εντοπίζεται στο φυσικό μέγεθος: οι υπολογιστικές μηχανές ήταν μικρές ενώ οι ηλεκτρονικοί εγκέφαλοι ή διερευνητές μεγάλοι. Ένας άλλος τρόπος διάκρισης ήταν μέσω της διαφημιζόμενης χρήσης. Οι «μικρές» μηχανές ήταν υποτίθεται εύκολες στη χρήση και προσβάσιμες σε μηχανικούς και λογιστές. Οι «μεγάλες» μηχανές σε απομονωμένα εργαστήρια για επιστήμονες και δημόσιους οργανισμούς, να εργάζονται «μόνες τους». Σε μια σειρά διαφημίσεων μικρών μηχανών αυτής της περιόδου παρατηρούμε ότι οι ανθρώπινες φιγούρες που απεικονίζονται είναι φιγούρες αντρών. Οι διαφημίσεις αυτές προέτρεπαν τον άντρα επιστήμονα ή επαγγελματία να χρησιμοποιήσει την υπολογιστική μηχανή για να απαλλάξει το μυαλό του από την επίπονη διαδικασία των υπολογισμών. Παρ όλα αυτά σε καμία περίπτωση οι άντρες δεν παρουσιαζόταν να πραγματοποιούν κάποια εργασία με την υπολογιστική μηχανή.13 Η μηχανή 13 Για ζητήματα εργασίας και υπολογιστικής τεχνολογίας βλέπε ενδεικτικά: Bergin, T. J. T. (2006). "The Origins of Word Processing Software for Personal Computers: 1976-1985." IEEE Annals of the History of Computing 28(4): 32-47. Campbell-Kelly, M. and D. D. Garcia-Swartz (2008 ). "Economic Perspectives on the History of the Computer Time-Sharing Industry, 1965 1985." IEEE Annals of the History of Computing 30(1): 16-36. Fritz, W. B. (1996). "The Women of ENIAC." IEEE Annals of the History of Computing 18(3): 13-28. Haigh, T. (2001). "The Chromium-Plated 5

τοποθετείται σε απόσταση ασφαλείας από τα αντρικά χέρια αφήνοντας να υποτεθεί ότι εκτελεί τους υπολογισμούς σχεδόν με έναν μεταφυσικό τρόπο, «διαβάζοντας τη σκέψη» του άντρα. Για τις γυναίκες υπάρχει μια συγκράτηση τους από τα προηγούμενα χρόνια και την παράδοση της δακτυλογράφου στη θέση της κονσόλας χειρισμού, η οποία παραπέμπει σε την χειρωνακτική και μονότονη εργασία. Ο χώρος εργασίας δεν απεικονίζεται ενιαία ομοιόμορφος για όλες τις κατηγορίες χρηστών. Ανοιχτός, αφαιρετικός, απροσδιόριστος, δίνει ελευθερία κίνησης και έκφρασης για τον άντρα επιχειρηματία, διευθυντή ή ανώτερο στέλεχος μιας εταιρίας που συμμετέχει ενεργά στη δημιουργική εργασία και στη λήψη αποφάσεων. Περιορισμένος, κλειστός και στενός για την γυναίκα η οποία λειτουργεί ως εκτελεστικό όργανο στις υπηρεσίες του δημιουργικού άντρα-«επιβλέποντα», καθισμένη μπροστά στην τερματική συσκευή που χρησιμοποιείται για την εισαγωγή των δεδομένων (Παράρτημα 3). Η δεύτερη περίοδος σηματοδοτείται από την πρώτη καταχώρηση για ηλεκτρονικό υπολογιστή. Εμφανίζεται το 1958 και αφορά τον ΙΒΜ 650. Πρόκειται για την εποχή της εμφάνισης των μεγάλων ηλεκτρονικών εγκεφάλων (mainframes). Το κοινό καλείται να υποδεχθεί τον υπολογιστή σαν μια μηχανή επεξεργασίας δεδομένων κάθε τύπου η οποία «χρησιμοποιείται διά την επίλυση παντός είδους προβλήματος», μια «έξυπνη μηχανή». 14 Ο υπολογιστής παύει να παρουσιάζεται απλά ως μια βελτιωμένη έκδοση της ηλεκτρομηχανικής υπολογιστικής μηχανής και προωθείται ως μια μηχανή επεξεργασίας πληροφοριών, με πολλαπλές δυνατότητες. Με σπουδαιότερη όλων την ικανότητα να παίρνει λογικές αποφάσεις. Ο μεγάλος ηλεκτρονικός εγκέφαλος τοποθετείται στο αποστειρωμένο, «πίσω δωμάτιο» ενώ οι εργαζόμενοι έχουν επαφή μόνο με τις τερματικές συσκευές εισαγωγής δεδομένων. Προτείνεται για χρήσεις στη βιομηχανία, τις επιχειρήσεις και στις επιστήμες σε αντίθεση με τις μικρές μηχανές που αφορούσαν το γραφείο. Η εισαγωγή των δεδομένων (όπως άλλοτε η δακτυλογράφηση σε μια Tabulator: Institutionalizing an Electronic Revolution, 1954 1958." IEEE Annals of the History of Computing(4): 75-104. Haigh, T. (2001). "Inventing Information Systems: The Systems Men and the Computer, 1950-1968." Business History Review 75: 15-61. Haigh, T. (2006). "Remembering the Office of the Future: The Origins of Word Processing and Office Automation." IEEE Annals of the History of Computing(4): 6-31. Lipartito, K. (1994). "When Women Were Switches: Technology, Work, and Gender in the Telephone Industry, 1890-1920." The American Historical Review 99(4): 1075-1111. 14 Για το βάθος της ιδεολογίας της παρουσίασης του υπολογιστή ως έξυπνης μηχανής βλέπε: Tympas, Aristotle "From Digital to Analog and Back: The ldeology of lntelligent Machines in The History of the Electrical Analyzer, 1870s-1960s, vol. 18, (1996): 42-48. 6

«απλούστατου χειρισμού» γραφομηχανή) φαίνεται να είναι μια εργασία που πραγματοποιείται από γυναίκες. Οι άντρες παρουσιάζονται ως τεχνικοί του υλισμικού, ως προγραμματιστές ή επιστήμονες, πάντα σε όρθια θέση, υποδηλώνοντας επίβλεψη της μηχανής ή/και της γυναίκας. Δεν παρουσιάζονται ποτέ μπροστά στην κονσόλα ελέγχου ή το πληκτρολόγιο, συνεπώς εργάζονται σε διαφορετικό φυσικό χώρο από αυτόν στον οποίο λαμβάνει χώρα η γυναικεία εργασία. Μοιάζει σαν η γυναίκα να είναι το βοηθητικό χέρι για τον άντρα ο οποίος είναι, μεταξύ άλλων, και επιστήμονας. Γνωρίζει την κατασκευή και αρχιτεκτονική της μηχανής, αφήνοντας για τη γυναίκα είτε τον άχαρο και μονότονο ρόλο της χειρίστριας είτε το ρόλο της υπεύθυνης για την αλλαγή και συντήρηση των συσκευών αποθήκευσης δεδομένων (δίσκοι) στην παράδοση της βιομηχανικής εργασίας και της «εκμηχάνισης» του θηλυκού.15 Μόνο με αυτή την αρμοδιότητα απομακρύνεται από τη μικρή επιφάνεια εργασίας ενός γραφείου και εμφανίζεται σε όρθια στάση. Ταυτόχρονα, μια άλλη κατηγορία διαφημίσεων, η οποία απεικονίζει άντρες σε στάσεις ανάπαυσης, τονίζει την υποτιθέμενη δυνατότητα του υπολογιστή να εργάζεται μόνος του. Στις λίγες περιπτώσεις που οι άντρες εργάζονται καθιστοί μπροστά σε ένα τερματικό, απεικονίζονται να εκτελούν πολύπλοκες εργασίες υπολογισμού και ποτέ κάποια ανιαρή εργασία εισαγωγής δεδομένων (Παράρτημα 4). Ο χώρος της πληροφορικής απεικονίζεται είτε αφαιρετικά είτε ως αποστειρωμένο εργαστήριο στο οποίο πρόσβαση έχουν οι εκλεκτοί. Όταν οι γυναίκες τοποθετούνται σε κοινό χώρο με τους άντρες, είναι συνήθως όρθιες για να εξυπηρετήσουν, σε αντίθεση με του άνδρες που όταν είναι όρθιοι φαίνεται να δίνουν εντολές. Κατά τη διάρκεια της τρίτης περιόδου, η οποία ξεκινά στις αρχές της δεκαετίας του 1970, η ιστορία της υπολογιστικής τεχνολογίας συνδέεται με τον αυτοματισμό του γραφείου. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής γίνεται κάτι πιο οικείο. Μαζί με τα μεγάλα συστήματα τύπου mainframe για δημόσιους οργανισμούς και επιχειρήσεις, εμφανίζονται μικρότερα συστήματα, τα οποία «εισβάλλουν» στο μικρό γραφείο, με διαφημιζόμενο στόχο την αυτοματοποίηση της γραφικής εργασίας για τη βελτίωση του λειτουργικού κόστους και των εργασιακών συνθηκών. Στο νέο χώρο 15 Gardey, D. (2001). "Mechanizing writing and photographing the word: Utopias, office work, and histories of gender and technology." History and Technology 17(4): 319-352. Stubbs, Katherine "Mechanizing the Female: Discourse and Control in the Industrial Economy," Differences: A Journal of Feminist Cultural Studies, Vol. 7 (1995): 141-164. 7

γραφείου οι γυναίκες εξακολουθούν να ασχολούνται με την εργασία της προηγούμενης περιόδου. Εργάζονται σε περιορισμένο χώρο, μπροστά σε μια οθόνη, εισάγοντας δεδομένα, κάτι που μας επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι ο αυτοματισμός του γραφείου αφορούσε κατ εξοχήν «αντρικές» εργασίες. Οι άντρες απεικονίζονται ως επιστήμονες, διευθυντές και εργοδότες διατηρώντας το ρόλο της επίβλεψης της γυναικείας χειρωνακτικής εργασία στον υπολογιστή. Ο χώρος της πληροφορικής αρχίζει να διαμορφώνεται αποκτώντας τα εργονομικά χαρακτηριστικά του σύγχρονου γραφείου το οποίο θα ολοκληρωθεί κατά τη διάρκεια της επόμενης περιόδου (Παράρτημα 5). Ο επιτραπέζιος υπολογιστής που εμφανίζεται στις αρχές της δεκαετίας του 1980 σηματοδοτεί την τέταρτη περίοδο. Το κόστος αγοράς μειώνεται παράλληλα με το μέγεθος καθώς μικρά συστήματα επεξεργασίας κειμένου ή προσωπικοί υπολογιστές διατίθενται πλέον και για οικιακή χρήση ή ψυχαγωγία.16 Τα περί «επανάστασης του προσωπικού υπολογιστή» έχουν δεχθεί έντονη κριτική από ιστορικούς και ανθρωπολόγους της τεχνολογίας. Αν και η νέα μηχανή κατάφερε να βγει από τον περιορισμένο χώρο του εργαστηρίου και να γίνει μια μηχανή για όλους, δεν κατάφερε τελικά να αποδεσμευθεί από «συνδεσιμότητες», στην παράδοση των μεγάλων υπολογιστικών συστημάτων με την κεντρική μονάδα και τις τερματικές συσκευές. 17 Συνηθισμένη παρουσιάζεται η εικόνα της οικογένειας μπροστά στον υπολογιστή, ενώ στις απεικονίσεις χρηστών προστίθενται παιδιά, κυρίως αγόρια. Ενώ όμως γυναίκες και άντρες τοποθετούνται στο πληκτρολόγιο, οι τελευταίοι παρουσιάζονται σε πιο άνετες στάσεις και λιγότερο προσηλωμένοι στην εργασία τους. Μιλώντας ταυτόχρονα στο τηλέφωνο, συνεχίζουν την παράδοση των προηγούμενων περιόδων, όπου η υπολογιστική μηχανή εκτελούσε τους υπολογισμούς (που πραγματοποιούσαν οι άντρες παλαιότερα) δίχως την παρέμβαση 16 17 Για ζητήματα σχετικά με την ιστοριογραφία του προσωπικού υπολογιστή, βλέπε ενδεικτικά: Bardini T. & Horvath, A. T. "The Social Construction of the Personal Computer User," Journal of Communication, vol. 45, (1995): 40-65. Haddon, L. 1990. Researching Gender and Home Computers. In: Sorensen, K. & Berg, A. (eds.) Technology and Everyday Life: Trajectories and Transformations Trondheim. Selwyn, N. "Learning to Love the Micro: The discursive construction of 'educational' computing in the UK, 1979-89," British Journal of Sociology of Education, vol. 23, (2002): 427-443. Για την «επανάσταση» του προσωπικού υπολογιστή βλέπε ενδεικτικά: Ceruzzi, P. "From scientific instrument to everyday appliance: The emergence of personal computers, 1970-77," History and Technology, vol. 13, (1996): 1-31. Pfaffenberger, B. "The Social Meaning of the Personal Computer: Or, why the Personal Computer Revolution was no Revolution," Anthropological Quarterly, vol. 61, (1988): 39-47. Ceruzzi P. & Grad, B. "PC Software: Word Processing for Everyone," IEEE Annals of the History of Computing, October-December (2006): 4-5. 8

τους. Η γνώση της χρήσης των ηλεκτρονικών υπολογιστών αρχίζει να προβάλλεται ως μια πολύτιμη δεξιότητα η οποία υπόσχεται την εξασφάλιση μιας καλής θέσης εργασίας (Παράρτημα 6). Η πέμπτη και τελευταία περίοδος, ξεκινά στις αρχές του 1990 και φτάνει μέχρι στις μέρες μας. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο υπολογιστής (φορητός και επιτραπέζιος) παρουσιάζεται ως μια μηχανή τηλεπικοινωνιών, συνδεδεμένη στον παγκόσμιο ιστό και το διαδίκτυο, σηματοδοτώντας την ψηφιακή επανάσταση. Κινητά τηλεφώνα και διαδικτυακές συσκευές προωθούνται ως τεχνολογίες οι οποίες απελευθερώνουν την εργασία από τον περιορισμό που επιβάλλει ο φυσικός χώρος. Στην «ψηφιακή» αυτή εποχή, κατά την οποία ο υπολογιστής μετατρέπεται σε μια κινητή μηχανή πολλαπλών χρήσεων, στις διαφημίσεις οι γυναίκες συνεχίζουν να χρησιμοποιούν τον υπολογιστή σε περιορισμένους χώρους (φυσικούς ή αφηρημένους), ακόμη και όταν η εργασία εκτελείται με ένα φορητό μοντέλο. Η απελευθέρωση από τα στενά όρια του γραφείου προβάλλεται ως μια υπόθεση που αφορά μόνο τον άντρα χρήστη (Παράρτημα 7). ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΙΔΟΣ ΜΗΧΑΝΗΣ Δεκαετία 1940 ENIAC Δεκαετίες 1950-1960 Μεγάλοι Υπολογιστές Ηλεκτρονικός Διερευνητής - Εγκέφαλος (Mainframe Computer) ΕΙΚΟΝΑ ΧΡΗΣΗ Στρατιωτική Επιστημονική (μικρής κλίμακας) Επιστημονική Εμπορική, Βιομηχανική Χρηματοπιστωτικά Ιδρύματα 9

Δεκαετία 1970 Δεκαετίες 1980-1990 Δεκαετίες 1990-2000 Επιτραπέζιος υπολογιστής - Mini υπολογιστής - Μικρό-υπολογιστής Προσωπικός Υπολογιστής (PC) Φορητός Υπολογιστής Κινητό Τηλέφωνο Επιστημονική Βιομηχανική, Εμπορική, Δημόσιοι Οργανισμοί Χρηματοπιστωτικά Ιδρύματα Μηχανογράφηση Γραφείου (Λογιστήριο) Γραφεία Μηχανικών διαφόρων ειδικοτήτων Εμπορική, Βιομηχανική Δημόσιοι Οργανισμοί Χρηματοπιστωτικά Ιδρύματα Μηχανογράφηση Γραφείου (Λογιστήριο), Γραφεία Μηχανικών, Οργάνωση Γραφείου κάθε τύπου (Ξενοδοχεία, Επιχειρήσεις μικρού μεγέθούς, Καταστήματα, κ.α.) Οικιακή Χρήση Γραφείο Επεξεργασία κειμένου, λογιστικών φύλλων κ.α. Σπίτι Παιχνίδια, Εφαρμογές αποθήκης, οικονομικών κ.α. Εμπορική, Βιομηχανική Δημόσιοι Οργανισμοί Χρηματοπιστωτικά Ιδρύματα Μηχανογράφηση Γραφείου (Λογιστήριο) Γραφεία Μηχανικών Οικιακή Χρήση Διαδίκτυο Ηλεκτρονικό Ταχυδρομείο (email) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 10

Οικονομικός Ταχυδρόμος 1955.01.20-11 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1955.01.27-9 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1955.02.03-5 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1955.02.10-11 11

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1955.01.13-7 Το Βήμα 1962-02-01 pg7 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1967.10.12-24 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1967.04.13-10 12

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1958.11.20-11 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1970.03.26-39 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1962.11.08-7 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1966.10.06-28 13

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1968.05.09-1 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1976.07.22-14 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1966.10.27-24 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1977.01.27-25 14

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 6 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1983.05.26-23 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1989.03.23-19 Οικονομικός Ταχυδρόμος 1983.07.21-23 RAM 1996-95-57 15

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7 Το Βήμα 2004-02-01 pg61 2003/04/20pg93V 2003/05/11pg117V Το Βήμα 2003-06-29 pg121 Το Βήμα 2001-05-06 pg48 16