ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Δευτέρα 25/5/2015 Α1. Μετάφραση ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Έτσι λοιπόν εφοδιασμένοι οι άνθρωποι στην αρχή κατοικούσαν διασκορπισμένοι, πόλεις όμως δεν υπήρχαν αφανίζονταν λοιπόν από τα θηρία εξαιτίας του ότι από κάθε άποψη ήταν λιγότερο δυνατοί από αυτά, και οι τεχνικές γνώσεις ήταν βέβαια σημαντική βοηθός για την τροφή τους (δηλ. για την ανεύρεση τροφής), για τον πόλεμο όμως ενάντια στα θηρία (ήταν) ανεπαρκής γιατί δεν είχαν ακόμη την τέχνη για την οργάνωση μιας πολιτείας, της οποίας (τέχνης) μέρος είναι η πολεμική επιδίωκαν/επιθυμούσαν, λοιπόν, να συγκεντρώνονται και να σώζονται χτίζοντας πόλεις όποτε (όσες φορές) λοιπόν συγκεντρώνονταν, αδικούσαν ο ένας τον άλλο, επειδή δεν είχαν την τέχνη για την οργάνωση μιας πολιτείας, ώστε πάλι διασκορπίζονταν και καταστρέφονταν. Ο Δίας λοιπόν, επειδή φοβήθηκε για το γένος μας μήπως χαθεί εντελώς, στέλνει τον Ερμή, για να φέρει στους ανθρώπους και το σεβασμό (των άγραφων νόμων) και τη δικαιοσύνη, για να υπάρχει τάξη στις πόλεις και συνεκτικές σχέσεις φιλίας (δηλ. σχέσεις που να συνδέουν τους ανθρώπους με φιλία) Β1. Στο πλαίσιο του μύθου η φωτιά αποτελεί το θεϊκό μερίδιο που είχαν την τύχη, χάρη στην παρέμβαση του Προμηθέα, να λάβουν οι άνθρωποι. Είναι θεϊκό α) γιατί το κατείχαν ως τότε μόνον οι θεοί, είναι θεϊκό, β) γιατί οι άνθρωποι το απέκτησαν με θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα, γ) γιατί, επιτρέποντας στον άνθρωπο να αναπτύξει πολιτισμό, του επέτρεψε κατά συνέπεια να αναγνωρίσει την ύπαρξη των θεών. Η πρώτη και άμεση συνέπεια του δώρου της φωτιάς, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, είναι ακριβώς η εμφάνιση της θρησκείας.
Ο άνθρωπος με την κατοχή της φωτιάς έγινε μέτοχος της θεϊκής ουσίας και δύναμης. Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, λοιπόν, αυτή η «συγγένεια» του ανθρώπου με τους θεούς είχε ως άμεση συνέπεια τη γένεση της θρησκείας. Ο άνθρωπος, δηλαδή, αναγνώρισε την ύπαρξη των θεών, πίστεψε σ αυτούς και τους λάτρεψε, φτιάχνοντας βωμούς και αγάλματα θεών. Β2. Στο απόσπασμα που δίνεται περιγράφονται οι δύο τελευταίες φάσεις της προσπάθειας των ανθρώπων να δημιουργήσουν πολιτικά οργανωμένες κοινωνίες, η φάση/στάδιο του Προμηθέα και η φάση/στάδιο του Δία. Συγκεκριμένα, με τη χρήση του επιρρήματος «οὕτω» γίνεται αναφορά στο στάδιο του Προμηθέα, δηλαδή στη δημιουργία υλικοτεχνικού πολιτισμού : γένεση θρησκείας (βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν), δημιουργία γλώσσας, (φωνὴν καὶ ὀνόματα ταχὺ διηρθρώσατο τῇ τέχνῃ), κατοικίες, ρούχα, υποδήματα, στρώματα και τροφές (οἰκήσεις καὶ ἐσθῆτας καὶ ὑποδέσεις καὶ στρωμνὰς καὶ τὰς ἐκ γῆς τροφὰς ηὕρετο). Ο Πρωταγόρας αναφέρει ότι οι άνθρωποι στα πρώτα στάδια της ζωής τους ζούσαν διασκορπισμένοι, χωρίς να έχουν συγκροτήσει πόλεις. Έτσι, όμως, απομονωμένοι, δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν ικανοποιητικά τον κίνδυνο αφανισμού από τα θηρία. Ο λόγος είναι ότι ήταν από κάθε άποψη [πανταχῇ] πιο αδύναμοι από αυτά. Σ αυτό το σημείο γίνεται σαφής αναφορά στον ανεπαρκή φυσικό-βιολογικό εξοπλισμό του ανθρώπου ως προς τη δύναμη και τις άλλες σωματικές ικανότητες ο άνθρωπος υστερούσε σαφώς από τα άλλα ζώα. Η δημιουργική τέχνη (= τεχνικές γνώσεις), με την οποία είναι εφοδιασμένος ο άνθρωπος, χαρακτηρίζεται σημαντική για την επιβίωση και την εξέλιξή του (ἱκανή βοηθός), ωστόσο ανεπαρκής (ἐνδεής) για την αντιμετώπιση των θηρίων. Η ανεπάρκεια του ανθρώπου οφείλεται, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, και στο ότι δεν κατείχε την πολιτική τέχνη [τέχνη της διοίκησης, της πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης], μέρος της οποίας είναι η πολεμική. Η πολεμική τέχνη μπορεί να εξασφαλίσει τη σωτηρία του ανθρώπου από τις επιθέσεις των θηρίων. Και η πολεμική τέχνη μπορεί να υπάρξει και να αναπτυχθεί μόνο στα πλαίσια μιας συγκροτημένης και πολιτικά οργανωμένης κοινωνίας, αφού προϋποθέτει συγκεκριμένη τακτική και οργάνωση. Έτσι, ο φόβος και η ανάγκη για επιβίωση οδηγούν τον άνθρωπο να συγκροτήσει πόλεις. Στους πρώτους αυτούς κοινωνικούς σχηματισμούς οι άνθρωποι αδικούσαν ο ένας τον άλλο,
καθώς δεν κατείχαν ακόμη την τέχνη για την οργάνωση μιας πόλης. Έτσι, επέστρεφαν στην αρχική κατάσταση, δηλαδή διασκορπισμένοι, απομονωμένοι και συνεπώς ευάλωτοι απέναντι στα θηρία. Ο Δίας, μεριμνά για το ανθρώπινο γένος, το οποίο κινδυνεύει με αφανισμό, και επεμβαίνει δυναμικά, για να τους σώσει. Ο Πρωταγόρας παρουσιάζει τον Δία στο σημείο αυτό ως σωτήρα του ανθρώπινου γένους. Το δώρο του Δία στο ανθρώπινο γένος είναι η πολιτική τέχνη, δηλαδή στο κείμενό μας η αἰδώς και η δίκη. Η αἰδώς ως έννοια εκφράζει γενικά το συναίσθημα της ντροπής που νιώθει ο άνθρωπος για κάθε πράξη του που αντιβαίνει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα, για κάθε πράξη που δεν συμφωνεί με τις καθιερωμένες κοινωνικές αντιλήψεις. Η δίκη είναι η δικαιοσύνη, η τήρηση των νόμων. Στο σημείο αυτό, με τον όρο δίκη εννοείται περισσότερο η αντίληψη του ανθρώπου για το δίκαιο, το σωστό, το ηθικό και το νόμιμο, η εσωτερική του ανάγκη για δικαιοσύνη, η επιθυμία του να τηρεί τους άγραφους κώδικες της ηθικής συμπεριφοράς και οι κανόνες αυτοί να διέπουν τις σχέσεις των ανθρώπων. Με την αιδώ και τη δίκη επικρατεί ευταξία στις οργανωμένες κοινωνίες. Οι άνθρωποι δημιουργούν σχέσεις που τις διέπουν η ισότητα, το δίκαιο, η ηθική και ο σεβασμός, σχέσεις φιλίας που διασφαλίζουν τη συνοχή του συνόλου και την ισορροπία (ἵν εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί). Η αἰδώς και η δίκη αποτελούν τη βάση της κοινωνικής συμβίωσης, την προϋπόθεση για την ανάπτυξη του πολιτισμού και την απαραίτητη παράμετρο για την ηθική τελείωση του ατόμου. Αν η πολιτεία θεμελιώσει τη λειτουργία της στις δύο αυτές αρχές, τότε θα μπορούμε να μιλάμε για κοινωνίες πολιτισμένων ανθρώπων και όχι για κοινωνίες άγριων θηρίων, όπου επικρατούν η αδικία και ο αλληλοσπαραγμός. Αν αποκωδικοποιήσουμε τον μύθο, η παρέμβαση του Δία συμβολίζει τη συνειδητοποίηση της ανάγκης των ανθρώπων για συμβίωση καθώς και την ανάπτυξη της ηθικής συνείδησης. Στην πορεία, δηλαδή, της εξέλιξής τους οι άνθρωποι κατανοούν ότι για τη συγκρότηση των πόλεων είναι απαραίτητο να διέπεται η συμβίωσή τους από κάποιες ηθικές αξίες και αρχές, που να έχουν καθολική ισχύ και κύρος. Γι αυτό και επιστρατεύεται ο Δίας, ως σύμβολο, που τις δίνει στον άνθρωπο. Ο Ερμής ρωτά τον Δία αν πρέπει να μοιράσει την αιδώ και τη δίκη σε όλους ή σε κάποιους μόνο, όπως ακριβώς και στις άλλες τέχνες. Στο σημείο αυτό γίνεται σαφής αναφορά στη χρησιμότητα και την αξία του καταμερισμού στην εργασία. Με τον καταμερισμό στην εργασία επέρχεται ταυτόχρονη και ισόρροπη ανάπτυξη σε όλους τους
τομείς και οι πολίτες καθίστανται φορείς προόδου. Ο Δίας απαντά με ρητό και κατηγορηματικό τρόπο (χρήση προστακτικής «μετεχόντων») ότι η αιδώς και η δίκη επιβάλλεται να μοιραστούν σε όλους, τονίζοντας έτσι τη θεμελιώδη αξία τους. Β3. Ο Δίας με ρητό και κατηγορηματικό τρόπο (χρήση προστακτικής) δίνει εντολή η αιδώς και η δίκη να μοιραστούν σε όλους τους ανθρώπους. Αίτιο της καθολικότητας της πολιτικής αρετής είναι η αναγκαιότητά της (οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν). Ο σεβασμός και η δικαιοσύνη θεμελιώνουν την πολιτική συγκρότηση της κοινωνίας και εξασφαλίζουν την αρμονική συμβίωση. Αν λείπουν η αιδώς και η δίκη, τότε είναι αδύνατη η συγκρότηση πόλεων η διάλυση της κοινωνίας είναι αναπόφευκτη. Ο Δίας μάλιστα δίνει εντολή να θεσπιστεί νόμος σύμφωνα με τον οποίο, όποιος δεν μετέχει στο σεβασμό και στη δικαιοσύνη, να θανατώνεται με την ιδέα ότι αποτελεί νοσηρό στοιχείο για την πόλη. Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο. Ο Δίας, λοιπόν, δεν μπορούσε να εξασφαλίσει την καθολικότητά τους στους ανθρώπους. Ο κάθε άνθρωπος, δηλαδή, έχει τη δυνατότητα και την υποχρέωση να μετέχει σ αυτές. Αυτό όμως δεν συνεπάγεται ότι τις κάνουν κτήμα τους όλοι. Για να γίνει αυτό χρειάζεται εσωτερικός αγώνας και ατομική προσπάθεια από τη πλευρά του ανθρώπου. Η αποδοχή των δώρων είναι μεν υποχρεωτική αλλά δεν παύει να επαφίεται στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου. Η προσφορά των δώρων, λοιπόν, δεν αρκεί. Χωρίς την αιδώ και την δίκη το ανθρώπινο γένος κινδυνεύει να αφανιστεί. Γι αυτόν τον λόγο η εντολή του Δία να μοιραστούν σε όλους τους ανθρώπους είναι ρητή και απόλυτη, γι αυτό και η τιμωρία τόσο σκληρή. Η σκληρότητα του νόμου και η ρητή, με κατηγορηματικό τρόπο, εντολή του Δία, τονίζουν την ανάγκη να είναι καθολική η πολιτική αρετή και υπογραμμίζουν με έμφαση τη θεμελιώδη αξία της αιδούς και της δίκης για τη συγκρότηση και διατήρηση της πόλης. Κάτι ανάλογο για την αξία της πολιτικής τέχνης εντοπίζουμε και στο μεταφρασμένο απόσπασμα που δίνεται. Ο Πρωταγόρας αναφέρει ότι είναι παράλογο οι άριστοι και αγαθοί άνδρες να φροντίζουν και να διδάσκουν στα παιδιά τους πράγματα που δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικά, και να μην τους διδάσκουν με κάποιον τρόπο την πολιτική αρετή, παρόλο που γνωρίζουν ότι, αν κάποιος δεν την κατέχει, μπορεί να εξοριστεί, να θανατωθεί, να υποστεί ως τιμωρία τη δήμευση της περιουσίας του. Με λίγα λόγια, η μη συμμετοχή κάποιου στην πολιτική αρετή μπορεί να τον οδηγήσει στη συνολική καταστροφή του οίκου του. Είναι
γνωστό ότι η συντήρηση και διατήρηση του κύρους του οίκου και γενικά όλες οι υποθέσεις που σχετίζονταν με την οικονομική και κοινωνική ευμάρεια ενός οίκου αποτελούσαν ένα από τα σημαντικότερα καθήκοντα του ενήλικου άνδρα. Β4. α) Σωστό β) Λάθος γ) Λάθος δ) Σωστό ε) Λάθος Β5) λοχαγός : ἄγοντα ἀγαλλίασις : ἀγάλματα θρέψις : τροφὰς βαθμίς : βωμούς ἄφιξις : ἱκανὴ ὀχυρός : εἶχον διάδημα : ὑποδέσεις νεογνός : γένοιντο ὀλέθριος : ἀπώλλυντο δεισιδαίμων : δείσας Επιμέλεια : Άννα Ρετσιάνη Θοδωρής Ανδρώνης * οι απαντήσεις είναι ενδεικτικές
Γ1. ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Μετάφραση κειμένου: Τέτοια λοιπόν ήταν τα ναυτικά (τέτοιες λοιπόν ήταν οι ναυτικές δυνάμεις) των Ελλήνων, και τα παλιά και αυτά που έγιναν (διαμορφώθηκαν) αργότερα. Αυτοί όμως που τα πρόσεξαν(έστρεψαν την προσοχή τους σ αυτά) απέκτησαν πολύ μεγάλη δύναμη και με τα χρηματικά έσοδα και με την εξουσία των άλλων (πάνω στους άλλους). Γιατί, πλέοντας εναντίον των νήσων (κάνοντας επιδρομές στα νησιά) τα υπέτασσαν και μάλιστα όσοι δεν είχαν αρκετή (διαρκή) χώρα. Πόλεμος όμως στη στεριά (στεριανός πόλεμος), απ όπου να προέκυψε (δημιουργήθηκε) (κάποια) δύναμη σε μερικούς, κανένας δεν έγινε (δεν οργανώθηκε) και όλοι οι πόλεμοι, όσοι έγιναν, ήταν εναντίον των γειτόνων του καθενός και οι Έλληνες δεν έκαναν εξωτερικές εκστρατείες πολύ μακριά (μακρινές) από τη δική τους χώρα για να υποδουλώσουν (να κυριεύσουν) άλλους. Γιατί δεν είχαν συνασπιστεί ως υπήκοοι με τις μεγαλύτερες πόλεις (δεν είχαν προσχωρήσει ως υπήκοοι στις μεγαλύτερες πόλεις) ούτε έκαναν οι ίδιοι κοινές εκστρατείες ως ίσοι μεταξύ τους.
Γραμματική ἦν : ἔσται ἐλαχίστην : ἐλάττοσι(ν) ή ἐλάσσοσι(ν) προσσχόντες : πρόσσχωμεν ἐπιπλέοντες : ἐπιπλεῖτε κατεστρέφοντο : κατεστράφθω μάλιστα : μάλα διαρκῆ : ὦ διαρκές ἐκδήμους : ταῖς ἐκδήμοις οὐδείς : οὐδεμιᾶς ἐξῇσαν : ἐξελθεῖν Γ3α. τά ναυτικά: υποκείμενο στο ρ. «ἦν» (αττική σύνταξη) αὐτοῖς : αντικείμενο στη μτχ. «οἱ προσσχόντες» (προσέχω τινί) ἄλλων : γενική αντικειμενική στο (ή από το) «ἀρχῇ» ἐπί καταστροφῇ: εμπρόθετος προσδιορισμός του σκοπού από το ή στο ρ. «οὐκ ἐξῇσαν (στρατείας)» ὑπήκοοι : επιρρηματικό κατηγορούμενο του τρόπου (= υπακούοντες) από το ρ. «οὐ ξυνειστήκεσαν» και αναφέρεται στο υποκείμενο αυτού.
Ο όρος αυτός μπορεί να εκληφθεί και ως απλό κατηγορούμενο από την εννοούμενη μετοχή «ὄντες» (οὐ ξυνειστήκεσαν ὄντες ὑπήκοοι). Γ3β. Ἃπαντες δέ γιγνώσκουσι ἰσχὺν περιποιησαμένους ὅμως οὐκ ἐλαχίστην τούς προσσχόντας αὐτοῖς. Ἃπαντες δέ γιγνώσκουσι ὅτι ἰσχὺν περιεποιήσαντο ὅμως οὐκ ἐλαχίστην οἱ προσσχόντες αὐτοῖς. Με διαφορετική βέβαια σημασία το «γιγνώσκω» συντάσσεται και με απαρέμφατο. Δηλαδή: Ἃπαντες δέ γιγνώσκουσι ἰσχὺν περιποιήσασθαι ὅμως οὐκ ἐλαχίστην τούς προσσχόντας αὐτοῖς. Επιμέλεια : Αντ. Μποζογλανίδης