- 1 - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ, ΠΕ3Β, 2012-2013 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ Α :Ομάδα Βυζαντινές (περιοχή:μοναστηράκι, Μητροπόλεως,Ερμού) Μέλη: Γκολφινοπούλου Γεωργία, Κακαράντζα Ιωάννα, Μουρελάτου Αφροδίτη, Τσιτροπούλου Κωνσταντίνα Εκκλησίες : Παντάνασσα Καπνικαρέα Παναγία Γοργοεπήκοος Αγία Δύναμη Β :Ομάδα Πλάκας Μέλη: Βασιλοπούλου - Τσούλου Ειρήνη, Ζησιμάτος Σταύρος,Σαμίου Μυρσίνη Φλωροσκούφης Βασίλης Εκκλησίες : Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Αγία Αικατερίνη Άγιος Νικόλαος Ραγκαβά Μεταμόρφωση Σωτήρος Σωτείρα Κοττάκη Γ :Ομάδα Θησείου Μέλη: Δημητρακοπούλου Αμαλία, Καλογερίδη Μαρία, Μπάτσκα Ιωάννα, Μπουντούρης Φίλιππος, Πετρόπουλος Γιώργος Εκκλησίες: Αγία Μαρίνα Άγιοι Ασώματοι Θησείου Άγιοι Απόστολοι Σολάκη Άγιος Δημητριος (Λουμπαρδιάρης) Δ :Ομάδα Ακατανόμαστοι Μέλη: Δρακόπουλος Ιωάννης, Μιχελεκάκης Ορέστης, Πανωσκάλτσης Σπύρος, Στρίγκλαντ Ελένη Εκκλησίες: Άγιοι Θεόδωροι (Κλαυθμώνος) Σωτήρα Λυκοδήμου Μονή Πετράκη Υπεύθυνες Καθηγήτριες: Κατσιλιέρη Ειρήνη (ΠΕ02), Τσιβιλτίδου Γεωργία (ΠΕ02)
- 2 - ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Mε τη συγκεκριμένη ερευνητική εργασία προσπαθήσαμε: - να αναδείξουμε ένα μέρος του ιστορικού κέντρου της Αθήνας, εκείνο που σχετίζεται με το Βυζάντιο - να αποκτήσουμε βιωματική σχέση με τα βυζαντινά μνημεία του κέντρου της πόλης μας - να εξοικειωθούμε με βασικούς όρους της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και να αναδείξουμε τη βυζαντινή αισθητική ως μέρος της νεοελληνικής αισθητικής ταυτότητας της Αθήνας. - να εξοικειωθούμε με τη μεθοδολογία και τις βασικές αρχές διεξαγωγής μιας ερευνητικής εργασίας Σε αυτό το πλαίσιο: -εργαστήκαμε σε ομάδες -αναζητήσαμε βιβλιογραφία και έγκυρες ηλεκτρονικές διευθύνσεις, τις οποίες αξιοποιήσαμε και καταγράψαμε. -καταρτίσαμε γλωσσάρι αρχιτεκτονικών όρων -κάναμε έρευνα πεδίου οργανώνοντας δύο εξορμήσεις στο κέντρο της Αθήνας: συλλέξαμε φυλλάδια, πήραμε φωτογραφίες, τραβήξαμε βίντεο, κάναμε μεταξύ μας την πρώτη παρουσίαση- ξενάγηση στα μνημεία ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Τελικά η εργασία μας περιλαμβάνει τα εξής: -βίντεο για τις εξορμήσεις μας -εισαγωγή για τη Βυζαντινή Αθήνα και για τους τύπους των Βυζαντινών ναών. - αναλυτικό κείμενο και εικονογράφηση για καθέναν από τους ναούς -γλωσσάρι βυζαντινών αρχιτεκτονικών όρων -βιβλιογραφία και ηλεκτρονικές διευθύνσεις - συντετμημένο κείμενο σε μορφή power point.
- 3 - Η ΑΘΗΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΟΧΗ Ηταν Μάρτιος του 1834 και η Αθήνα μια πόλη ερειπίων - αρχαίων, βυζαντινών και σύγχρονων. Η έννοια των βυζαντινών μνημείων δεν είχε ακόμη παγιωθεί. Οι βυζαντινοί ναοί ήταν απλώς εκκλησίες, τις οποίες κατέγραψαν οι αρχιτέκτονεςπολεοδόμοι Κλεάνθης και Σάουμπερτ στο σχέδιό τους για τη χάραξη των οδών της Αθήνας. Σημείωσαν 115 εκκλησίες, εκ των οποίων μόνο 30 θα μπορούσαν κατά τη γνώμη τους να διατηρηθούν με επιδιόρθωση. Την ίδια πάνω-κάτω εποχή, σε σχέδιο του αρχιτέκτονα Λύσσανδρου Καυταντζόγλου αποτυπώνεται η ύπαρξη 14 βυζαντινών ναών και αρχίζουν οι πρώτες προσπάθειες για την προστασία και διάσωση των «μεσαιωνικών μνημείων» της πόλης. Η Αττική υπήρξε μια σημαντική επαρχία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ενώ η Αθήνα, συνυφασμένη άρρηκτα με το κλασικό της παρελθόν, παρέμεινε το κέντρο εκπαίδευσης με διαρκή ακτινοβολία και φήμη τουλάχιστον έως και τον 6 ο αιώνα. Το διάταγμα του αυτοκράτορα Ιουστινιανού το 529, με το οποίο έκλεισαν οριστικά οι φιλοσοφικές σχολές της αυτοκρατορίας, σηματοδοτεί μία περίοδο παρακμής για την πόλη και ταυτόχρονα την αρχή του τέλους για τον αρχαίο κόσμο. Όταν η αυτοκρατορία διαιρέθηκε σε θέματα η Αθήνα εντάχθηκε διοικητικά στο θέμα της Ελλάδος, ενώ σχεδόν ταυτόχρονα, τον 8 ο αιώνα, προήχθη από επισκοπή σε μητρόπολη. Η επίσκεψη του αυτοκράτορα Βασιλείου Β στον περίφημο ναό του Παρθενώνα στην Ακρόπολη μετά τις νίκες του κατά των Βουλγάρων, το 1018, επιβεβαιώνει ως ένα βαθμό τη σημασία της πόλης την μέση βυζαντινή εποχή. Γύρω στα 1182 εγκαθίστανται στο μητροπολιτικό κέντρο των Προπυλαίων ο τελευταίος βυζαντινός μητροπολίτης της πόλης, Μιχαήλ Ακομινάτος από τις Χώνες της Μ. Ασίας. Από τους σημαντικότερους λόγιους της εποχής του και ιδιαίτερα φιλάρχαιος, πραγματοποίησε στα χρόνια της ιεραρχίας του εκτεταμένα έργα εξωραϊσμού του ναού του Παρθενώνα, ενώ παράλληλα οργάνωσε αξιόλογη βιβλιοθήκη με έργα κυρίως αρχαίων ελλήνων συγγραφέων. Ωστόσο η Αθήνα εξαντλημένη πλέον από τις αλλεπάλληλες επιδρομές των Σαρακηνών αλλά και του άρχοντα του Ναυπλίου Λέοντα Σγουρού, υπέκυψε στα τέλη του 1204 στους Φράγκους. Τι συμβολισμούς αποκτά ο ναός στην ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία Τι συμβολισμούς αποκτά ο ναός στην ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία Ο τρούλος είναι ο ουρανός, ο ίδιος ο Θεός,με τον οποίο ενώνεται ο άνθρωπος (βασικός του στόχος) αυτόν κοιτούν όλοι όσοι μπαίνουν, είναι το μέλλον τους. Το κάτω μέρος (πάτωμα) συμβολίζει την γη. Σε αυτή ζουν οι άνθρωποι και πιστεύουν στο Θεό. Σε αυτή ήρθε ο Υιός Του για να αποδείξει την αγάπη του είναι το παρόν τους. Η εκκλησία σαν οικοδόμημα δηλώνει την ένωση ουρανού και γης, δηλαδή Θεού και ανθρώπου. Η Aγία Tράπεζα συμβολίζει το σώμα και το αίμα του Χριστού
- 4 - ΣΤΑΥΡΟΕΙΔΕΙΣ ΕΓΓΕΓΡΑΜΕΝΟΙ ΝΑΟΙ Την ονομασία «σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο ναός» οφείλεται στο ότι ο τρούλος υποβαστάζεται από τέσσερις ημικυκλικές καμάρες που διατάσσονται σταυροειδώς διαγράφοντας στη στέγη του ναού το σημείο του σταυρού. Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος, έχει τετράγωνη περίπου κάτοψη, με τέσσερα στηρίγματα για τη στήριξη του τρούλου, ο οποίος εδράζεται στη συνέχεια σε τέσσερα τόξα, με τη βοήθεια τεσσάρων σφαιρικών τριγώνων στις γωνίες. Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος υποδιαιρείται στις ακόλουθες κατηγορίες: α) σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο ή κωνσταντινοπολίτικος ή απλώς σύνθετος τύπος. Το ιερό προστίθεται στο σταυρικό τετράγωνο, ως ανεξάρτητος χώρος. Παράδειγμα: Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Καπνικαρέα, Αθήνα β) Ημισύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος, το ιερό προστίθεται στο σταυρικό τετράγωνο, ωστόσο οι δύο χώροι δεν διαχωρίζονται με σαφήνεια, όπως φαίνεται από την ενιαία καμάρα που στεγάζει τα παραβήματα με τα ανατολικά γωνιακά διαμερίσματα. Παραδείγματα: 1. Καθολικό μονής Καισαριανής, 2. Παναγία Γοργοεπήκοος, Αθήνα γ) Απλός τετρακιόνιος (ή τετράστυλος) σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος, ανάλογα αν τα τέσσερα στηρίγματα είναι κίονες ή πεσσοί, δεν υπάρχει ανεξάρτητος χώρος για το ιερό,το οποίο καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα του σταυρικού τετραγώνου, φθάνοντας ως τα ανατολικά στηρίγματα του τρούλου. Παραδείγματα: 1. Άγιοι Ασώματοι Θησείου, Αθήνα, β μισό 12ου αι., 2. Άγιοι Σέργιος και Βάκχος (ή Άγιος Γεώργιος), Κίττα της Μάνης, γ τέταρτο του 12ου αι., 3. Άγιοι Απόστολοι Σολάκη, Αθήνα δ) Δικιόνιος (ή δίστυλος) σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος, ανάλογα αν τα δυτικά στηρίγματα είναι κίονες ή πεσσοί, ο τρούλος στα ανατολικά δεν έχει αυτόνομα στηρίγματα και στηρίζεται στους τοίχους που χωρίζουν τα παραβήματα. Έτσι δεν υπάρχει και πάλι ανεξάρτητος χώρος για το ιερό, το οποίο καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα του σταυρικού τετραγώνου. Ο τελευταίος τύπος ονομάζεται και ελλαδικός, επειδή επιχωριάζει στην περιοχή της Ελλάδας. Παραδείγματα: 1. Όμορφη Εκκλησιά (Άγιος Γεώργιος), Γαλάτσι της Αττικής, τέλος 12ου αι., 2. Άγιοι Ιάσωνας και Σωσίπατρος, Κέρκυρα, αρχές του 11ου αι., 3. Μεταμόρφωση του Σωτήρα, Άμφισσα, α τέταρτο του 12ου αι., 4. Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος, Αθήνα. Από πολύ νωρίς διαμορφώνεται η ιδέα του τρούλου που στηρίζεται σε καμάρες, οι οποίες σχηματίζουν ελληνικό σταυρό. Έτσι ώστε να δίνει η εκκλησία καθαρότερα την εικόνα του μικρόκοσμου και παράλληλα να αναδεικνύεται το σημείο της Πίστεως, ο σταυρός. Αυτή η αρχιτεκτονική μορφή που φαίνεται πολύ καθαρά στο εξωτερικό, για λειτουργικούς λόγους εγγράφτηκε με το χρόνο σε ορθογώνιο, οι τοίχοι του σταυρού άρχισαν να διαλύονται και αντικαταστάθηκαν σταδιακά με λεπτούς πεσσούς και συνηθέστερα με κίονες επιτρέποντας έτσι την ενοποίηση του εσωτερικού χώρου του ναού και δίνοντάς στο όλο οικοδόμημα αίσθηση της λιτότητας, της σαφήνειας στη σχέση των διαφόρων μερών του και της συμμετρικής γύρω από τον κεντρικό τρούλο διάταξης του χώρου. Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός είναι λοιπόν αποτέλεσμα εξελικτικής διαδικασίας της χριστιανικής ναοδομίας με άμεσο πρόγονο την βασιλική με τρούλο.
- 5 - ΣΤΑΥΡΟΕΙΔΗΣ ΟΚΤΑΓΩΝΙΚΟΣ Πλήθος σημαντικών μνημείων από το 10 ο, τον 11 ο και τον 12 ο αιώνα σώζονται στη Μακεδονία και την Ήπειρο. Η σπουδαία αρχιτεκτονική εξέλιξη της εποχής αποδίδεται στη γενικότερη ευημερία και ευμάρεια λόγω της άνθησης του εμπορίου και της βιοτεχνίας, της δημογραφικής ανάπτυξης, της αύξησης της νομισματικής κυκλοφορίας και της πολυδιάστατης διοικητικής μεταρρύθμισης. Εκείνη την εποχή, δεν είχε ακόμη σταματήσει η χρήση των προγενέστερων αρχιτεκτονικών ρυθμών, όπως η βασιλική, αλλά δημιουργήθηκαν σταδιακά παραλλαγές και εξελιγμένες εκφάνσεις τύπων που προϋπήρχαν. Κύρια παραδείγματα είναι ο σταυροειδής μεταβατικός : (Επισκοπή Ευρυτανίας στο Μέγδοβα, Παναγία στη Βοιωτία) Ο τρούλος στηρίζεται σε τόξα και σε πεσσούς. Φαίνεται να αποτελεί το αποτέλεσμα της ένωσης δύο ρυθμών προηγούμενων αιώνων : της βασιλικής, με τα χαρακτηριστικά χαμηλά πλάγια κλίτη και του ελεύθερου σταυρού με τις κεραίες που εξείχαν. ο σταυροειδής ημιεγγεγραμμένος : (Παναγία Κορακονησίας) Είχε μόνο δύο γωνιακά κλίτη. ο τρίκογχος ελεύθερος σταυρός : (Καθολικό της Λαύρας, Κουμπελίδικη στην Καστοριά) Χαρακτηρίζεται από απλότητα και συμμετρία ο τετράστηλος σύνθετος : (Κοίμηση της Παναγίας) Οι πανύψηλες τριπλές αψίδες του Ιερού, με αυτόνομη στέγαση η καθεμιά, διασταυρώνονται στο κεντρικό τετράγωνο του σταυρού, εκεί που τέσσερις κολώνες στηρίζουν τον οκτάπλευρο τρούλο δημιουργώντας σφαιρικά τρίγωνα. Ο πρώτος πραγματικά νεοσύστατος ρυθμός εισάγεται τον 11 ο αιώνα και ονομάζεται σταυροειδής οκταγωνικός, με λαμπρότερα δείγματα το ναό Σωτήρα Λυκοδήμου, τον Όσιο Λουκά, την Αγία Σοφία Μονεμβασιάς και τους Αγίους Θεοδώρους Μυστρά. Βασικό χαρακτηριστικό του οκταγωνικού τύπου είναι ότι η διάμετρος του τρούλου τείνει να μεγαλώνει όσο υψώνεται, ώστε να καλύπτει ολόκληρο το κεντρικό τετράγωνο και το χαμηλό του τύμπανο. Έτσι, ο κεντρικός χώρος της Εκκλησίας φαίνεται ενιαίος και αδιάσπαστος και ο διάκοσμος του τρούλου είναι ορατός από την είσοδο του ναού. Στηρίζεται πάνω σε οκτώ τόξα τα οποία όταν διακλαδίζονται σχηματίζουν οκτάγωνο. Από εκεί πήρε και το όνομά του ο οκταγωνικός τύπος. Το βάρος του τρούλου μοιράζεται σε τόξα, καμάρες και πεσσούς, τα οποία με τη σειρά τους στηρίζονται στους εσωτερικούς τοίχους, σχηματίζοντας τετράγωνο ή ορθογώνιο με τις κεραίες του εγγεγραμμένου σταυρού και κρατώντας το βάρος του τρούλου.
- 6 - ΣΤΑΥΡΟΕΙΔΗΣ ΟΚΤΑΓΩΝΙΚΟΣ Πλήθος σημαντικών μνημείων από το 10 ο, τον 11 ο και τον 12 ο αιώνα σώζονται στη Μακεδονία και την Ήπειρο. Η σπουδαία αρχιτεκτονική εξέλιξη της εποχής αποδίδεται στη γενικότερη ευημερία και ευμάρεια λόγω της άνθησης του εμπορίου και της βιοτεχνίας, της δημογραφικής ανάπτυξης, της αύξησης της νομισματικής κυκλοφορίας και της πολυδιάστατης διοικητικής μεταρρύθμισης. Εκείνη την εποχή, δεν είχε ακόμη σταματήσει η χρήση των προγενέστερων αρχιτεκτονικών ρυθμών, όπως η βασιλική, αλλά δημιουργήθηκαν σταδιακά παραλλαγές και εξελιγμένες εκφάνσεις τύπων που προϋπήρχαν. Κύρια παραδείγματα είναι ο σταυροειδής μεταβατικός : (Επισκοπή Ευρυτανίας στο Μέγδοβα, Παναγία στη Βοιωτία) Ο τρούλος στηρίζεται σε τόξα και σε πεσσούς. Φαίνεται να αποτελεί το αποτέλεσμα της ένωσης δύο ρυθμών προηγούμενων αιώνων : της βασιλικής, με τα χαρακτηριστικά χαμηλά πλάγια κλίτη και του ελεύθερου σταυρού με τις κεραίες που εξείχαν. ο σταυροειδής ημιεγγεγραμμένος : (Παναγία Κορακονησίας) Είχε μόνο δύο γωνιακά κλίτη. ο τρίκογχος ελεύθερος σταυρός : (Καθολικό της Λαύρας, Κουμπελίδικη στην Καστοριά) Χαρακτηρίζεται από απλότητα και συμμετρία ο τετράστηλος σύνθετος : (Κοίμηση της Παναγίας) Οι πανύψηλες τριπλές αψίδες του Ιερού, με αυτόνομη στέγαση η καθεμιά, διασταυρώνονται στο κεντρικό τετράγωνο του σταυρού, εκεί που τέσσερις κολώνες στηρίζουν τον οκτάπλευρο τρούλο δημιουργώντας σφαιρικά τρίγωνα. Ο πρώτος πραγματικά νεοσύστατος ρυθμός εισάγεται τον 11 ο αιώνα και ονομάζεται σταυροειδής οκταγωνικός, με λαμπρότερα δείγματα το ναό Σωτήρα
- 7 - Λυκοδήμου, τον Όσιο Λουκά, την Αγία Σοφία Μονεμβασιάς και τους Αγίους Θεοδώρους Μυστρά. Βασικό χαρακτηριστικό του οκταγωνικού τύπου είναι ότι η διάμετρος του τρούλου τείνει να μεγαλώνει όσο υψώνεται ώστε να καλύπτει ολόκληρο το κεντρικό τετράγωνο και το χαμηλό του τύμπανο. Έτσι, ο κεντρικός χώρος της Εκκλησίας φαίνεται ενιαίος και αδιάσπαστος και ο διάκοσμος του τρούλου είναι ορατός από την είσοδο του ναού. Στηρίζεται πάνω σε οκτώ τόξα τα οποία όταν διακλαδίζονται σχηματίζουν οκτάγωνο. Από εκεί πήρε και το όνομά του ο οκταγωνικός τύπος. Το βάρος του τρούλου μοιράζεται σε τόξα, καμάρες και πεσσούς, τα οποία με τη σειρά τους στηρίζονται στους εσωτερικούς τοίχους, σχηματίζοντας τετράγωνο ή ορθογώνιο με τις κεραίες του εγγεγραμμένου σταυρού και κρατώντας το βάρος του τρούλου. Αγία Σοφία Μονεμβασιάς ΤΟΙΧΟΠΟΙΙΑ Κεραμοπλαστικός διάκοσμος Στοιχείο ιδιάζουσας σημασίας για τους ναούς του ελλαδικού χώρου ήταν και η τοιχοποιία, η οποία χαρακτηριζόταν από απλότητα, λιτότητα και αίσθηση του μέτρου σε σύγκριση με αρχιτεκτονικές μεθόδους άλλων περιοχών. Η ελλαδική μέθοδος στερείται της πληθωρικότητας που επιδεικνύει για παράδειγμα η ναοδομία της Κωνσταντινούπολης, αλλά εντυπωσιάζει τον επισκέπτη με τη γραφικότητά της και τη διαύγεια που χαρακτηρίζει τη δομή των ναών της. Αυτή η απέριττη οπτική αρχίζει να επικρατεί στον ελλαδικό χώρο από τον 9ο αι. και μετά. Η τοιχοποιία των ναών της εποχής βασιζόταν στο πλινθοπερίκλειστο ή αλλιώς πλινθοπερίβλητο σύστημα, το οποίο διεκπεραιώνεται με τετράπλευρες πέτρες, κατασκευασμένες από πωρόλιθο και πλαισιωμένες από πλίνθους, δηλαδή λεπτά κόκκινα τούβλα. Το πλινθοπερίκλειστο σύστημα εξελίχθηκε στην πλέον διαδεδομένη μέθοδο εξωτερικής επένδυσης των τοίχων, αλλά παραμένει ταυτόχρονα και ιδιαίτερα απαιτητική. Για να υλοποιηθεί, δε χρειάζεται μόνο επιδεξιότητα από πλευράς του τεχνίτη, αλλά και το κατάλληλο οικοδομικό υλικό, το οποίο πρέπει να είναι εύκολο στην επεξεργασία του και γι αυτό επιλέγονταν κυρίως ο πωρόλιθος και ο κογχυλιάτης. Λόγω αυτών των ιδιαιτεροτήτων, το πλινθοπερίβλητο σύστημα έβρισκε χρήση κυρίως στο ανώτερο μέρος των εξωτερικών τοίχων, ενώ το κατώτερο παρέμενε πιο απλοϊκό και ήταν διακοσμημένο με μεγάλες πέτρες, αργολιθοδομή ή τούβλα χωρίς συγκεκριμένη τοποθέτηση. Χάρη στο πλινθοπερίκλειστο σύστημα, ευνοήθηκε η ανάπτυξη της συμμετρίας, της γεωμετρικής τοποθέτησης και της συγκεκριμενοποίησης των πλίνθων που αποτελούσαν τους εξωτερικούς τοίχους. Συγκεκριμένα, από το 10 ο αι. και μετά, οι
- 8 - πλίνθοι όχι μόνο κατασκευάζονται σε συγκεκριμένα σχήματα, αλλά και εξυπηρετούν μία συγκεκριμένη και προσχεδιασμένη κάτοψη. Τοποθετούνται σε σειρές τόσο στους οριζόντιους όσο και στους κατακόρυφους αρμούς, στις αψίδες και στον τρούλο, όπου κάποιες φορές συνδυάζονται με πελεκημένες πέτρες. Με την πάροδο των χρόνων, η οργάνωση και η συμμετρία εντείνονται με αποτέλεσμα στα τέλη του 11 ου αι. οι πλίνθοι να μην εξετάζονται πλέον ξεχωριστά, αλλά να αποτελούν δόμους, δηλαδή οριζόντιες και κατακόρυφες ομοιόμορφες σειρές. Αυτοί οι δόμοι χρησιμοποιούνται και ως μέσα διακόσμησης του τοίχου, καθώς συχνά σχηματίζουν σταυρούς ή ταυ. Παρόμοια τεχνική τοποθέτησης δόμων αποτελεί και η στοίχιση λίθων περίπου ίδιου μεγέθους και η κάλυψή τους από δόμους πλίνθων, οι οποίοι προεξείχαν ελάχιστα από το κονίαμα των αρμών ώστε να τονίζεται η χρωματική αντίθεση μεταξύ της ανοιχτόχρωμης πέτρας και του βαθυκόκκινου πλίνθου. Οι δόμοι εγκαινιάζονται ως τεχνική στην Καπνικαρέα, της οποίας το αρχιτεκτονικό πρότυπο ακολουθούν οι Άγιοι Θεόδωροι στην πλατεία Κλαυθμώνος και οι Ασώματοι στο Θησείο. Καπνικαρέα Όσον αφορά στο κατώτερο μέρος των ναών, στο οποίο δε συνηθιζόταν η χρήση του πλινθοπερίκλειστου, η προσπάθεια διακόσμησής του δεν ξεκίνησε μέχρι τα μέσα του 12 ου αι. στην Αργολίδα. Τότε, κάποιοι ναοί επενδύθηκαν στο χώρο κάτω από τα παράθυρα με μάρμαρο, κυρίως στους ανατολικούς τοίχους, εκεί δηλαδή που βρισκόταν το ιερό. Την ίδια εποχή, κάποιοι ναοί χτίζονταν πάνω σε κρηπίδες, ώστε να είναι πιο ανθεκτικοί, πράγμα που δηλώνει την τάση για ουσιαστική μελέτη του κτίσματος πριν την κατασκευή του και το τέλος της εποχής της προχειρότητας στον τομέα της ναοδομίας. Φυσικά, οι πλίνθινοι δόμοι δεν χρησιμοποιήθηκαν μόνο για τη βασική διακόσμηση των εξωτερικών τοίχων, αλλά και για την πρόσθεση περίτεχνων λεπτομερειών. Οι πλίνθοι, τοποθετούμενοι σε συγκεκριμένες θέσεις, δημιουργούν πολυποίκιλα κεραμοπλαστικά κοσμήματα, τα οποία καλύπτουν τα κενά μεταξύ των λίθων ή των πλίνθων της βασικής κατασκευής, δίνοντας έτσι στο ναό μία ανάγλυφη όψη. Αυτά τα κοσμήματα μπορεί να είναι γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου, οδοντωτές ταινίες, μαίανδροι ή ζατρικοειδή, αλλά κυρίως κουφικά.
- 9 - Κουφικά του ναού Σωτείρα Λυκοδήμου Τα κουφικά ήταν τετράγωνα κεραμοπλαστικά κοσμήματα που ακολουθούσαν ως πρότυπο μία πρώιμη μορφή της αραβικής γλώσσας που χρησιμοποιήθηκε για τη συγγραφή του Κορανίου και ήταν κυρίως διαδεδομένη στην Κούφα (σημερινό Ιράκ). Έτσι εξηγείται και η ονομασία αυτού του μοτίβου. Την άμεση επιρροή που δέχτηκαν τα κουφικά από την αραβική γραφή μαρτυρούν οι σφηνοειδείς απολήξεις των κατακόρυφων μελών κάθε γράμματος. Αυτό που όμως δύσκολα μπορεί να τεκμηριωθεί είναι πως στοιχεία της αραβικής γραφής κατέληξαν σε χριστιανικά μνημεία του ελλαδικού χώρου. Στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν το ταξίδι των κουφικών στο χρόνο, οι ερευνητές έχουν προτείνει πλήθος εκδοχών. Από τη μία πλευρά, το 1905, ο Strzygowski, υποστήριξε ότι η διάδοση της κουφικής γραφής έγινε μέσω της παρουσίας Αράβων τεχνιτών στην Ελλάδα κατά τον 11 ο αι. Αυτή την εκδοχή υποστήριξε περαιτέρω και ο Miles βάσει στοιχείων που συνέλεξε στην Αττική και τη Βοιωτία, όπου συναντώνται κατά κόρον τα κουφικά. Άλλη πιθανή εκδοχή είναι ότι αυτή η τεχνοτροπία διαδόθηκε από μουσουλμάνους αιχμαλώτους που μεταφέρθηκαν στον ελλαδικό χώρο μετά την ανάκτηση της Κρήτης το 961. Ένα ακόμα ενδεχόμενο είναι τα κουφικά να διαδόθηκαν μέσω φορητών αντικειμένων (υφάσματα, κεραμικά, χειρόγραφα κτλ) που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες, πιθανότητα που ενισχύεται δεδομένης της τάσης μίμησης των ανατολικών διακοσμητικών θεμάτων που επικρατούσε τότε στη βυζαντινή επικράτεια. Τα κουφικά χρησιμοποιήθηκαν ποικιλοτρόπως. Στον ελλαδικό χώρο, συναντώνται είτε ως μεμονωμένοι χαρακτήρες στους κατακόρυφους αρμούς των πλινθοπερίκλειστων ναών, είτε εντεταγμένοι στις ζωοφόρους κάθε κτίσματος,είτε λαξευμένοι πάνω σε πήλινα πλακίδια (Άγιοι Θεόδωροι), είτε σε συνδυασμό με οδοντωτές ταινίες. Το μνημείο που αποτέλεσε μέσο διάδοσης και αφομοίωσης των κουφικών, καθώς και πρότυπο για τη μετέπειτα χρήση τους είναι η Θεοτόκος του Οσίου Λουκά. (Μονή Οσίου Λουκά)
- 10 - Με την πάροδο των αιώνων ωστόσο τα κουφικά δεν κατάφεραν να διατηρήσουν την πρωτοκαθεδρία τους στη διακόσμηση των ναών και είτε εξέλειψαν εντελώς, είτε επισκιάστηκαν από απλές πλίνθους που συνέβαλλαν στο πνεύμα λιτότητας της εποχής, είτε αντικαταστάθηκαν από ψευδοκουφικά, δηλαδή εκφυλισμένη μορφή των αρχικών χαρακτήρων. Εξίσου σημαντική μεταβολή εκείνης της εποχής ήταν η κάλυψη των αρμών. Αυτή η προσπάθεια ευνοήθηκε από τη νεοσύστατη γεωμετρική τεχνική που εισήγαγε το πλινθοπερίκλειστο σύστημα. Συγκεκριμένα, μέθοδοι κάλυψης των αρμών, εκτός από το κονίαμα, ήταν τα εξής : οι κατακόρυφοι διακοσμητικοί πλίνθοι, κομμένοι σε ομοιόμορφα και συμμετρικά σχήματα, το εξωτερικό μέρος των οποίων ήταν διακοσμημένο με διάφορα θέματα, όπως το δισέψιλον, το ζιγκ ζαγκ και οι επάλληλοι ρόμβοι οι κουφίζοντες όρθιοι πλίνθοι, με σφηνοειδή απόληξη, που κυρίως χρησιμοποιούνταν για τα κενά κάτω από την κεκλιμένη στέγη (Σωτείρα Λυκοδήμου, Καπνικαρέα) το βαθμιδωτό κόσμημα, που αποτελείται από δύο παράλληλες σειρές πλίνθων (Καπνικαρέα) οι οδοντωτές ταινίες, χαρακτηριστικό της ελληνικής ναοδομίας, που εξέλειψαν το 13 ο αι.
- 11 - ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ Πού βρίσκεται: Βρίσκεται στην πλατεία Μοναστηρακίου, απέναντι από τον Σταθμό του Ηλεκτρικού Σιδηροδρόμου. Λόγω γεωλογικών μεταβολών και μεταγενέστερης διαρρύθμισης του εδάφους της πλατείας και των παρακειμένων οδών, σήμερα η εκκλησία κατά το 1/3 περίπου βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια του. Όνομα:Αρχικά η εκκλησία της Παντάνασσας(=της Βασίλισσας των πάντων) Θεοτόκου, που είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση (15 Αυγούστου), ήταν ιδιόκτητος ναός του Νικολάου Μπονεφατζή, αργότερα έγινε Καθολικό γυναικείου μοναστηρίου, που τα κτίσματα του κάλυπταν το σύνολο της πλατείας, γι' αυτό και λεγόταν και «Μέγα Μοναστήριον». Σιγά-σιγά όμως άρχισε να φθίνει, ώστε αρχικά να καταντήσει Μετόχι της Μονής Καισαριανής και αργότερα(ίσως από το 1690) το ενοριακός ναός και έκτοτε, οπωσδήποτε από το 1821, λέγεται «Μοναστηράκι». Ο ναός άλλωστε έχει δώσει το όνονα και στην ομώνυμη πλατεία.
- 12 - Εξωτερική μορφή: Είναι καμαροσκέπαστη τρίκλιτη βασιλική, εξωτερικών διαστάσεων 17x17 μ., και αρχικά δεν είχε ούτε νάρθηκα ούτε γυναικωνίτη, που είναι προσθήκες του 1911. Έχει κτισθεί με ακανόνιστους λίθους, ενώ στις τέσσερις γωνίες του οικοδομήματος έχουν εντοιχιστεί από ένα αρχαιοελληνικό κιονόκρανο. Εσωτερικό: Το Ιερό Βήμα χωρίζεται με παχείς τοίχους σε τρία μέρη, το καθ' αυτό Βήμα και την Πρόθεση (αριστερά) και το Διακονικό (δεξιά), που επικοινωνούν μεταξύ τους με αψιδωτές θύρες. Ανάμεσα στις εικόνες της εκκλησίας περιλαμβάνονται: α) Η θαυματουργός εικόνα της άγιας Θέκλας η Αγαθοκλείας, που εκκλησία της υπήρχε στην ομώνυμη γειτονική οδό, β) η εικόνα του αγίου Παντελεήμονος, δωρεά της Συντεχνίας των εν Αθήναις πεδιλοποιών και σκυτορράφων (1836),, γ) οι μεγάλες εικόνες του Τέμπλου (1840;) και οι μικρές (έργα του Φ. Κόντογλου), δ) η εικόνα της Παναγίας της Ελεούσας, δωρεά του Συλλόγου των εν Αθήναις Μεταξουργών (1852), ε) η εικόνα της αγίας Ελεούσης (Παναγίας) από τον καταστραφέντα ναό της, που υπήρχε στον γειτονικό ναό της Αγίας Ελεούσης (πρώην Κακουργιοδικείο), στ) εικόνα του αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως, στο επιγονάτιο του οποίου έχει τοποθετηθεί απότριμμα του ιερού λειψάνου του, κ.α. Το ταξίδι του κτιρίου στο χρόνο:λόγω των μεγάλων φθορών που υπέστη η εκκλησία στα χρόνια της Επαναστάσεως, αλλά και των αναγκών σε ναούς που προέκυψαν, έγιναν δύο ανακαινίσεις του ναού, που ως ένα σημείο αλλοίωσαν την παλαιά του μορφή. Η μία έγινε το 1890, οπότε γκρεμίστηκε η κόγχη του υπερθύρου της κύριας εισόδου και υψώθηκε πέτρινο καμπαναριό, και έγιναν μερικές τοιχογραφίες. Το 1911 η ανακαίνιση παραμόρφωσε αισθητά την εκκλησία, αφού γκρεμίστηκε το καμπαναριό του 1890 και κατασκευάσθηκε άλλο ογκώδες και ακαλαίσθητο στη βόρεια πλευρά, κατασκευάστηκε γυναικωνίτης, έγιναν ασήμαντες τοιχογραφίες κ.λπ.
- 13 - Ήδη όμως 2002, μετά τα σοβαρά προβλήματα που προέκυψαν από τον σεισμό του 1999, η Αρχαιολογική Υπηρεσία προβαίνει στη στερέωση, συντήρηση και αποκατάσταση του ναού ΚΑΠΝΙΚΑΡΕΑ
- 14 - Πού βρίσκεται:ο ναός είναι αφιερωμένος στην Παναγία και βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας στην οδό Ερμού, τον εμπορικότερο δρόμο του ιστορικού κέντρου της πόλης. Εχει οικοδομηθεί στα ερείπια αρχαίου ναού, αφιερωμένου σε μία γυναικεία θεότητα, πιθανότατα στην Αθηνά ή τη Δήμητρα. Ιδρύθηκε στην αρχή του 11ου αιώνα (περίπου 1050 μ.χ.). Κατά άλλη εκδοχή οναμάστηκε έτσι γιατί έκανε θαύματαχάρες (κάμνει χάρες=καμουχαριώτισσα). Το όνομα: Καπνικαρέα ονομάστηκε κατά μία άποψη από αυτόν που έκτισε το Ναό εισπράττοντας τον καπνικό φόρο (είδος φόρου των οικοδομών στα χρόνια του Βυζαντίου). Κατα μια άλλη εκδοχή η Καπνικαρέα και ονομαζόταν παλίοτερα και Καμουχαρέα πήρε το όνομα από τη λέξη Καμουχά, με την οποία στα χρόνια του Βυζαντίου ονόμαζαν τα χρυσοΰφαντα υφάσματα, πιθανώς γιατί βρισκόταν κοντά σε εργαστήρια τέτοιων υφασμάτων.στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ονομαζόταν Εκκλησία της Βασιλοπούλας και του Πρέντζα. Εξωτερικά χαρακτηριστικά: Ο ναός ανήκει στο σύνθετο τετρακιόνιο, σταυροειδή εγγεγραμμένο τύπο, με τρεις αψίδες στην ανατολική πλευρά και νάρθηκα στη δυτική. Στη βόρεια πλευρά προστέθηκε αργότερα μονόχωρο τρουλαίο πρόσκτισμα, το παρεκκλήσιο της Αγίας Βαρβάρας. Λίγο αργότερα, μπροστά και από τις δύο εκκλησίες, κτίστηκε ο εξωνάρθηκας, με τρεις συνεχόμενες τετρακλινείς στέγες Ο ναός είναι αφιερωμένος στην Παναγία και βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας στην οδό Ερμού, τον εμπορικότερο δρόμο του ιστορικού κέντρου της πόλης. Εχει οικοδομηθεί στα ερείπια αρχαίου ναού, αφιερωμένου σε μία γυναικεία θεότητα, πιθανότατα στην Αθηνά ή τη Δήμητρα. Ιδρύθηκε στην αρχή του 11ου αιώνα (περίπου 1050 μ.χ.).
- 15 - Αρχικά είχε τη μορφή ανοιχτής στοάς αλλά ένα μικρό πρόπυλο με δύο κίονες προστέθηκε στη νότια πλευρά του, μάλλον στο 12ο αιώνα μ.χ., συγχρόνως με το μωσαϊκό επάνω από την είσοδο. Oι τοίχοι του ναού είναι κτισμένοι με την τυπική πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία και έχουν λιτό κεραμοπλαστικό (κουφικό) διάκοσμο. Αναφέρεται ότι έχει κτιστεί στη θέση παλαιότερης εκκλησίας την οποία είχε αναγείρει η Ευδοκία, Αθηναία σύζυγος του αυτοκράτορα Θεοδόσιου του Μικρού. Η αρχική εκκλησία είχε χτιστεί με τη σειρά της (όπως συνηθιζόταν) πάνω στα θεμέλια αρχαίου ελληνικού ναού,.στο ναό βρίσκονται ενσωματωμένα οικοδομικά στοιχεία όπως κίονες με ρωμαϊκά κιονόκρανα και εντοιχισμένα γλυπτά και επιγραφές. Το εσωτερικό Εσωτερικά η εκκλησία κοσμείται από κάποιες τοιχογραφίες που έχουν σωθεί,οι οποίες είναι των μέσων του 20 ου αι. και έχουν ιστορηθεί από τον Φώτη Κόντογλου (χαρακτηριστική είναι η Πλατυτέρα) και τους μαθητές του.
- 16 - Το ψηφιδωτό της εισόδου είναι της Έλλης Βοίλα (1936) Το ταξίδι του κτιρίου στο χρόνο -Χτίστηκε τον 11 ο αιώνα προς τιμή της Θεοτόκου και σε ανάμνηση της Εισόδου της στο Ναό του Κυρίου. - Το 1834 ο Ναός κινδύνευσε να ρυμοτομηθεί, αλλά σώθηκε με την επέμβαση του πατέρα του βασιλέα Όθωνα, Λουδοβίκου της Βαυαρίας. -Τον ίδιο κίνδυνο αντιμετώπισε και με κυβερνητική απόφαση της 20ης Αυγούστου 1863, όμως και τότε, χάρη κυρίως στην παρέμβαση του Μητροπολίτη Αθηνών, η απόφαση ακυρώθηκε. -Ο Ναός παραχωρήθηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από το 1932.
- 17 - Παναγία Γοργοεπήκοος Πού βρίσκεται:ο ναός βρίσκεται ακριβώς δίπλα στη σημερινή Μητρόπολη Αθηνών. Όνομα: είναι αφιερωμένος στην Παναγία Γοργοεπήκοο (=που επακούει γρήγορα τις δεήσεις) και τον Άγιο Ελευθέριο. Αρχικά ονομαζόταν "Μικρή Μητρόπολις". Στον 17ο αιώνα ο ναός αναφέρεται και ως "Γοργοεπήκοος" και ως "Καθολικόν". Εξωτερικά χαρακτηριστικά: O ναός είναι τετρακιόνιος, σταυροειδής εγγεγραμμένος με τριμερή νάρθηκα του οποίου το κεντρικό κεραμοσκεπές τμήμα είναι ψηλότερο από τα δύο πλάγια και στεγάζεται με καμάρα που είναι προέκταση της δυτικής κεραίας του ναού. Το ίδιο παρατηρείται και με τις μονόρυττες στέγες των πλαγίων τμημάτων ενώ στην ανατολική πλευρά εξέχει μόνο η μεσαία αψίδα. Ό τρούλλος είναι το μόνο μέρος του ναού οικοδομημένο με την τυπική πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία. Ιδιομορφία αποτελεί ο τρόπος κτισίματος καθώς ο υπόλοιπος ναός είναι εξ ολοκλήρου κατασκευασμένος από μεγάλους μαρμάρινους ακόσμητους λίθους και ανάγλυφα που προέρχονται από αρχαία ελληνικά, ρωμαικά και πρώιμα βυζαντινά μνημεία,ενώ δεν έχουν χρησιμοποιηθεί πουθενά πλίνθοι. Ως το ύψος των παραθύρων είναι επενδεδυμένος με ακόσμητες μαρμάρινες πλάκες ενώ τα ενενήντα συνολικά ανάγλυφα έχουν τοποθετηθεί στο ανώτερο τμήμα των τοίχων
- 18 - δημιουργώντας ένα μοναδικό για βυζαντινή εκκλησία διακοσμητικό αποτέλεσμα, έτσι η εκκλησία γίνεται μια γραφική έκθεση γλυπτών. Χαρακτηριστικά ανάγλυφα: αετός με ανοιχτές φτερούγες που πατά πάνω σε μικρό ζώο. Σφίγγες εκατέρωθεν του λεγόμενου δέντρου της ζωής, πάνω στο οποίο υπάρχουν ανθρωπόμορφα πτηνά.αρχαίο ανάγλυφο στη δυτική όψη με παράσταση πεπλοφόρου, στο οποίο έχει χαραχτεί διπλός σταυρός (της Αναστάσεως). Έτσι το ανάγλυφο αποβάλλει τον ειδωλολατρικό του χαρακτήρα, «εκχριστιανίζεται», επανερμηνεύεται Το ταξίδι του κτιρίου στο χρόνο: Κατασκευάστηκε στο τέλος του 12ου αιώνα. Επί τουρκοκρατίας περιλαμβανόταν στην κατοικία του μητροπολίτη. Το 1833 αντικαταστάθηκαν οι αρχικοί κίονες με πεσσούς Το 1841 στέγασε τη δημόσια βιβλιοθήκη της Αθήνας κα Το 1863 επισκευάστηκε και τιμήθηκε στο όνομα του Σωτήρος και αργότερα αφιερώθηκε στον Άγιο Ελευθέριο.
- 19 - ΑΓΙΑ ΔΥΝΑΜΗ Πού βρίσκεται: Ο ναός της Αγίας Δύναμης βρίσκεται μεταξύ τριών κολώνων κάτω από το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, στην οδό Μητροπόλεως, στο κέντρο της Αθήνας. Η Αγία Δύναμη είναι χτισμένη πάνω σε αρχαίο ιερό των Ιλισιάδων Μουσών Το ταξίδι του κτιρίου στο χρόνο:ο ναός χτίστηκε κατά τα πρώτα έτη της Οθωμανικής κατοχής και από τον 16 ο αι. ανήκει στη Μονή Πεντέλης. Η σημερινή μορφή του οφείλεται σε διαρκείς αναστηλώσεις που έγιναν το 1912.
- 20 - Το όνομα:ο ναός αυτός είναι αφιερωμένος στην Γέννηση της Θεοτόκου. Λόγω της σημαντικής ιστορίας της εκκλησίας, δεν ήταν δυνατόν να κατεδαφιστεί, οπότε χτίστηκε ένα μέρος του Υπουργείου από πάνω από αυτήν. Σύμφωνα με το θρύλο, προστάτευε της κυοφορούσες γυναίκες, οι οποίες προσεύχονταν στο ναό και ζητούσαν έναν ανώδυνο και ασφαλή τοκετό. Εσωτερικό: Στο εσωτερικό μέρος των τοίχων απεικονίζονται τοιχογραφίες της Αγίας Φιλοθέης, μία από τις πολιούχους της Αθήνας. Αν και μικρό, κάτω από το εκκλησάκι, υπάρχουν μεγάλα υπόγεια με στοές που οδηγούν σε διάφορες κατευθύνσεις. Είναι γνωστό πως πολλές εκκλησίες, κυρίως βυζαντινές, έχουν χτιστεί πάνω σε αρχαία ιερά και ναούς, τα οποία είχαν πρόσβαση σε υπόγειες στοές που επικοινωνούσαν με άλλα συστήματα στοών και έφταναν τελικά να επικοινωνούν με άλλους ναούς ή τοποθεσίες.
- 21 - ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ Πού βρίσκεται Ο ναός βρίσκεται στη συμβολή των οδών Ερωτόκριτου και Ερεχθέως στην περιοχή της Πλάκας. Εξωτερικά χαρακτηριστικάανήκει στους δικιόνιους σταυροειδείς εγγεγραμμένους ναούς με νάρθηκα και επιστέφεται από έναν ιδιαιτέρως κομψό οκτάπλευρο αθηναϊκό τρούλο. Χτίστηκε με πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία, εκτός από την νότια πλευρά και την αψίδα του διοκονικού, όπου και χρησιμοποιήθηκε απλή αργολιθοδομή, προφανώς σε δεύτερη φάση. Εσωτερικό: Στο ναό υπάρχουν αξιόλογες τοιχογραφίες. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι κάτω από μεταγενέστερα επιχρίσματα αποκαλύφθηκαν τοιχογραφίες που μας δίνουν κάποια στοιχεία για τη ζωγραφική τωβ αθηναίκών ναών για την οποία ελάχιστα γνωρίζουμε.. Από πλευράς τεχνοτροπίας μπορούν να συσχετιστούν με άλλες τοιχογραφίες ναών της Αττικής, όπως των ναϊσκων της Σπηλιάς Πεντέλης ή του Αγίου Πέτρου στα Καλύβια και που ανάγονται στις αρχές του 13ου αιώνα. Στον τρούλο εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτωρ, στην κάμαρα του ιερού η Ανάληψη και στο Βόρειο και Νότιο τοίχο της τα δύο ημιχώρια των παριστανομένων μαθημάτων. Στην πρόθεση εικονίζεται έφιππος στρατιωτικός άγίος και οι κεφαλές των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.
- 22 - Το ταξίδι του κτιρίου στο χρόνο: -Χρονολογείται στο τέλος του 11 ου ή στο 12 ο αι.,χρονολογία που επιβεβαιώθηκε επειδή στις εργασίες στερεώσεως του ναού που έγιναν από την 1 η εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων βρέθηκε χάλκινο νόμισμα, εκ των ανωνύμων Αλεξίου Α Κομνηνού 1082-1118, κοντά στους στρωτήρες της αρχικής κεράμωσης της στέγης. -Για την ιστορία του το μόνο που μας είναι γνωστό (από τον Κ.Ζήσιο) είναι ότι κοντά του είχαν στηθεί δύο ολμοβόλα που κατέστρεψαν τον Παρθενώνα το 1687, κατά την πολιορκία της Ακρόπολης από τον Μοροζίνι.
- 23 - ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ Πού βρίσκεται:βρίσκεται στην Πλάκα, μεταξύ των οδών Χαιρεφώντος, Λυσικράτους, Γαλανού και Γκούρα, και έχει χτιστεί επάνω σε ερείπια αρχαίου Ιερού της Άρτεμης. Εξωτερικά χαρακτηριστικά:ανήκε, όπως και η γειτονική της εκκλησία της Μεταμόρφωσης (Σώτειρα του Κοτάκη), στον τύπο του απλού τετρακιόνιου εγγεγραμμένου σταυροειδούς βυζαντινού ρυθμού.
- 24 - Η στέγαση του κεντρικού τμήματος, πριν την επισκευή του, εξωτερικά και εσωτερικά σχημάτιζε σταυρό. Τον ναό περιέτρεχε οδοντωτή ταινία από τούβλα. Το Ιερό Βήμα, στην ανατολική του πλευρά καταλήγει σε τρεις πλινθοπερίβλητες αψίδες, από τις όποιες η μεσαία έχει τρία συνεχόμενα μονόλοβα αψιδωτά πλινθοπερίβλητα παράθυρα, ενώ οι άλλες δύο από ένα μονόλοβο.. Στο δυτικό προαύλιο στη ρωμαϊκή εποχή λειτουργούσαν λουτρά. Στην άκρη του σώζονται αρχαίοι κίονες και επιστύλιο. Εσωτερικό-τοιχογραφίες-εικόνες: -Η μαρμάρινη "Αγία Τράπεζα» στηρίζεται σε ενεπίγραφο κομμάτι στύλου της κλασικής εποχής -Ανάμνηση του γεγονότος ότι παλαιότερα ήταν αφιερωμένος στους Αγίους Θεοδώρους αποτελεί η ασημένια εικόνα, που βρίσκεται στο τέμπλο, δίπλα (αριστερά) από αυτή της Αγίας Αικατερίνης. -Αξιόλογες είναι οι φορητές εικόνες που προσκυνούνται στον ναό: του Ιωάννου του Προδρόμου (έργο της Κρητικής Σχολής του 15ου αι.), της αγίας Αικατερίνης στο δεξιό μαρμάρινο προσκυνητάρι (λαϊκότροπο έργο του 17ου αι.), η ένθρονη Θεοτόκος στο αριστερό μαρμάρινο εικονοστάσι, και ο άγιος Σπυρίδων (έργο της Επτανησιακής Σχολής του 18ου αι.).
- 25 - Στη εκκλησία φυλάσσονται, τέλος, ιερά λείψανα που έφεραν πρόσφυγες από τη Μ. Ασία (κάρα του Αγίου Πολυδώρου του Κύπριου). Ως το 1839, πιθανόν, σωζόταν και παλαιά εικόνα με τον βίο της Αγίας Αικατερίνης Η περιπέτεια του κτιρίου στο χρόνο: Η ανέγερση της τοποθετείται στο δεύτερο τέταρτο του 11ου αιώνα (1025-1050). Το 1839, εξαιτίας των πολεμικών γεγονότων της Επανάστασης του 1821, ήταν και αυτή μισοερειπωμένη, επισκευάστηκε όμως για τις ανάγκες του εκκλησιάσματος, έγιναν προσθήκες στη βόρεια, νότια και δυτική πλευρά, οπότε χρειάστηκε, για την
- 26 - επικοινωνία των πιστών, να ανοιχθούν και δίοδοι στους τοίχους. Το 1927 επισκευάστηκε και ο τρούλλος, ο όποιος όμως έγινε κατά τι ψηλότερος. Σήμερα η εκκλησία είναι τρισυπόστατη, με το δεξιό παρεκκλήσιο αφιερωμένο στον άγιο Αντώνιο και το αριστερό στην αγία Σοφία και τις τρεις θυγατέρες της. Παλαιότερα ο ναός ήταν αφιερωμένος στους αγίους Θεοδώρους. Όμως, στις 19 Φεβρουαρίου 1767, επειδή η εκκλησία ήταν σχεδόν μισοερειπωμένη, ο μητροπολίτης Αθηνών Βαρθολομαίος, με τη μεσολάβηση του Σιναΐτη πρωτοσυγκέλλου Ιωνά και με τη συγκατάθεση των προυχόντων, την χάρισε στο μοναστήρι της Άγιας Αικατερίνης του Όρους Σινά, ως Μετόχι, προκειμένου να μένουν σ' αυτό όσοι Σιναΐτες πατέρες έρχονταν στην Αθήνα. Ο Ιωνάς επισκεύασε την εκκλησία, και στα εγκαίνια που τέλεσε ο παραπάνω μητροπολίτης, αφιερώθηκε στην προστάτιδα του Σινά Αγία Αικατερίνη. Οι Σιναΐτες με τον καιρό αγόρασαν και παρακείμενες εκτάσεις, συνολικής έκτασης 4 περίπου στρεμμάτων. Αυτοί φύτεψαν και τους φοίνικες, που υπάρχουν ακόμα στο προαύλιο της εκκλησίας. Το 1889 ο αρχιεπίσκοπος Σιναίου Πορφύριος Α' δέχτηκε σχετικό αίτημα των ενοριτών και πούλησε στη Μητρόπολη Αθηνών το Μετόχι περίπου στο μισό της αξίας του, και το αντικατέστησε με άλλο.
- 27 - Στην εκκλησία εκκλησιαζόταν μετεπαναστατικά ο στρατηγός Μακρυγιάννης, ο οποίος έμενε εκεί κοντά (στη γωνία των οδών Μακρυγιάννη και Διάκου), είχε μάλιστα στην Άγια Αικατερίνη τοποθετήσει και τρεις εικόνες που προόριζε για την ιδιόκτητη εκκλησία της Αγίας Τριάδας της Χρυσοσπηλιώτισσας, που σχεδίαζε να χτίσει στο περιβόλι του σπιτιού του. Στην εκκλησία της αγίας Αικατερίνης, ακόμα, εφημέρευσε ο Μάρκος Τσακτάνης (1883-1924), ο οποίος ίδρυσε το πρώτο Κατηχητικό Σχολείο στην Εκκλησία της Ελλάδος, και διακόνησε ο κατόπιν Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας.
- 28 - ΣΩΤΕΙΡΑ ΚΟΤΤΑΚΗ Πού βρίσκεται: Η εκκλησία Σωτείρα Κοττάκη περισσότερο γνωστή ως Αγία Σωτείρα βρίσκεται στην οδό Κυδαθηναίων στην Πλάκα, μεταξύ των οδών Σωτήρος και Δράκου, στην συνοικία Αλίκοκκο, ακριβώς απέναντι από το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης. Όνομα: Η προσωνυμία του πιθανώς οφείλεται στο οικογενειακό όνομα της οικογένειας των Κοττάκη, στην οποία θα άνηκε κατα το παρελθόν. Δομή του Ναού ->Εξωτερικά Χαρακτηριστικά Ανήκει στον τύπο του βυζαντινού τετρακιόνιου εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο ναού, δηλαδή ο τρούλος του κυρίως ναού στηρίζεται σε τέσσερις κίονες, δημιουργώντας ένα τετράγωνο κάτω.η ανατολική πλευρά του Ιερού Βήματος σχηματίζει τρεις ημικυκλικές αψίδες, κτισμένες σύμφωνα με το πλινθοπερίκλειστο(βλητο) σύστημα. Η μεσαία αψίδα φωτίζεται από τρία αψιδωτά μονόλοβα παράθυρα, ενώ οι άλλες δύο από ένα. Εξωτερικά η στέγη σχηματίζει σταυρό με ίσες τις τέσσερις κεραίες, ενώ τον τρούλο στο κέντρο του τον χαρακτηρίζει μία ελαφρότητα. Τα παράθυρα του είναι αψιδωτά μονόλοβα. Και αυτή ηεκκλησία υπέστη φθορές το 1821-1827. Το 1847 και ως το 1855, παραχωρήθηκε στη ρωσική πρεσβεία για την επιτέλεση των θρησκευτικών αναγκών των Ρώσων των
- 29 - Αθηνών. Αυτοί την επισκεύασαν και τη μεγάλωσαν μερικά τετραγωνικά μέτρα, γκρεμίζοντας, για να υπάρχει επικοινωνία, τους εξωτερικούς τοίχους και προσθέτοντας καμαροσκέπαστα κλίτη βόρεια, νότια και δυτικά, δεδομένου ότι η παλαιά έφθανε ως τον σημερινό άμβωνα.εξήντα περίπου χρόνια αργότερα, το 1908, έγινε και νέα επέκταση και η εκκλησία πήρε τη σημερινή της μορφή, έγινε δηλαδή τρίκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική με τρούλο. Εξωτερικά πάντως εύκολα διακρίνεται η αρχική της μορφή. Το 1917 έγινε και η επέκταση δυτικά ως το σημερινό σημείο. Τότε προστέθηκαν και τα δύο καμπαναριά. Στη σημερινή της μορφή η εκκλησία είναι τρισυπόστατη, έχει δηλαδή και δύο παρεκκλήσια, δεξιά του Αγίου Γεωργίου (στο όποιο, κάτω από τη μωσαϊκή εικόνα του Αγίου Αποστόλου Ανδρέα του Πρωτοκλήτου σώζεται μισό μαρμάρινο σκαλιστό θωράκιο του παλαιού τέμπλου), και αριστερά του Αγίου Δημητρίου (στο οποίο έχει τοποθετηθεί η εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας, έργο του 16ου αι., προσφορά της οικογένειας Κ. Θεοφίλη). Στον μικρό κήπο που βρίσκεται στη δυτική πλευρά του ναού, σώζεται μαρμάρινη βρύση του 17ου αι. (με ανάγλυφη παράσταση τρίτωνα και τρίαινας), από την όποια υδρευόταν ολόκληρη η συνοικία. Επίσης, στη δυτική αυλή κείτονται και μερικά αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη. ->Εσωτερικά Χαρακτηριστικά-τοιχογραφίες -εικόνες Το σημερινό από πεντελικό μάρμαρο τέμπλο, περίπου παλαιοχριστιανικής μορφής, είναι έργο του Μ. Σκαρή και κατασκευάστηκε κάτω από την επίβλεψη του βυζαντινολόγου Καθηγητή του Πανεπιστήμιου και Ακαδημαϊκού Αν. Ορλάνδου. Οι σωζόμενες τοιχογραφίες της παλαιάς εκκλησίας (Παντοκράτορας κ.λπ.) τοποθετούνται στον 18ο αι., ενώ στο προσκυνητάρι σώζεται παλαιά φορητή εικόνα της Παναγίας, που επονομάζεται της «Νέας Κυράς» και που τοποθετείται στον 14ο αι., και στο πρόσωπο της έχει γίνει κάποια επιζωγράφιση από τον φημισμένο αγιογράφο ιερέα Εμμανουήλ Τζάνε. Η Πλατυτέρα του Ιερού Βήματος είναι έργο του 1870. Οι αγιογραφίες στα ξυλόγλυπτα Βημόθυρα είναι έργα του Δ. Πελεκάση. Από τις σπουδαίες φορητές εικόνες που σώζονται στην εκκλησία, έκτος από εκείνη της Οδηγήτριας, σημειώνουμε τις εικόνες του αγίου Σπυρίδωνος, σε θαυμάσιο επτανησιακό ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι, του Αγίου Βησσαρίωνος, επισκόπου Λαρίσης (+1540) κ.α. Επίσης, φυλάσσονται αποτμήματα Ιερών Λειψάνων πολλών αγίων, όπως π.χ. του "Αποστόλου "Ανδρέα. Το ταξίδι του κτιρίου στο χρόνο Κτίστηκε το πρώτο μισό του 11ου αιώνα, θεωρητικά πρόκειται για έναν από τους πρώτους Βυζαντινούς ναούς στην Αθήνα.
- 30 - Κατα τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης ο ναός υπέστη εκτεταμένες καταστροφές. Μεταξύ του 1827 και του 1855 λειτούργησε ως ενοριακός ναός της Ρώσικης κοινότητας στην Αθήνα. Αργότερα όμως αντικαταστάθηκε από τον ναό του Σωτήρα Λυκοδήμου γνωστό και ως Ρώσικη Εκκλησία Το 1908 και 1917 υπέστη σημαντικές επισκευές που διαφοροποίησαν τη μορφή του.
- 31 - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΡΑΓΚΑΒΑ Πού βρίσκεται:ο ναός του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά βρίσκεται βορειοανατολικά της Ακρόπολης, επί της οδού Πρυτανείου, στην περιοχή Αναφιώτικα, στην Πλάκα. Ο ναός κυριολεκτικά στηρίζεται στους πρόποδες του βράχου της Ακρόπολης και αγναντεύει το λόφο του Λυκαβηττού. Θεωρείται ένα από τα πιο αξιόλογα βυζαντινά μνημεία της πόλης των Αθηνών. Όνομα:Σύμφωνα με γραπτές πηγές το όνομα Ραγκαβάς ανήκει σε σημαντική οικογένεια της Αθήνας και της Κων/πολης, της οποίας το γνωστότερο μέλος ήταν ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Ραγκαβας ο 1 ος (811-813). Δεν διασώζονται γραπτές πηγές σχετικά με την θεμελίωση του ναού, πάντως, έπαιξε τόσο σημαντικό ρόλο στη μεσαιωνική Αθήνα, που η περιοχή γύρω από αυτόν πήρε το όνομα του καθώς επίσης και η κοντινή είσοδος του αμυντικού τείχους, «η Πύλη του Ραγκαβά».
- 32 - Το ταξίδι του κτιρίου στο χρόνο: Χρονολογικά τοποθετείται στον 11ο αι. Στην ενορία του Αγίου Νικολάου πιστεύεται ότι κατοικούσαν, πριν πάνε στην Κωνσταντινούπολη, οι κατόπιν αυτοκράτειρες Ειρήνη και Θεοφανώ, οι Αθηναίες.
- 33 - Η εκκλησία αυτή, αργότερα, λόγω καθίζησης, υπέστη κάποια πρώτη επισκευή, και τότε μπαζώθηκε και το δάπεδο της, που ανέβηκε κατά 0,30μ. περίπου. Αυτό φαίνεται και από την Προσκομιδή, που είναι χαμηλή (η τοιχογραφία της Αποκαθήλωσης που υπάρχει εκεί, θα έπρεπε να είναι ψηλότερα) και από το κατώφλι της κύριας εισόδου στη δυτική πλευρά, που είναι κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Επί Μοροζίνι, το 1687, φαίνεται πως οβίδα κτύπησε την εκκλησία, με αποτέλεσμα να δημιουργήσει μία μεγάλη τρύπα στο Ιερό Βήμα, πίσω από την Αγία Τράπεζα, στη θέση που τοποθετείται ο Σταυρός. Στις 2 / 14 Απριλίου του 1833 γιόρτασαν οι Αθηναίοι το Πάσχα ως ημέρα απελευθερώσεως της πόλεώς τους, και άκουσαν για πρώτη φορά έπειτα από 400 χρόνια να κτυπά η καμπάνα. επρόκειτο για την καμπάνα αυτής της εκκλησίας
- 34 - Μετά την Απελευθέρωση, όμως, όταν έγινε και επέκτασή της στα δυτικά (1838) η εκκλησία αντιμετώπισε μεγάλες φθορές ενώ, για λόγους στερέωσης και αντιμετώπισης της υγρασίας οι εξωτερικές αψίδες του Ιερού Βήματος περιεβλήθησαν με ακαλαίσθητη αντηρίδα, καλύφθηκε με σουβά όλη η τοιχοδομία, ακόμα και ο τρούλος, ο όποιος επιπλέον καλύφθηκε και με μαύρα φύλλα μολύβδου. Τότε κατασκευάσθηκε το σημερινό ξύλινο τέμπλο, το όποιο μετακινήθηκε γύρω στα 0,50μ. δυτικά, με συνέπεια οι δύο ανατολικοί κίονες σήμερα να βρίσκονται μέσα στο Ιερό Βήμα, ενώ προστέθηκαν άλλοι δύο κίονες δίπλα σ' αυτούς που στηρίζουν τον τρούλο στον κυρίως ναό. Επίσης, στη νότια πλευρά προστέθηκε και το παρεκκλήσιο της Αγίας Παρασκευής. Ακόμα προστέθηκε γυναικωνίτης στη νότια και τη δυτική πλευρά του κεντρικού ναού. Ευτυχώς, το 1979 η αρμόδια Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων αποκατέστησε στο μέτρο του δυνατού την τοιχοδομία στην αρχική της μορφή, απομακρύνοντας τον σουβά και τα φύλλα μολύβδου και κάνοντας τις σχετικές στερεωτικές εργασίες. Εξωτερική μορφή: Ο ναός αρχικά ήταν ιδιωτικός στη συνέχεια, όμως, έγινε και παραμένει μέχρι τις μέρες μας ενοριακός ναός. Από μία απλή παρατήρηση της πρόσοψης, διαπιστώνεται ότι η εκκλησία έλαβε τη σημερινή της μορφή σε τρεις περιόδους. Η αρχική εκκλησία - μισή από τη σημερινή - είναι απλός τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, δηλαδή ο τρούλος του στηρίζεται σε τέσσερις απλούς κίονες. Η δυτική κεραία του σταυρού είναι μεγαλύτερη και φθάνει ως την είσοδο.
- 35 - Η τοιχοδρομία ως τη μέση είναι από ακατέργαστους ογκόλιθους και από πωρόλιθους (πιθανόν από την Αίγινα), όπως επίσης έχουν χρησιμοποιηθεί και αρχιτεκτονικά μέλη από κτίσματα της αρχαιότητας (π.χ. ανεστραμμένο κιονόκρανο στη βορειοανατολική πλευρά, κίονας στην είσοδο της αυλής κ.λπ.). Από τη μέση και επάνω, έχει κτιστεί με το γνωστό πλινθοπερίβλητο σύστημα και έχει κουφικές διακοσμήσεις (κεραμοπλαστικά κοσμήματα). Τα παράθυρα είναι δίλοβα και μονόλοβα, και ο τρούλος - ο γνωστός αθηναϊκός οκταγωνικός - με τη χαρακτηριστική ραδινότητα.
- 36 - Εσωτερικό -τοιχογραφίες εικόνες: Μαρμάρινο ανεστραμμένο κιονόκρανο, εξελιγμένου κoκορινθιακού ρυθμού (αγκαθωτό με φύλλα λωτού), στηρίζει την Αγία Τράπεζα. Το αρχικό τέμπλο, όπως δείχνουν μερικά θωράκια, με επιστύλιο και κιονίσκους, που σώζονται στην αυλή της εκκλησίας, φαίνεται πως ήταν μαρμάρινο και χαμηλό. Παλαιός αγιογραφικός διάκοσμος δεν σώζεται. Οι υπάρχουσες δυτικής τεχνοτροπίας τοιχογραφίες είναι της εποχής του Όθωνα. Αξιόλογες είναι οι φορητές εικόνες που φυλάσσονται στο Ιερό Βήμα. Το Δωδεκάορτο του τέμπλου του παρεκκλησίου της Αγίας Παρασκευής είναι κι αυτό του 19ου αι. Στην επισκευή του 1979, σε κιονίσκο του τρούλου απεκαλύφθη επιγραφή, που έφερε το όνομα του Λουκά Ραγκαβά.
- 37 - ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΣΩΤΗΡΟΣ Πού βρίσκεται: Βρίσκεται στη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης,στο τέλος της οδού Κλεψύδρας. Όνομα:είναι αφιερωμένος στη μετεμόρφωση του Σωτήρος.Οι μικρές διαστάσεις του έδωσαν την προσωνυμία Σωτηράκης (Μεταμόρφωση Σωτήρος- Μικρός Σωτήρας- Σωτηράκης.) Δομή του Ναού Το μνημείο αυτό είναι σήμερα παραμορφωμένο με επεκτάσεις Ανατολικά και Δυτικά.Πρόκειται για απλό τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμένο ναό, που διατηρεί το κεντρικό τμήμα της Βόρειας και Νότιας όψης, καθώς και τον τρούλλο αναλοίωτα.τα σωζόμενα αυτά τμήματα κτίστηκαν με κανονικό πλινθοπερίκλειστο σύστημα, κουφικά στους κάθετους αρμούς και διακοσμητικά κομμένα τούβλα με ρόμβους και ζιγκζαγκ.κάτω από τις στέγες κάθετα κουφίζονται τούβλα που γεμίζουν τα κενά που δημιουργούνται μεταξύ των δομών και της κεκλιμένης στέγης.ο τρούλλος είναι ανάλογος του Άγιου Νικόλαου Ραγκαβά, δηλαδή έχει καλυφθεί εξωτερικά με παχύ κονίαμα και φύλλα μολύβδου.οι μεγάλες ημικυκλικές αψίδες στην ανατολική πλευρά και η σταυροειδής διαρρύθμιση της οροφής είναι τα μοναδικά απομεινάρια του πρωτότυπου ναού. Κεκρός στους πρόποδες του Ιερού Βράχου στα 1925.
- 38 - Το ταξίδι του κτιρίου στο χρόνο Είναι ένας ιδιαίτερα κομψός ναός, που χρονολογείται στον 11 ο αιώνα.θεωρητικά πρόκειται για έναν από τους πρώτους Βυζαντινούς ναούς στην Αθήνα. κοντά στο ναό λέγεται ότι θάφτηκε ο Οδυσσέας Ανδρούτσος ο οποίος, φυλακισμένος από τον Γκούρα στην Ακρόπολη, στη διάρκεια της επανάστασης του 21, βρέθηκε νεκρός στους πρόποδες του ιερού βράχου το 1925
- 39 -
- 40 - ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ Πού βρίσκεται: Βρίσκεται στον λόφο του Αστεροσκοπείου και είναι λαξευμένη μέσα στον βράχο της νοτιοανατολικής γωνίας της σημερινής νεότερης ομώνυμης εκκλησίας. Για τον λόγο αυτό σε αρκετό μήκος, και οπωσδήποτε σε όλο το Άγιο Βήμα, τοίχο αποτελεί ο βράχος, του οποίου οι επιφάνειες εξομαλύνθηκαν κυρίως με επιχρίσματα και αργότερα αγιογραφήθηκαν. Είναι μικρών διαστάσεων. Αργότερα, επάνω από το κέντρο του κυρίως ναού υψώθηκε τρούλος. O Ι. Τραυλός υποθέτει ότι στη θέση του υπήρχε αρχαία δεξαμενή νερού. Η τοποθεσία του ναού είναι συνδεδεμένη με τις θρησκευτικές δοξασίες που αφορούν στη γέννηση και στην υγεία των παιδιών. Οι κυοφορούσες γυναίκες και οι γυναίκες με άρρωστα παιδιά έρχονταν στο ναό για να προσευχηθούν για ασφαλή τοκετό ή για τη θεραπεία των παιδιών τους αντίστοιχα. Οι έγκυες γυναίκες μάλιστα συνήθιζαν να ανεβαίνουν γονατιστές τον απότομο λόφο ώστε να εκπληρωθεί το τάμα τους για ασφαλή τοκετό. Στις 17 Ιουλίου εορτάζεται η ημέρα της Αγίας Μαρίνας σε αυτή την εκκλησία. Εξωτερικά χαρακτηριστικά: Στην τωρινή του μορφή, ο ναός είναι σταυροειδής με τον μεγαλύτερο τρούλο στο μέσο και τέσσερις μικρότερους στις γωνίες του κτιρίου. Εσωτερικό τοιχογραφίες εικόνες:το εσωτερικό είναι διακοσμημένο με τοιχογραφίες της δεκαετίας του 1930, έργα κυρίως των ζωγράφων Γραίκου και Κανδρή. Την ίδια περίοδο κατασκευάστηκε και το ξύλινο τέμπλο του ναού, σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα Γεώργιο Νομικό.
- 41 - Εικόνες του 13ου αι. είναι εκείνες που βρίσκονται στην αψίδα του Ιερού Βήματος και στο νότιο τμήμα του. Στη κόγχη του Ιερού Βήματος εικονίζεται (σε πολύ κακή κατάσταση) η Πλατυτέρα Βρεφοκρατούσα πλαισιωμένη από αγγέλους και ιεράρχες,. Σε καλή κατάσταση διατηρείται ο δεξιός άγγελος, με αυτοκρατορική ενδυμασία. Στη νότια πλευρά του εικονίζονται δύο ολόσωμοι Ιεράρχες, από τους οποίους ο ένας - ο Μέγας Βασίλειος - ξεχωρίζει για τη γραμμική απόδοση του προσώπου, την εκφραστικότητα των οφθαλμών και τον πλούσιο διάκοσμο των ενδυμάτων του. Δύο ακόμα ολόσωμοι άγιοι, από τους οποίους ο ένας ο άγιος Γεώργιος, αν και διατηρούνται σε κακή κατάσταση, προδίδουν μεγάλης αξίας αγιογράφο. Σε γενικές γραμμές, στον κυρίως ναό υπάρχουν πολύ φθαρμένες τοιχογραφίες των αρχών του 17ου αι. και εικονίζονται η Γέννηση (ανατολικά), η Υπαπαντή και η Βάπτιση (νότια), όπου ο Ιορδάνης παριστάνεται προσωποποιημένος, η Σταύρωση (δυτικά) και η Μεταμόρφωση και η Πεντηκοστή (βόρεια). Στο νοτιοδυτικό σφαιρικό τρίγωνο διακρίνεται ο Ευαγγελιστής Μάρκος. Στον νότιο τοίχο του κυρίως ναού ανακαλύφθηκαν έξι επάλληλα στρώματα τοιχογραφιών που χρονολογούνται από τον 13 ο ως τον 18 ο αι. Το ταξίδι του κτιρίου στο χρόνο: Κατά τους ιστορικούς χρησιμοποιήθηκε ως λατρευτικός χώρος της προχριστιανικής εποχής. Από τον Μεσαίωνα και μετά χρησιμοποιήθηκε ως χριστιανικός ναός μέχρι το έτος 1927.
- 42 - ΑΓΙΟΙ ΑΣΩΜΑΤΟΙ Πού βρίσκεται: Η εκκλησία των Αγίων Ασωμάτων βρίσκεται στην οδό Ερμού, κοντά στο Θησείο, σε μια πλατεία περιτριγυρισμένη από διάφορα δέντρα και λουλούδια. Η εκκλησία σήμερα, λόγω της νεότερης διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου, βρίσκεται γύρω στα 2 μ. κάτω από την επιφάνεια της ομώνυμης πλατείας. Το ταξίδι του κτιρίου στο χρόνο:ο μικρός αυτός ναός χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 11ου αιώνα. Τη δεκαετία του 1960 αναστυλώθηκε, παίρνοντας σχεδόν την αρχική του μορφή λόγω της αφαίρεσης των διάφορων παρεμβάσεων στο πέρας των χρόνων. Λόγω των ακαλαίσθητων προσθηκών είχε παραμορφωθεί, με συνέπεια από τα παλαιά εξωτερικά του στοιχεία να διασώζεται μοναχά ο τρούλος, ο χαρακτηριστικός αθηναϊκός τρούλος. Εξωτερικά χαρακτηριστικα: Ανήκει στον τύπο του απλού σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, που στηρίζεται σε τέσσερις κίονες, με νάρθηκα, και τοποθετείται στο γ' τέταρτο του 11 ου Μεταγενέστερα (19 ο και 20 ο αι.) λόγω των ακαλαίσθητων προσθηκών είχε παραμορφωθεί, με συνέπεια από τα παλαιά του στοιχεία εξωτερικά να διασώζεται μονάχα ο τρούλος του, ο χαρακτηριστικός αθηναϊκός τρούλος. Ευτυχώς στα 1959-1960 αποκαταστάθηκε στην αρχική του μορφή από τη Διεύθυνση Αναστηλώσεων του Υπουργείου Παιδείας. Εξωτερικά έχει τη συνηθισμένη βυζαντινή τοιχοποιία. αι.
- 43 - Πάνω από τη βόρεια είσοδο της εκκλησίας υπάρχει πεταλοειδής αψίδα εμπνευσμένη από την Ισλαμική αρχιτεκτονική. Στη βάση των τοίχων υπάρχουν μεγάλοι λίθινοι σταυροί, ενώ η υπόλοιπη τοιχοδομία είναι πλινθοπερίβλητη και έχει κουφικές διακοσμήσεις. Ιδιαίτερα, έχει γραφεί ότι στον αρχικό δυτικό τοίχο, που δεν υπάρχει σήμερα, πιθανόν να υπήρχε «ζωφόρος από πήλινα πλακίδια με ανάγλυφη κουφική διακόσμηση». Η ζωφόρος αυτή βρίσκει παράλληλο στη ζωφόρο του ναού των Αγίων Θεοδώρων Πλατείας Κλαυθμώνος Εσωτερικό: Μέσα στο ναό υπάρχουν εικόνες όπως είναι η Αποκαθήλωση, η εικόνα του Μυστικού Δείπνου. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι μέσα στην Αγία Τράπεζα βρέθηκε και αργυρή θήκη με Ιερά Λείψανα άγνωστου αγίου.
- 44 - ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ ΣΟΛΑΚΗ Πού βρίσκεται: Οι Άγιοι Απόστολοι Σολάκη βρίσκονται στην Αρχαία Αγορά. Η τοποθεσία του ναού δεν είναι τυχαία. Πρόκειται για σημείο-κλειδί κατά την κλασσική και βυζαντινή εποχή. Έπαιξε καθοριστικό ρόλο για την άμυνα της πόλης κατά των επιδρομών. Όνομα:Το όνομά της εκκλησίας πιθανόν να οφείλεται στην οικογένεια που χρηματοδότησε τις μεταγενέστερες εργασίες αναστήλωσης του τρούλου. Βέβαια, κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, η πυκνοκατοικημένη περιοχή γύρω από το ναό έφερε το όνομα Σολάκη. Εξωτερικά χαρακτηριστικά: Είναι σημαντικό μνημείο για τη μετέπειτα εξέλιξη της βυζαντινής αρχιτεκτονικής Είναι ο πρώτος ναός του Αθηναϊκού Βυζαντινού ρυθμού και αποτελείται από ένα τετρακίονο σταυροειδή χώρο που καλύπτεται από τρούλο. στις πλευρές του οποίου έχει διπλά παράθυρα. Εξωτερικά ο ναός με το γέμισμα μεταξύ των κενών παίρνει ορθογώνια μορφή με διαγραμμένο στις στέγες το σταυρό. Στο δυτικό τοίχο υπάρχουν 2 κεραμικά οριζόντια διακοσμημένα δοκάρια. Στη βόρεια είσοδο της Εκκλησίας υπάρχει πεταλοειδής αίριδα (σχήμα πετάλου). Ο ναός είναι κατασκευασμένος από λαξευμένη πέτρα περιστοιχισμένη από οπτόπλινθους. Στα πιο ψηλά σημεία του ναού οι πέτρες είναι καλύτερα τοποθετημένες σε σύγκριση με τα κατώτερα τμήματα στα οποία είναι τοποθετημένα τυχαία και διάφορα υλικά. Το διάζωμα με την κουφική τοιχοποιία στο ανώτερο τμήμα του νάρθηκα αναστηλώθηκε.