Πληθυσµιακά εδοµένα και Εξελίξεις. Γιάννης Σακέλλης. Ακ. Ετος

ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΠΑΡΑ ΟΣΕΙΣ ΜΕΡΟΣ Α Πληθυσµιακά εδοµένα και Εξελίξεις Γιάννης Σακέλλης Ακ. Ετος 2013-14

Για τη µελέτη των πληθυσµιακών εξελίξεων αντλούνται δεδοµένα κυρίως από: Τις Απογραφές Πληθυσµού Τα διοικητικά στοιχεία φυσικής κίνησης του πληθυσµού 2.1 Οι Απογραφές Πληθυσµού Η πρώτη Απογραφή της Ελλάδας πραγµατοποιήθηκε το 1861. Κατά την Απογραφή αυτή καταµετρήθηκαν 1.096.810 κάτοικοι. Μέχρι το 1951 η καταµέτρηση του πληθυσµού γινόταν σε µη τακτά χρονικά διαστήµατα και µε ασαφή µεθοδολογία. Περαιτέρω, οι περισσότερες από τις Απογραφές της περιόδου αυτής καταδεικνύουν εξελίξεις που οφείλονται κυρίως στις προσαρτήσεις νέων εδαφών, µέχρι την τελική διαµόρφωση του γεωγραφικού χάρτη της σηµερινής Ελλάδας. Από το 1951, ακολουθώντας το υπόδειγµα και την µεθοδολογία των αναπτυγµένων χωρών 1 οι Απογραφές διενεργούνται κάθε 10 χρόνια. Με τον τρόπο αυτό, αφενός υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία για την µελέτη των διαχρονικών εξελίξεων καθώς και για τη δηµιουργία προβλέψεων και αφετέρου δίνεται η δυνατότητα για τη σύγκριση των δεδοµένων µε άλλες χώρες. Είναι πάντως αλήθεια, ότι λόγω διαφοροποίησης της µεθοδολογίας και των ορισµών τα διαχρονικά δεδοµένα δεν είναι απολύτως συγκρίσιµα. 2.1.1 Η ταυτότητα της έρευνας «Απογραφή Πληθυσµού Κατοικιών» Η έρευνα είναι απογραφική µε την έννοια ότι καλύπτει το σύνολο του πληθυσµού της χώρας. Λόγου χάριν, κατά την Απογραφή του 2011 έγινε η καταµέτρηση των ατόµων που ήταν παρόντα κατά την ηµεροµηνία διεξαγωγής (9 Μαΐου 2011). Το ερωτηµατολόγιο περιλαµβάνει ερωτήµατα για τον ποσοτικό προσδιορισµό, του πραγµατικού, του µόνιµου και του νόµιµου πληθυσµού. Επιπλέον, περιλαµβάνονται δεδοµένα για την δοµή του πληθυσµού (ηλικία και φύλο), την κατάσταση απασχόλησης, τη σύνθεση των οικογενειών, τη γεωγραφική κατανοµή κ.λπ. Για την Απογραφή του 2011 συµπληρώθηκαν δύο έντυπα 2 : Το έντυπο Π-1.1 «ελτίο Απογραφής Κατοικίας Νοικοκυριού (χαρακτηριστικά και ανέσεις κατοικίας) και το Έντυπο Π-1.2 «ελτίο 1 Για παράδειγµα στην Απογραφή του 2011 τηρήθηκε η µεθοδολογία που προκύπτει από τον σχετικό Κανονισµό του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου καθώς και οι αρχές του Κώδικα Ορθής Πρακτικής για τις Ευρωπαϊκές Στατιστικές (Βλ. Σχετική Ανακοίνωση της ΕΛΣΤΑΤ, 31 Ιουλίου 2012) 2 Επιπλέον, συµπλήρωναν και Εντυπο Κ-1 «Συγκεντρωτική Κατάσταση Απογραφέντων Νοικοκυριών Κατοικιών Κατοικουµένων Χώρων και Συλλογικών Καταλυµάτων».

Απογραφής Ατόµου» (δηµογραφικά και οικονοµικά χαρακτηριστικά για κάθε άτοµο ξεχωριστά). Ο Πραγµατικός Πληθυσµός (De Facto Population) αντιστοιχεί στον αριθµό των ατόµων κάθε υπηκοότητας, τα οποία βρέθηκαν σε µία συγκεκριµένη τοπική ενότητα (περιφέρεια, δήµος κ.λπ.), ανεξάρτητα από το εάν διέµεναν µόνιµα εκεί ή βρέθηκαν τυχαία κατά την ηµέρα διεξαγωγής της Απογραφής. Αντιθέτως, ο Μόνιµος Πληθυσµός, αφορά στον αριθµό των Ελλήνων και αλλοδαπών κατοίκων οι οποίοι διέµεναν µόνιµα σε µια συγκεκριµένη τοπική ενότητα κατά την ηµέρα της Απογραφής. Ο Νόµιµος Πληθυσµός συνδέεται µε τους εγγεγραµµένους δηµότες και αφορά άτοµα µε ελληνική υπηκοότητα και διαµένουν µόνιµα στην Ελλάδα. Επισηµαίνεται ότι ιδιαίτερη σηµασία δίδεται στον Μόνιµο Πληθυσµό, αφού µόνο µέσω αυτού έχουµε τη δυνατότητα να προσεγγίσουµε την πραγµατική γεωγραφική κατανοµή του. Η Απογραφή Πληθυσµού αποτελεί τον µοναδικό τρόπο αποτύπωσης του πραγµατικού µεγέθους του πληθυσµού και τον οδηγό για την οργάνωση και διεξαγωγή επιµέρους δειγµατοληπτικών ερευνών για τη µελέτη των εξελίξεων των κοινωνικών µεγεθών. Έτσι για παράδειγµα, όπως θα δούµε παρακάτω, σηµαντικές δειγµατοληπτικές έρευνες, όπως είναι η Έρευνα Εργατικού υναµικού και η Έρευνα Εισοδήµατος και Συνθηκών ιαβίωσης, για την επιλογή του δείγµατος, στηρίζονται µεθοδολογικά στις εκάστοτε Απογραφές. Τόσο η Απογραφή πληθυσµού όσο και οι δειγατοληπτικές έρευνες για το Εργατικό υναµικό και τις συνθήκες διαβίωσης, διεξάγονται και έχουν ως µονάδα το νοικοκυριό. Το τελευταίο ορίζεται ως ένα άτοµο ή οµάδα ατόµων (δεν είναι απαραίτητο να συνδέονται µε δεσµούς συγγένειας) που ζουν στην ίδια κατοικία και έχουν κοινό προϋπολογισµό (π.χ. µοιράζονται γεύµατα τις περισσότερες ηµέρες). Συνήθως δεν ακολουθείται αυστηρά αυτός ο ορισµός και ως µέλη του νοικοκυριού νοούνται τα άτοµα που αποτελούν το νοικοκυριό είτε αν αυτά διαµένουν στο νοικοκυριό είτε αν απουσιάζουν προσωρινά από αυτό 3. 3 Βλ. http://ec.europa.eu/eurostat/ramon/nomenclatures/index.cfm?targeturl=dsp_glossary_nom_dt L_VIEW&StrNom=CODED2&StrLanguageCode=EN&IntKey=16492235&RdoSearch=BEGIN&TxtS earch=household&cbotheme=&ister=&intcurrentpage=1&ter_valid=0 καθώς και Σακέλλης Γ., Σαράντου Ε., Κοινωνικές Στατιστικές, Πάντειο Πανεπιστήµιο Τµήµα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Αθήνα 2007, mimeo σελ. 33.

Μία άλλη εξίσου σηµαντική λειτουργία της Απογραφής είναι η άντληση στοιχείων τα οποία σχετίζονται µε το µέγεθος και τη σύνθεση του πληθυσµού και εκτός των άλλων, αποτελούν το εργαλείο για τις προβλέψεις και τις προβολές. Το αποτέλεσµα το οποίο προκύπτει από αυτές τις λειτουργίες, προδιαγράφει τις εξελίξεις σε βασικούς τοµείς που σχετίζονται µε την ευηµερία του πληθυσµού. Ατυχώς, όπως και σε πολλούς άλλους τοµείς, ο κορπορατισµός, η έλλειψη πολιτικής βούλησης καθώς και της χρηστής και ορθολογικής διοίκησης, δεν επιτρέπει την µε επιστηµονικό τρόπο αξιοποίηση των στοιχείων 4. 2.2 Η Θεµελιώδης ηµογραφική Εξίσωση και τα εδοµένα της Φυσικής Κίνησης του Πληθυσµού Η Φυσική Κίνηση του Πληθυσµού αντιστοιχεί στο ισοζύγιο Γεννήσεων και Θανάτων µέσα σε µία χρονική περίοδο. Η πηγή των δεδοµένων είναι διοικητική και αφορά τις Ληξιαρχικές Πράξεις Γεννήσεων και Θανάτων. Η ΕΛΣΤΑΤ συλλέγει τα στοιχεία από τα Ληξιαρχεία, τα ελέγχει ποιοτικά και τα επεξεργάζεται. Η έρευνα είναι απογραφική. Επισηµαίνεται συναφώς ότι στα έτη ανάµεσα στις Απογραφές, γίνεται ετήσια εκτίµηση του πληθυσµού µε βάση τα στοιχεία της Φυσικής Κίνησης και εκτιµήσεις των στοιχείων της Καθαρή Μετανάστευσης. Αυτό γίνεται µε βάση τη Θεµελιώδη ηµογραφική Εξίσωση: π t = π t 1 µ + ( γ θ ) + ( µ 1 2 ) Οπου: π : ο πληθυσµός του έτους t t π t 1 : ο πληθυσµός του έτους t-1 γ θ : η Φυσική Κίνηση του Πληθυσµού (Γεννήσεις Θάνατοι) µ : η Καθαρά Μετανάστευση (Υποδοχή Αποστολή µεταναστών) 1 µ 2 4 Τυπικό παράδειγµα αποτελεί το σήµα κινδύνου που σήµανε για την κατάρρευση του ασφαλιστικού προγράµµατος της χώρας µας. Στα δυσεπίλυτα διαχειριστικά προβλήµατα των ελλειµµάτων και της αγοράς προστέθηκε και η, προβλέψιµη πάντως, δηµογραφική κρίση. Η πραγµατική µεταρρύθµιση του ασφαλιστικού συστήµατος δεν έγινε ποτέ. «Στα άλυτα προβλήµατα της αγοράς εργασίας και της οργανωτικής δοµής της ασφάλισης, θα έρθει να προστεθεί µε έντονη µορφή το δηµογραφικό πρόβληµα της γήρανσης µετά το 2015.αν δεν γίνει αντιληπτό αυτό, υπάρχει κίνδυνος η έξοδος από την κρίση να συµπέσει µε τα διαρθρωτικά ελλείµµατα µε κίνδυνο η ανάκαµψη να είναι ναρκοθετηµένη» Πλάτων Τήνιος Ασφαλιστικό Μία Μέθοδος Ανάγνωσης, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2010, σελ. 114-115.

Περαιτέρω, γνωρίζοντας τον πληθυσµό δύο διακριτών ετών (λόγου χάριν των ετών Απογραφής 2001 και 2011) καθώς και τα δεδοµένα της Φυσικής Κίνησης κατά την ίδια περίοδο, µπορούµε, από την ανωτέρω εξίσωση, να υπολογίσουµε (εµµέσως) την καθαρά µετανάστευση. 2.3 Η Αποτύπωση - Παρουσίαση των εδοµένων Για την αποτύπωση παρουσίαση των πληθυσµιακών εξελίξεων χρησιµοποιούνται δείκτες ποσοστά. Οι δείκτες που χρησιµοποιούνται συνηθέστερα, ταξινοµούνται ως ακολούθως: ιαχρονικοί είκτες -Ποσοστιαία Μεταβολή -Μέσος Ετήσιος Ρυθµός Μεταβολής είκτες οµής - είκτης Γήρανσης και Εξάρτησης - είκτης Αναλογίας Φύλων - Πυραµίδα Ηλικιών είκτες Αναπαραγωγής - Αδρό Ποσοστό Γεννητικότητας - Αδρό Ποσοστό Θνησιµότητας - είκτης Γονιµότητας - Προσδόκιµο Ζωής - Ποσοστό Βρεφικής Θνησιµότητας Στον Πίνακα 2.3.1 παρουσιάζονται τα δεδοµένα που αφορούν τις διαχρονικές εξελίξεις στον πληθυσµό της Ελλάδας 1971-2011, ανά δεκαετία διενέργειας των Απογραφών.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.3.1 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ Έτος Πληθυσµός 1ο έτος περιόδου (σε χιλιάδες) % Μέσος Ετήσιος Ρυθµός Μεταβολής (1) Απόλυτη Μεταβολή % Μεταβολή Kάτοικοι ανά τ.χλµ ΕΛΛΑ Α 1971-2011 0,53 2.046 23,34 1971-1981 8.769 1,06 972 11,08 66,5 1981-1991 9.740 0,52 519 5,33 73,8 1991-2001 10.260 0,67 704 6,86 77,8 2001-2011 10.964-0,14-149 -1,36 83,1 2011 10.815 82,0 Πηγές: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφές Πληθυσµού (1971-2011) ΣΗΜΕΙΩΣΗ: (1) Ο Μέσος Ετήσιος Ρυθµός µεταβολής υπολογίζει το µέσο ετήσιο ποσοστό µεταβολής του πληθυσµού καθ' όλη τη διάρκεια της εξεταζόµενης περιόδου (από το έτος 0 έως το έτος t) µε τη χρήση του τύπου Π ρ = t t 1 Π 0 όπου ρ ο Μέσος Ετησιος Ρυθµός Μεταβολής, π ο ο πληθυσµός κατά το έτος 0, π t ο πληθυσµός κατά το έτος t και t το σύνολο της περιόδου (π.χ. από το 1991 έως το 2001, t=10) Από τα δεδοµένα του πίνακα προκύπτει ότι: Σύµφωνα µε την Απογραφή του 2011 ο πληθυσµός της χώρας έφθασε τα 10.788.000 άτοµα. Σε σύγκριση µε την Απογραφή του 2001 ο πληθυσµός παρουσιάζει µείωση κατά 176.000 άτοµα ή 1,61%. Ο µέσος ετήσιος ρυθµός επιβράδυνσης υπολογίστηκε στο 0,16%. Περαιτέρω, κατά τη δεκαετία του 2010-11 παρουσιάζεται για πρώτη φορά πτώση της πληθυσµιακής πυκνότητας η οποία αντικατοπτρίζει µετακίνηση από τα αστικά κέντρα προς την περιφέρεια. Κατά τη δεκαετία 1971-1981 καταγράφεται η µεγαλύτερη αύξηση του πληθυσµού, σε σύγκριση µε τις άλλες δεκαετίες. Με δεδοµένο ότι κατά τη δεκαετία 1981-1991, η γονιµότητα πέφτει κάτω από το επίπεδο αναπαραγωγής, οι όποιες αυξήσεις τα επόµενα χρόνια οφείλονται κυρίως στο θετικό µεταναστευτικό ισοζύγιο. Το τελευταίο, κατά τη δεκαετία 1991-2001 ξεπέρασε τα 700.000 άτοµα. Αυτό φαίνεται και στο ιάγραµµα 2.3.1 στο οποίο εµφανίζεται ανάκαµψη του Μέσου Ετήσιου Ρυθµού Μεταβολής του Πληθυσµού κατά την τρίτη δεκαετία, για να µεταβληθεί σε αρνητικό κατά τη δεκαετία 2001-2011. Στον Πίνακα 2.3.2 παρουσιάζονται τα δεδοµένα της δοµής του πληθυσµού της Ελλάδας.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.3.2 ΟΜΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ, 2011 ΗΛΙΚΙΑ AΝ ΡΕΣ % ΓΥΝΑΙΚΕΣ % ΣΥΝΟΛΟ % είκτης Αναλογίας Φύλων 0-14 802.923 51,6 766.166 48,4 1.569.089 100,0 104,8 % 15,1 13,9 14,4 15-64 3.570.042 50,5 3.567.396 49,5 7.137.438 100,0 100,1 % 67,3 64,7 65,9 65+ 929.738 44,0 1.178.932 56,0 2.108.670 100,0 78,9 % 17,5 21,4 19,7 Σύνολο 5.302.703 49,0 5.512.494 51,0 10.815.897 100,0 96,2 % 100,0 100,0 100,0 είκτης Γήρανσης (1) 115,8 153,9 134,4 είκτης Εξάρτησης (2) 51,5 Πηγή: (α) ΕΛΣΤΑΤ:Απογραφή του 2011 Σηµειώσεις: (1) είκτης Γήρανσης: (πληθυσµός ηλικίας 65+ / πληθυσµός ηλικίας 0-14) Χ 100 (2) είκτης Εξάρτησης: (πληθυσµός 65 και άνω+ πληθυσµός 0-14 ) / πληθυσµός 15-64)]Χ 100 (3) είκτης Αναλογίας Φύλων : (Πληθυσµός Ανδρών / Πληθυσµός Γυναικών)Χ 100 Από τα ποσοστά των στηλών που αντιπροσωπεύουν τη συµµετοχή της κάθε ηλικιακής οµάδας στο σύνολο του πληθυσµού, προκύπτει µία δυσµενέστατη σχέση ανάµεσα στους εν δυνάµει εργαζόµενους (15-64) και στο άθροισµα των µικρής ηλικίας (0-14) και κατά τεκµήριο συνταξιούχων (65 και άνω). Η σχέση αυτή αποτυπώνεται τόσο στον είκτη Γήρανσης (στα 100 παιδιά έως και 14 ετών αντιστοιχούν περίπου 137 ηλικιωµένοι) όσο και στον είκτη Εξάρτησης (στους 100 κατά τεκµήριο εργαζόµενους 15-64, αντιστοιχούν περίπου 52 κατά τεκµήριο µη εργαζόµενοι. Αξίζει να σηµειωθεί ότι τα ανωτέρω στοιχεία είναι σαφώς δυσµενέστερα από αυτά που προέκυψαν από την Απογραφή του 2001. Σύµφωνα µε την τελευταία, ο είκτης Γήρανσης ήταν 112,4, ενώ ο είκτης Εξάρτησης είχε φθάσει το 47,7. Η Πυραµίδα Ηλικιών ( ιάγραµµα 2.3.2) αποτελεί έναν άλλο τρόπο αποτύπωσης της πληθυσµιακής δοµής.

ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.3.2 ΠΥΡΑΜΙ Α ΗΛΙΚΙΩΝ ΕΛΛΑ Α 2011 (εκατοντάδες χιλ) 100-104 90-94 80-84 70-74 60-64 50-54 40-44 Γυναίκες Ανδρες 30-34 20-24 10-14 0-4 10 5 0 5 10 Από το σχήµα της πυραµίδας µπορεί κανείς να καταλήξει σε συµπεράσµατα τόσο για την κατά φύλο και ηλικία σύνθεση του πληθυσµού όσο και για την εξελικτική πορεία του τελευταίου. Η περίπτωση µιας τριγωνικής πυραµίδας αντιπροσωπεύει έναν «νέο» και «αύξοντα» πληθυσµό. Η κάθε κοόρτη είναι µικρότερη από την προηγούµενη της. Αυτό σηµαίνει η «επερχόµενη» ηλικιακή οµάδα είναι πολυπληθέστερη και συνεπώς ο πληθυσµός στο σύνολό του αυξάνεται. Αντιθέτως, στην περίπτωση της Ελλάδας η Πυραµίδα του έτους 2011, η οποία κατασκευάστηκε µε βάση τα στοιχεία της τελευταίας Απογραφής, παρουσιάζει στρεβλώσεις. Οι επερχόµενες γενεές (όπως αποτυπώνονται από τις επί µέρους κοόρτες) είναι ολιγάριθµες. Συνεπώς, ο πληθυσµός είναι «γηράσκων» και µη αναπαραγόµενος. Επιπλέον, η Πυραµίδα Ηλικιών αποκαλύπτει και τη ηµογραφική Ιστορία µιας χώρας. Συνήθως οι στρευλές Πυραµίδες παρουσιάζουν «ουλές» και «εξογκώµατα». Στην περίπτωση της «ουλής» παρατηρείται µία µικρότερη κοόρτη τόσο από την προηγούµενη της όσο και από τη επόµενη αυτής. Λόγου χάριν, η ουλή που παρουσιάζει η πυραµίδα του 2011 της Ελλάδας στην ηλικία 65-69 σηµαίνει χαµηλή γεννητικότητα κατά την πενταετία 1942-46 (2011-69 έτη), ενώ το αντίθετο συµβαίνει στην περίπτωση του «εξογκώµατος» (π.χ. ηλικία 40-44), καθώς η αντίστοιχη κοόρτη είναι µεγαλύτερη τόσο από την προηγούµενη όσο και από την επόµενή της. Τέλος, από τη σύγκριση των Πυραµίδων Ηλικιών µεταξύ διαφόρων χωρών (ή από τη σύγκριση διαφόρων χρονικών περιόδων µιας χώρας), εξάγονται συµπεράσµατα για τις αλλαγές στη δοµή και τις τάσεις του πληθυσµού. Η Πυραµίδα Ηλικιών της Ελλάδας του 1928 ήταν σχεδόν τριγωνική, αποτυπώνοντας έναν νέο και διαρκώς αυξανόµενο πληθυσµό. Στο ιάγραµµα 2.3.3 παρουσιάζεται η, αµέσως µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο και του Εµφύλιο, Πυραµίδα ηλικιών της Ελλάδας. Είναι εµφανής η ουλή στην ηλικιακή οµάδα 5-9. Το ίδιο

εµφανής είναι και η διαφορά στο σχήµα της πυραµίδας αυτής σε σύγκριση µε την αυτήν του 2011. Από το έτος 1971 αρχίζει βαθµιαία η αλλοίωση µε κατάληξη στο σχήµα της ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.3.2 ΠΥΡΑΜΙ Α ΗΛΙΚΙΩΝ ΕΛΛΑ Α 1951 (σε εκατοντάδες χιλ.) 90+ 85-89 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 Γυναίκες Ανδρες 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 15 10 5 0 5 10 15 Πυραµίδας φθίνοντος - γηράσκοντος πληθυσµού των τελευταίων δεκαετιών. Τέλος, αξίζει να επισηµάνουµε ότι οι κοόρτες των Πυραµίδων ηλικιών, δεν αλλοιώνουν τη δυναµική του είτε εκφράζονται σε απόλυτους αριθµούς είτε σε ποσοστά επί του συνόλου του πληθυσµού των δύο φύλων 5. Στον Πίνακα 2.3.3 παρουσιάζονται τα δεδοµένα µεταβολών της Φυσικής Κίνησης του πληθυσµού της Ελλάδας, της ΕΕ-27 καθώς και επιλεγµένων χωρών. Προκύπτει ότι ο δείκτης 5 Είναι προφανές ότι η έκφραση των ηλικιών σε ποσοστά είναι απαραίτητη στις περιπτώσεις χωρικών ή διαχρονικών συγκρίσεων.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.3.3 Μεταβολές στη Φυσική Κίνηση του Πληθυσµού (Αδρός είκτης Μεταβολών) (Ανά 1000 κατοίκους) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 ΕΕ-27 0,5 0,3 0,2 0,8 0,6 1 1 1,2 1,1 1 0,8 Βουλγαρία -5,5-5,9-5,7-5,2-5,5-5,1-4,9-4,3-3,6-4,6-5,1-5,5 Γερµανία -1,1-1,5-1,8-1,4-1,8-1,8-1,7-2 -2,3-2,2-2,3-2,3 Εσθονία -4,3-3,9-3,8-2,7-2,2-1,8-1,2-0,5-0,2 0-0,4-1,1 Ιρλανδία 7,1 7,9 8,2 8,3 8,2 8,9 9,8 10,6 10,6 10,4 10 9,4 Ελλάδα 0 0-0,1 0,1 0,2 0,6 0,2 0,9 0,9 0,5-0,4 Ισπανία 1,2 1,2 1,4 2 1,8 2,5 2,4 2,9 2,4 2,3 1,8 1 Γαλλία 4,3 4 3,7 4,5 4,3 4,8 4,5 4,5 4,3 4,4 4,3 3,8 Κύπρος 4,8 3,8 4 4,2 3,7 4,7 4,1 5,1 5,5 5,7 4,8 Ολλανδία 3,9 3,7 3,6 3,5 3,2 3 2,9 3 3,1 2,9 2,7 2,1 Τουρκία 13,7 13,5 13,2 12,9 12,6 12,4 11,4 11,4 12,3 10,7 11 12 Πηγή: Eurostat, Βάση δεδοµένων, κατηγορία Population (http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tps00007) Σηµείωση: Ο Αδρός είκτης Μεταβολής της Φυσικής Κίνησης του Πληθυσµού αντιστοιχεί στον λόγο της Φυσικής Μεταβολής το συγκεκριµένο έτος προς τον µέσο πληθυσµού του έτους. αυτός για την Ελλάδα, κινείται συνεχώς κάτω από το µέσο όρο της ΕΕ-27 ενώ κατά τα τελευταία χρόνια βαίνει µειούµενος. Επισηµαίνονται οι υψηλοί αρνητικοί δείκτες που καταγράφονται για ορισµένες χώρες (Βουλγαρία Εσθονία) καθώς και οι υψηλοί θετικοί για ευρωπαϊκές χώρες οι οποίες κατά τεκµήριο παρουσιάζουν ποιοτικές υπηρεσίες συµφιλίωσης εργασιακής και οικογενειακής ζωής. Τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του δείκτη ολικής γονιµότητας που αναφέρεται στις γεννήσεις ζώντων παιδιών ως προς τις γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας. Στην Ελλάδα ο δείκτης αυτός πέφτει κάτω από το όριο αναπαραγωγής του πληθυσµού 6 για πρώτη φορά το 1981 και έκτοτε κινείται σε χαµηλά επίπεδα, κάτω από τον ευρωπαϊκό µέσο όρο. Αξίζει να σηµειωθεί ότι, σε παγκόσµιο επίπεδο, ο δείκτης ολικής γονιµότητας παρουσιάζει έντονες διαφοροποιήσεις αντιστρόφως ανάλογες µε το επίπεδο ανάπτυξης ( ιάγραµµα 2.3.4.). 6 2,1 παιδιά ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας

ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.3.4 είκτες Ολικής Γονιµότητας Γονιµότητα 6 5 4 3 2 1,6 2,2 1,8 1,9 2,5 2,1 5,1 4,2 2,7 2,5 2005 2012 1 0 Χώρες Ιδιαίτερα Υψηλής Ανάπτυξης Χώρες Υψηλής Ανάπτυξης Χώρες Μέσης Ανάπτυξης Χώρες Χαµηλής Ανάπτυξης Σύνολο Πλανήτη Για τις χώρες ιδιαίτερα υψηλής και υψηλής ανάπτυξης ο δείκτης κείται, κατά µέσο όρο, κάτω από το επίπεδο αναπαραγωγής του πληθυσµού, για τις χώρες µέσης ανάπτυξης αντιστοιχεί δείκτης ακριβώς στο επίπεδο αναπαραγωγής ενώ για τις χώρες χαµηλής ανάπτυξης καταγράφεται δείκτης στα επίπεδα του 4,2 παιδιά ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας 7. 2.4 Ο είκτης Ανάπτυξης Ανθρωπίνων Πόρων (Human Development Index) Το κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ή Εισόδηµα) αποτελεί έναν από τους κυριότερους δείκτες που χρησιµοποιούνται προκειµένου να γίνουν συγκρίσεις της πορείας της οικονοµικής δραστηριότητας µιας χώρας, µε άλλες χώρες. Αποτελεί το πηλίκο του ΑΕΠ προς τον πληθυσµό µιας χώρας 8. Είναι προφανές ότι ως δείκτης οικονοµικής ανάπτυξης το κατά κεφαλή ΑΕΠ υστερεί, αφού αντιπροσωπεύει την αυστηρώς ποσοτική εικόνα της οικονοµικής δραστηριότητας ή αλλιώς το µέγεθος της Οικονοµικής Μεγέθυνσης (Economic Growth). Όµως, η έννοια της Οικονοµικής Ανάπτυξης, σε αντιδιαστολή µε τη Μεγέθυνση, αντικατοπτρίζει, όχι µόνο την ποσοτική όψη της οικονοµικής δραστηριότητας, αλλά και το επίπεδο της οικονοµικής ευηµερίας µιας χώρας. Ετσι, το επίπεδο εκπαίδευσης, η ποιότητα 7 Η µεγαλύτερη τιµή του δείκτη (7 παιδιά ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας) βρίσκεται στον Νίγηρα, την τελευταία χώρα στην κατάταξη (186), σύµφωνα µε τον είκτη Ανάπτυξης Ανθρωπίνων Πόρων (HDI). 8 Τα στοιχεία για το ΑΕΠ αντλούνται από τους Εθνικούς Λογαριασµούς (ΕΛΣΤΑΤ Eurostat). Τα δεδοµένα του πληθυσµού αντλούνται από τις Απογραφές Πληθυσµού καθώς και από τις επιµέρους εκτιµήσεις ή/και προβολές. Σηµειώτεον ότι οι τελευταίες βασίζονται εν πολλοίς στα στοιχεία των Απογραφών, της Φυσικής Κίνησης καθώς και σε υποθέσεις για την κινητικότητα του πληθυσµού.

των υπηρεσιών υγείας, η έκταση των οικονοµικών ανισοτήτων κ.λπ. αποτελούν παραµέτρους που πρέπει να έχουµε υπ όψη µας όταν αξιολογούµε την εξελικτική αναπτυξιακή πορεία ενός κοινωνικού σχηµατισµού. Στο πλαίσιο αυτό, ο ευρύτερα χρησιµοποιούµενος δείκτης είναι ο είκτης Ανάπτυξης Ανθρωπίνων Πόρων (HDI) 9. Ο τελευταίος είναι ένας σύνθετος δείκτης ο οποίος αποτελεί ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.4.1 Η ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΤΟΥ ΕΙΚΤΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ ΕΙΚΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ (HDI) 1 η ιάσταση: Μακρά και Υγειής Ζωή 2 η ιάσταση: Επίπεδο Γνώσης και Εκπαίδευσης 3 η ιάσταση: Επίπεδο ιαβίωσης ΕΙΚΤΗΣ: Προσδοκώµενη Ζωή κατά τη Γέννηση ΕΙΚΤΕΣ: Μέση διάρκεια παραµονής στο εκπαιδευτικό σύστηµα (ενήλικες 25+) Προσδοκώµενη παραµονή στο εκπαιδευτικό σύστηµα (παιδιάηλικίας 1 ου έτουςπρωτοβάθµιας εκπαίδευσης) ΕΙΚΤΗΣ: Κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδηµα τον µέσο (γεωµετρικό) όρο τριών επί µέρους συνιστωσών και αντίστοιχων δεικτών: του προσδόκιµου ζωής, το οποίο αντιπροσωπεύει το επίπεδο της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας του µέσου χρόνου παραµονής στο εκπαιδευτικό σύστηµα για τους ενήλικες (25 ετών) καθώς και των αναµενόµενων ετών παραµονής στο εκπαιδευτικό σύστηµα για τα παιδιά (ηλικίας πρώτου έτους κατώτερης εκπαίδευσης) 10 του πραγµατικού κατά κεφαλή Εθνικού Εισοδήµατος, για το επίπεδο διαβίωσης 11 9 HDI: Human Development Index. Βλ. United Nations, Human Development Report ( ετήσια έκθεση που εκδίδεται από τα Ηνωµένα Εθνη) 10 Σε παλαιότερες εκδόσεις της ετήσιας έκθεσης (HDR, η προσέγγιση του επιπέδου εκπαίδευσης γινόταν µέσω του υπολογισµού του δείκτη αλφαβητισµού αναλφαβητισµού. Το 2010 έγινε αναθεώρηση του δείκτη και πλέον το επίπεδο εκπαίδευσης προσδιορίζεται από τα έτη, προσδοκώµενης παραµονής για τα παιδιά καθώς και πραγµατικής παραµονής για τους ενήλικες, στην εκπαίδευση (http://hdr.undp.org/en/statistics/hdi/)

Με βάση τον HDI, έχει γίνει η κατάταξη όλων των χωρών του Πλανήτη καθώς και ο διαχωρισµός τους σε τέσσερεις µεγάλες κατηγορίες: 47 χώρες Ιδιαίτερα Υψηλής Ανάπτυξης 46 χώρες Υψηλής Ανάπτυξης 46 χώρες Μέσης Ανάπτυξης 45 χώρες Χαµηλής Ανάπτυξης 11 Το κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδηµα αντικατέστησε το κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν κυρίως προκειµένου να εξαιρεθούν τα εισοδήµατα τα οποία παράγονται µεν στη χώρα, αλλά µεταναστεύουν στο εξωτερικό (http://hdr.undp.org/en/statistics/hdi/).

Πίνακας 2.4.1 Ο HDI και οι συνιστώσες του για Επιλεγµένες Χώρες Κατάταξη σύµφωνα µε τον HDI Προσδοκώµενη Ζωή κατά τη Γέννηση Αναµενόµενη Μέση ιάρκεια ιάρκεια Παραµονής στο Παραµονής στο Εκπαιδευτικό Εκπαιδευτικό Σύστηµα Σύστηµα Κατά Κεφαλήν Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδηµα (2005 PPP $) 1 2012 Ι. Χώρες Ιδιαίτερα Υψηλής Ανάπτυξης 80,1 11,5 16,3 33991 1 Νορβηγία 81,3 12,6 17,5 48688 2 Αυστραλία 82 12 19,6 34340 3 ΗΠΑ 78,7 13,3 16,8 43480 4 Ολλανδία 80,8 11,6 16,9 37282 5 Γερµανία 80,6 12,2 16,4 35431 6 Νέα Ζηλανδία 80,8 12,5 19,7 24358 7 Ιρλανδία 80,7 11,6 18,3 28671 20 Γαλλία 81,7 10,6 16,1 30277 23 Ισπανία 81,6 10,4 16,4 25947 25 Ιταλία 82 10,1 16,2 26158 26 Ηνωµένο Βασίλειο 80,3 9,4 16,4 32538 29 Ελλάδα 80 10,1 16,3 20511 31 Κύπρος 79,8 9,8 14,9 23825 41 Ηνωµένα Αραβικά Εµιράτα 76,7 8,9 12 42716 47 Κροατία 76,8 9,8 14,1 15419 ΙΙ. Χώρες Υψηλής Ανάπτυξης 73,4 8,8 13,9 11501 48 Μπαχρέιν 75,2 9,4 13,4 19154 54 Κουβέιτ 74,7 6,1 14,2 52793 64 Σερβία 74,7 10,2 13,6 9533 70 Αλβανία 77,1 10,4 11,4 7822 90 Τουρκία 74,2 6,5 12,9 13710 94 Τυνισία 74,7 6,5 14,5 8103 ΙΙΙ. Χώρες Μέσης Ανάπτυξης 69,9 6,3 11,4 5428 95 Τόνγκα 72,5 10,3 13,7 4153 103 Ταϋλάνδη 74,3 6,6 12,3 7222 111 Παραγουάη 72,7 7,7 12,1 4497 112 Αίγυπτος 73,5 6,4 12,1 5401 114 Φιλιππίνες 69 8,9 11,7 3752 121 Νότιος Αφρική 53,4 8,5 13,1 9594 141 Σουαζιλάνδη 48,9 7,1 10,7 5104 ΙV. Χώρες Χαµηλής Ανάπτυξης 59,1 4,2 8,5 1633 142 Κόνγκο 57,8 5,9 10,1 2934 146 Πακιστάν 65,7 4,9 7,3 2566 153 Νιγηρία 52,3 5,2 9 2102 167 Ρουάντα 55,7 3,3 10,9 1147 175 Αφγανιστάν 49,1 3,1 8,1 1000 185 Μοζαµβίκη 50,7 1,2 9,2 906 186 Λαϊκή ηµοκρατία του Κόνγκο 48,7 3,5 8,5 319 187 Νίγηρας 55,1 1,4 4,9 701 Πηγή: UNDP, Human Development Report, 2013 Η Νορβηγία είναι η πρώτη χώρα στη σειρά κατάταξης µε βάση τα κριτήρια του είκτη Ανάπτυξης Ανθρωπίνων Πόρων (Πίνακας 2.4.1). Ακολουθούν, η Αυστραλία, οι ΗΠΑ και η Γερµανία ενώ η Ελλάδα βρίσκεται στην 29 η θέση της παγκόσµιας κατάταξης. Αξίζει επίσης να σηµειώσουµε τα ακόλουθα:

Τις µεγάλες διαφορές που παρατηρούνται στους επιµέρους δείκτες που συνθέτουν τον HDI, κυρίως µεταξύ των διαφόρων κατηγοριών ανάπτυξης Την πολύ καλή επίδοση της Ελλάδας, τόσο σ ό,τι αφορά το προσδόκιµο ζωής όσο και στο χρόνο αναµενόµενης (καθώς και παραµονής) στο εκπαιδευτικό σύστηµα Τις πολύ χαµηλές επιδόσεις των χωρών χαµηλής ανάπτυξης οι οποίες φαίνεται να «καταδικάζονται» να παραµείνουν στην κατάσταση αυτή Τη σηµαντική επίδραση των δεικτών -πλην εισοδήµατος- στην κατάταξη. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα, (α) η Αυστραλία η οποία µε $34.340 κατά κεφαλήν Εθνικό Εισόδηµα βρίσκεται στη δεύτερη θέση της παγκόσµιας κατάταξης ενώ, µε µοναδικό κριτήριο το τελευταίο θα βρισκόταν στην δέκατη έβδοµη και (β) το Κατάρ το οποίο µε $87.478 κατά κεφαλήν Εθνικό Εισόδηµα βρίσκεται στην τριακοστή έκτη θέση της παγκόσµιας κατάταξης ενώ, µε το κριτήριο του εισοδήµατος είναι στην πρώτη. 2.5 Μία σηµείωση για τη θνησιµότητα Στον Πίνακα 2.5.1 παρουσιάζονται τα δεδοµένα της θνησιµότητας των επιµέρους περιοχών ΠΙΝΑΚΑΣ 2.5.1 Περιοχές του Πλανήτη/Επίπεδο Ανάπτυξης Βρεφική Θνησιµότητα Αδρός είκτης (σε 1000 Θνησιµότητας (Θάνατοι σε γεννήσεις 1000 κατοίκους) ζώντων) 1960-1965 2005-2010 Παιδική (>5ετών) Θνησιµότητα (σε 1000 γεννήσεις ζώντων) Σύνολο Πλανήτη 16 8 36,8 52 Αναπτυγµένες περιοχές 1 9 10 5,6 7 Αναπτυσσόµενες περιοχές 2 19 8 40,3 57 Υποσαχάρειος Αφρική 23 13 68,8 110 1. Ευρώπη, Β. Αµερική, Αυστραλία, Ν. Ζηλανδία και Ιαπωνία 2. Αφρική, Ασία (πλην Ιαπωνίας), Λατινική Αµερική και Καραϊβική συν Μαλανεσία, Μικρονησία και Πολυνησία ΠΗΓΗ: United Nations, Department of Economic and Social Afaires, Population Division (June 2013) του Πλανήτη, σε σχέση µε το επίπεδο ανάπτυξης. Επιπλέον, τα δεδοµένα του πίνακα (τιµές των δεικτών) αποτελούν τυπικό παράδειγµα του προβλήµατος που πολλές φορές προκύπτει από τη χρήση των αδρών δεικτών 12. Από την επισκόπηση του πίνακα παρατηρούµε µικρή διαφορά ανάµεσα στους αδρούς δείκτες θνησιµότητας, κάτι που 12 Οι αδροί δείκτες υπολογίζονται σε σχέση µε το σύνολο του πληθυσµού

οφείλεται στο γεγονός ότι οι καλύτερες συνθήκες περίθαλψης (παράγοντας µείωσης της θνησιµότητας) στα αναπτυγµένα κράτη, αντισταθµίζονται από τους γηράσκοντες πληθυσµούς (παράγοντας αύξησης της θνησιµότητας. Το αντίθετο φυσικά σηµαίνει στα λιγότερο αναπτυγµένα κράτη όπου οι σαφώς χειρότερες συνθήκες περίθαλψης, αντισταθµίζονται από τους νέους πληθυσµούς τους. Εποµένως, αφού ο αδρός δείκτης θνησιµότητας υπολογίζεται ως προς το σύνολο του πληθυσµού και ο τελευταίος είναι «γηράσκων» στην πρώτη περίπτωση και «νέος» στη δεύτερη οι δείκτες θα είναι «κοντά» αφού η ποιότητα των υπηρεσιών υγείας αντισταθµίζεται. Όµως, στην περίπτωση των ειδικών δεικτών θνησιµότητας (Βρεφικής και Παιδικής) ή της Προσδοκώµενης Ζωής κατά τη Γέννηση που είδαµε παραπάνω, οι διαφορές είναι µεγάλες, αντικατοπτρίζοντας την πραγµατική κατάσταση σε σχέση µε το επίπεδο ανάπτυξης. 2.6 Συµπέρασµα Στο κεφάλαιο αυτό δόθηκαν τα πλέον σηµαντικά στοιχεία καθώς και οι ευρύτερα χρησιµοποιούµενοι δείκτες, οι οποίοι αφορούν τις πληθυσµιακές εξελίξεις. ιαπιστώθηκε επί πλέον ότι κατά τεκµήριο, στις αναπτυγµένες χώρες παρατηρείται: χαµηλός δείκτης γονιµότητας (κάτω από το επίπεδο αναπαραγωγής του πληθυσµού) χαµηλός (κοντά στο 0) Μέσος Ετήσιος Ρυθµός Μεταβολής) Υψηλός δείκτης γήρανσης Υψηλό Προσδόκιµο Ζωής Σχετικά υψηλός είκτης Θνησιµότητας αλλά χαµηλά ποσοστά Βρεφικής και Παιδικής Θνησιµότητας Πυραµίδες µε περιορισµένες βάσεις και διογκωµένες τις µεσαίες κοόρτες Θετικό Μεταναστευτικό Ισοζύγιο. Στον αντίποδα τα λιγότερο αναπτυγµένα κράτη κατά κανόνα εµφανίζουν: υψηλό δείκτη γονιµότητας υψηλό Μέσο Ετήσιο ρυθµό Μεταβολής χαµηλό δείκτη γήρανσης χαµηλό Προσδόκιµο Ζωής υψηλά ποσοστά Βρεφικής και Παιδικής Θνησιµότητας σε σχέση µε τον είκτη Θνησιµότητας τριγωνικές πυραµίδες ηλικιών αρνητικό Μεταναστευτικό Ισοζύγιο