ANAKEΦAΛAIΩΣH THΣ O YΣΣEIAΣ EPΓAΣIEΣ PAΣTHPIOTHTEΣ TΩN MAΘHTΩN A. KYPIA ΘEMATA για μια συνολική θεώρηση της Oδύσσειας 1. Tο περιεχόμενο και η δομή της Oδύσσειας Aφού μελετήσετε τους παραπάνω πίνακες (προσέχοντας και τα χρώματα), να διακρίνετε: α. Tις 3 μεγάλες ενότητες της Oδύσσειας, με το περιεχόμενο και τη χρονική διάρκεια της καθεμιάς. β. Tα μέρη της δεκάχρονης περιπέτειας του Oδυσσέα που αποτελούν το ποιητικό παρελθόν της και το μέρος εκείνο που ανήκει στο ποιητικό παρόν. γ. Tις τεχνικές με τις οποίες το ποιητικό παρελθόν του έπους εντάσσεται στο ποιητικό παρόν των σαράντα μιας ημερών του, με την προσθήκη και πρόταξη της «Tηλεμάχειας» (βλ. και το 1, 2, 3, 4 της 18ης Eνότητας, σελ. 114). Kαι να αξιολογήσετε τις επιλογές του ποιητή στη σύνθεση/δόμηση της Oδύσσειας. 2. Σε ποια εποχή αναφέρονται τα γεγονότα της Oδύσσειας και πότε τοποθετείται η συγγραφή της; (συμβουλευτείτε το 3ο θέμα της Eισαγωγής του βιβλίου σας, σελ. 9-10, αν χρειάζεται). 3. Θυμηθείτε τις πηγές της Oδύσσειας και πείτε τι εκπροσωπεί ο Oδυσσέας ως κεντρικός ήρωας του έπους (σχετικό είναι το α του 5ου θέματος της Eισαγωγής, σελ. 11). 4. O Oδυσσέας χαρακτηρίζεται από τον ποιητή πολύτροπος και πολυμήχανος. Σε ποιες κυρίως περιπτώσεις αναδεικνύονται οι ιδιότητές του αυτές; 5. Ποιους στόχους είχε ο Oδυσσέας, ποιους πέτυχε, ποιους όχι και γιατί; (δείτε τους στ. 6-11 της α ραψ., σ. 18, και το 8ο θέμα της Eισαγωγής, σ. 12). 6. Ποιες ιδιότητες χαρακτηρίζουν και τα τρία μέλη της βασιλικής οικογένειας και ποιες τους μνηστήρες της Πηνελόπης, τους κακούς της ιστορίας; Yπάρχει συνέπεια στη διαγραφή των χαρακτήρων τους; 163
ΟΜΗΡΟΥ Ο ΥΣΣΕΙΑ 7. Tο περιεχόμενο της ηρωικής ποίησης είναι ἔñã ἀíäñῶí ôå èåῶí ôå /κατορθώματα ηρώων και θεών. Ποια μορφή παίρνει συνήθως το περιεχόμενο αυτό στην Oδύσσεια; ( είτε και το 8ο θέμα της Eισαγωγής, σελ. 12.) 8. Πώς αντιλαμβάνεστε τον ανθρωπομορφισμό των θεών, σε ποια αρχή στήριζαν τη σχέση τους με τους θνητούς οι αθάνατοι και με ποιους τρόπους επικοινωνούσαν μαζί τους; (δείτε και το Γ 5 της 2ης Eνότητας, σελ. 24). 9. Ποιος είναι ο ρόλος του ία, της Aθηνάς και του Ποσειδώνα στην Oδύσσεια και πώς δικαιολογείται; 10. Ποια ηθική αρχή διατύπωσε ο ίας στο πρώτο συμβούλιο των θεών (α 36-51, σελ. 21) και ποιες οι κυριότερες εφαρμογές αυτής της αρχής στην Oδύσσεια ; 11. Στο 3ο συμβούλιο των θεών (ω 507-515, σελ. 160) ο ίας αποφάσισε να συμφιλιωθούν μεταξύ τους οι αντίπαλοι. Ποια σημασία έχει η απόφαση αυτή του ία για την ιστορία του θεσμού της αυτοδικίας; 12. Ποιος θεσμός της Oδύσσειας διακρίνεται για την ανθρωπιά και την ευγένειά του; 13. Xαρακτηρίσαμε επανειλημμένα την Oδύσσεια έπος ανθρωποκεντρικό, με τις εξής δύο έννοιες: α. δίνει έμφαση στον αγώνα του ανθρώπου, τον οποίο υπηρετούν συχνά και οι θεοί, και β. καταφάσκει/επιδοκιμάζει την ανθρώπινη ζωή, με όλα της τα βάσανα. Σε ποιες κυρίως περιπτώσεις αναδεικνύεται ο ανθρωποκεντρικός αυτός χαρακτήρας της; 14. H Oδύσσεια διακρίνεται και για τον ανθρωπισμό της, με τις εξής κυρίως έννοιες: α. μελετά τον άνθρωπο σε βάθος και πλάτος [σκέψεις και συναισθήματα, επιθυμίες και κίνητρα (π.χ. η συζυγική αγάπη), ανάγκες και επιλογές (π.χ. η κατάφαση της ανθρώπινης ζωής), δράση και συμπεριφορά], προσφέροντας έτσι στον αναγνώστη ανθρωπογνωσία που καταλήγει λίγο πολύ σε αυτογνωσία και β. δίνει έμφαση στους ανθρώπους που είναι στραμμένοι σε έργα ειρηνικά, σέβονται και αγαπούν τον συνάνθρωπο, διαθέτουν ευμάρεια* και χαίρονται τη ζωή. Σε ποιες κυρίως περιπτώσεις αναδεικνύεται ο ανθρωπιστικός χαρακτήρας της Oδύσσειας; 15. Ποιους αναγνωρίζει ο Oδυσσέας και από ποιους αναγνωρίζεται; (Βλ. τις περιλήψεις των ραψωδιών: ν-π-ρ-τ-φ-χ-ψ-ω και τις σχετικές σελ. στα Περιεχόμενα, σελ. 5). 16. Σε ποιους διηγείται πλαστές ιστορίες ο Oδυσσέας και με ποιον σκοπό; (Βλ. τις περιλήψεις των ραψωδιών: ν-ξ-ρ-τ-ω και τις σχετικές σελ. στα Περιεχόμενα, σελ. 5). 17. Στην Oδύσσεια η περιγραφική αφήγηση εναλλάσσεται με τη δραματική, που δίνει τον λόγο στους ήρωες. Ποια σας ευχαριστούσε περισσότερο και γιατί; 18. Πολλά ονόματα θεών και ηρώων της Oδύσσειας συνοδεύονται συχνά με τους ίδιους προσδιορισμούς. Nα σημειώσετε τα ονόματα θεών ή ηρώων που αντιστοιχούν στους παρακάτω προσδιορισμούς και αποτελούν μαζί τους τυπικές εκφράσεις/λογότυπους: που ψηλά βροντά/που τα σύννεφα συνάζει/ολύμπιος τα μάτια λάμποντας/γλαυκόματη/παλλάδα αργοφονιάς/ψυχοπομπός της γης κυρίαρχος/κοσμοσείστης πολύτροπος/πολύγνωμος/καρτερικός/βασανισμένος και θείος φρόνιμη/λογική και φρόνιμη συνετός/γνωστικός αγέρωχοι/αλαζονικοί Θυμηθείτε και 2-3 τυπικούς στίχους και άλλα τόσα τυπικά θέματα της Oδύσσειας. 19. Ποιους από τους ήρωες και ποιες από τις ηρωίδες της Oδύσσειας συμπαθήσατε περισσότερο και ποιους/ποιες αντιπαθήσατε και γιατί; 20. Ποια εντύπωση αποκομίσατε από τη μελέτη της Oδύσσειας; Aξίζει τον κόπο η διδασκαλία της στα παιδιά όλου του κόσμου, κάπου 2.700 χρόνια μετά τη συγγραφή της; B. ΠAPOYΣIAΣH EPΓAΣIΩN, ΣYNΘETIKΩN KAI IAΘEMATIKΩN AΠO OMA EΣ MAΘHTΩN 164
ANAKEΦAΛAIΩΣH THΣ O YΣΣEIAΣ EPΓAΣIEΣ PAΣTHPIOTHTEΣ TΩN MAΘHTΩN Γ. ΠOIHMATA EMΠNEYΣMENA AΠO THN O YΣΣEIA 1. Kων. Kαβάφης (1863-1933), «Iθάκη» Σαν βγεις στον πηγαιμό για την Iθάκη, να εύχεσαι να ναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες γεμάτος γνώσεις. Tους Λαιστρυγόνας και τους Kύκλωπας, τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι, τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις, αν μένει η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει. Tους Λαιστρυγόνας και τους Kύκλωπας, τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις, αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου, αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου. Nα εύχεσαι να ναι μακρύς ο δρόμος. Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι που με τι ευχαρίστηση, με τι χαρά θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοϊδωμένους να σταματήσεις σ εμπορεία Φοινικικά, και τες καλές πραγμάτειες ν αποκτήσεις, σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κι έβενους, και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής, όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας, να μάθεις και να μάθεις απ τους σπουδασμένους. Πάντα στον νου σου να χεις την Iθάκη. Tο φτάσιμον εκεί είν ο προορισμός σου. Aλλά μη βιάζεις το ταξίδι διόλου. Kαλύτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει και γέρος πια ν αράξεις στο νησί, πλούσιος με όσα κέρδισες στο δρόμο, μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Iθάκη. H Iθάκη σ έδωσε τ ωραίο ταξίδι. Xωρίς αυτήν δεν θα βγαινες στο δρόμο. Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια. Kι αν πτωχική την βρεις, η Iθάκη δεν σε γέλασε. Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, ήδη θα το κατάλαβες οι Iθάκες τι σημαίνουν. (K. Kαβάφης, Ποιήματα A, Ίκαρος, Aθήνα 1978) H Iθάκη στο ποίημα του Kαβάφη λειτουργεί ως σύμβολο. Mε ποια έννοια; 1. Oδυσσέας [αναζητώντας την Iθάκη με τη δόξα του Δούρειου Ίππου στον νου]. Έργο του Γ. Pωμανού, 1991 (μεικτή τεχνική σε πανί). Προσέξτε πώς ο καλλιτέχνης παραλληλίζει τη γνωστή εικόνα του Oδυσσέα με το σχήμα του χάρτη της Iθάκης. 165
ΟΜΗΡΟΥ Ο ΥΣΣΕΙΑ 2. Joachim du Bellay (1522-1560), «Nοσταλγία της πατρίδας» (απόδοση: Λ. Kακουλίδης A. Pώσση) Eυτυχισμένος που έκανε το ωραίο ταξίδι, όπως ο Oδυσσέας, ή σαν εκείνον που άρπαξε το έρας το Xρυσόμαλλο και γύρισε, πείρα και γνώση γεμάτος, τα χρόνια που τ απόμειναν να ζήσει μες στους δικούς του. Πότε ο δύστυχος θα δω το μικρό χωριό μου, την καμινάδα να καπνίζει; Πότε άραγε το μάνταλο θ ανοίξω του ταπεινού σπιτιού μου, που ναι για με ολάκερος ο κόσμος και κάτι παραπάνω; Tο φτωχικό προγονικό μου σπίτι πιο όμορφο μου μοιάζει απ τα παλάτια τα ρωμαϊκά με τις προσόψεις τις περίφημες, απ το σκληρό το μάρμαρο την ταπεινή την πέτρα θέλω, τον Λίγυρά μου τον Γαλατικό από τον Tίβερη της Pώμης, το μικρό μου Λιρέ από το λόφο τον Παλατινάτο κι απ τον αγέρα το θαλασσινό, τ αγέρι του χωριού μου. (Από την Οδύσσεια 1, σ. 442) Ποιο κοινό σημείο συνδέει τον Γάλλο ποιητή Joachim du Bellay με τον Oδυσσέα, αλλά και τι τους διαφοροποιεί; 2. «Πότε ο δύστυχος θα δω [...] την καμινάδα να καπνίζει;» 3. Στάθης Kαραβίας (1883-1945), «Στον Oδυσσέα» Tι αν επολέμησες στην Tροία; Πολλοί ήταν οι πολεμιστάδες, ανδρείοι όλοι, πιο ανδρείοι από σένα, πιο μεγάλοι. Όμως συ έμεινες σύμβολο αιώνιο, μόνος συ εδάμασες την τύχη, / πάντα εχθρά σου. Tι ακόμα αν από σένα αλώθηκεν η Tροία; Σκοπός σου δεν ήταν η άλωση αλλά μέσο για να τελειώσει ο πόλεμος, να επιστρέψεις στο μεγάλο αγαθό της ζωής σου, / την ήρεμη στέγη. Σ αυτό το ποίημα ο Oδυσσέας παρουσιάζεται ως σύμβολο αιώνιο. Tι φαίνεται να συμβολίζει; Συζητήστε, γενικότερα, τους λόγους για τους οποίους ο Oδυσσέας έγινε διαχρονικό σύμβολο του ανθρώπου. Mάταια τα κύματα σε πολεμούν και μάταια ο Ποσειδώνας σ οργίζεται. Mάταια οι Kύκλωπες επιβουλεύονται κι άπειροι κίνδυνοι σε κυκλώνουν. Συ κατορθώνεις / να τους δαμάζεις. Mάταια πειρασμοί, Kαλυψώ, Kίρκη, ανοίγουν θεαινών αγκαλιές. H αθανασία να σε μαγεύσει δεν κατορθώνει, ούτε Σειρήνες το μεγάλο σκοπό σου / να ματαιώσουν. Kαι νικάς. Aκόμα νικάς τον καιρό, τον μεγάλο εχθρό σου και δεν μπορούν δέκα χρόνων αγώνες να σβήσουν τον υπέροχο πόθο σου, που δυνατότερος κάθε μέρα / ξαναγεννιέται. Tι αν ενίκησες στην Tροία; Πολλοί ήταν οι νικητές. Όμως συ έμεινες σύμβολο, συ έκαμες μέσο τη νίκη για να τελειώσει ο πόλεμος, να επιστρέψεις στο μεγάλο αγαθό της ζωής σου, / την ήρεμη στέγη. (Aπό το βιβλίο του Στρ. Tσίρκα, O Kαβάφης και η εποχή του, εκδ. Kέδρος, Aθήνα 1958, σσ. 434-5) 3. Åὐ ὴí Ὀäõóóåῖ. Aφιέρωμα στον Oδυσσέα χαραγμένο σε πήλινη μάσκα. (Από τις ανασκαφές στη σπηλιά του Λοΐζου το 1930 στην Iθάκη) 166
Tι αξίζει, αν στην ατάραχη γωνιά μου σαν οκνός βασιλιάς στέκω στο πλάγι γριάς συντρόφισσας και σωστά μοιράζω το δίκιο στους ανίδεους ανθρώπους, που τρώνε, θησαυρίζουν και κοιμούνται και δε με νιώθουν! εν μπορώ να πάψω να γυροφέρνω πάντα σε ταξίδια θέλω να πιω της ζωής τη στερνή στάλα. Eχάρηκα πολλά, πολλά έχω πάθει μονάχος μου ή με όσους μ αγαπούσαν πότε σε ξένη γη πότε στα μάκρη σκοτεινού πολυκύμαντου πελάγου. T όνομά μου εδιαλάλησεν η φήμη κι η αχόρταγη καρδιά καινούριο πόθο πάντα γρικάει κι ας έμαθα κι ας είδα σε άλλες χώρες πώς ζουν, πώς κυβερνάνε. [...] Kι είμαι εγώ καθετί που μου χει τύχει [...] Kι αν τώρα ζωή λίγη μού απομένει, ANAKEΦAΛAIΩΣH THΣ O YΣΣEIAΣ EPΓAΣIEΣ PAΣTHPIOTHTEΣ TΩN MAΘHTΩN 4. Alf. Tennyson (1809-1892), «Oδυσσέας» (μτφρ. M. Σιγούρου) μα και μιαν ώρα μόνο σαν μπορέσεις απ την αιώνια τη σιγή ν αρπάξεις, πολλά πράγματα νέα θα ιδείς, θα μάθεις! [...] Στο λιμάνι εκεί κάτω το καράβι με πανιά φουσκωμένα περιμένει [...]. Όλα τα κόβει ο θάνατος. Mα τώρα, πριν φτάσει, εμείς να κάνουμε μπορούμε έργο τρανό κι αντάξιο των ανθρώπων, που ακόμη και στους θεούς αντισταθήκαν. [...] Aρκετά κατορθώσαμε, μα πάντα πολλά μένουν ακόμα, για να γίνουν, κι αν δυνατοί δεν είμαστε σαν πρώτα, στα παλιά χρόνια, που δικά μας ήταν γη και ουρανός, είμαστε ακόμη κάτι, γιατί καρδιές ανδρείες δε θ αλλάξουν κι αν ο καιρός κι η μοίρα τις κουράσουν Ποια διάσταση της προσωπικότητας του Oδυσσέα προβάλλει ο Άγγλος ποιητής Αlf. Tennyson στο παραπάνω ποίημα; Συσχετίστε το και με την εικόνα που ακολουθεί. (Aπό τα Kείμενα Nεοελληνικής Λογοτεχνίας της B Λυκείου, OE B 1989) Τι φαντάζεστε ότι συζητούν ο Oδυσσέας με το κουπί στο χέρι και η Πηνελόπη; (Προσέξτε και τα πρόσωπά τους.) 4. Πηνελόπη και Oδυσσεύς. Πίνακας του N. Eγγονόπουλου. 167
EYPETHPIA I. Γλωσσάριο (για τις λέξεις που σημειώνονται με αστερίσκο) αγιάζι: το πρωινό διαπεραστικό κρύο. αίρω: σηκώνω, αφαιρώ, ανακαλώ αμφορέας: μεγάλο, πήλινο συνήθως, αγγείο με δύο λαβές και ψηλό λαιμό, που χρησιμοποιούνταν για αποθήκευση ή μεταφορά κρασιού κυρίως αλλά και λαδιού και άλλων τροφών. Στους νεκρικούς αμφορείς τοποθετούνταν η στάχτη του νεκρού (βλ. την εικόνα 3 της Eισαγωγής, σ. 10). ανασταλτικός λέγεται αυτός που μπορεί να εμποδίσει μια ενέργεια, την πραγματοποίηση ενός σκοπού κτλ. αναχρονισμός: η μεταφορά πολιτισμικών στοιχείων μιας εποχής σε άλλη (συνήθως προγενέστερη) ο Όμηρος, π.χ., κάνει λόγο για σίδηρο, μέταλλο της Γεωμετρικής εποχής, το μεταφέρει όμως στη Mυκηναϊκή. ανθρωποκεντρικός χαρακτηρίζεται ένας πολιτισμός, ένα έργο κτλ. που έχει κέντρο του τον άνθρωπο δίνει δηλαδή έμφαση στις σωματικές και πνευματικές ικανότητές του και καταφάσκει/επιδοκιμάζει την ανθρώπινη ζωή. αντάρα: θυελλώδης καιρός με συννεφιά καταχνιά, ομίχλη. απήχηση: η εντύπωση που προκαλεί κάποιο γεγονός. αυθεντικός: γνήσιος, έγκυρος. αύτανδρος: η λέξη λέγεται για πλοίο που βυθίζεται μαζί με όλους τους επιβάτες και το πλήρωμά του. βεντέτα (< vendetta): φόνος για να εκδικηθεί κάποιος τον φόνο συγγενικού του προσώπου βεντέτα (< vedetta) όμως λέγεται και ένα διάσημο πρόσωπο, ένας σπουδαίος ηθοποιός. Πρόκειται για δύο διαφορετικές λέξεις μολονότι στη νέα ελληνική έχουν την ίδια γραφή. γραμματεία: το σύνολο των γραπτών μνημείων ενός έθνους ή μιας εποχής ειδικότερα, το σύνολο των λογοτεχνικών και επιστημονικών έργων ενός λαού ή μιας εποχής π.χ., αρχαιοελληνική/νεοελληνική/γαλλική γραμματεία. διαστρωματώσεις πολιτισμικές: με τον όρο αυτό εννοούμε ότι πολιτισμικά στοιχεία διαφόρων χρονικών περιόδων συνυπάρχουν χωρίς χρονική διάκριση μεταξύ τους π.χ. το ηρωικό ιδανικό του ένδοξου θανάτου συνυπάρχει στην Oδύσσεια με το ιδανικό της ευτυχισμένης ζωής ως τα γηρατειά. διαχρονικός: αυτός που διατηρεί την αξία του με το πέρασμα του χρόνου μελετώ ένα θέμα διαχρονικά: εξετάζω τη γέννηση και την εξέλιξη του θέματος μέσα στον χρόνο (από την αρχαία, ας πούμε, εποχή μέχρι σήμερα). δίλημμα: η δύσκολη θέση στην οποία βρίσκεται κάποιος, όταν έχει να επιλέξει τη μία από δύο σημαντικές αποφάσεις. δίνη: η περιστροφική κίνηση νερού (η ρουφήχτρα) ή αέρα (ο ανεμοστρόβιλος), ο στρόβιλος, γενικά. διφορούμενος: αυτός που μπορεί να ερμηνευτεί με δύο τρόπους ασαφής. εθιμοτυπία: καθιερωμένοι κανόνες που τηρούνται, π.χ., στην υποδοχή και φιλοξενία ενός επισκέπτη. έμμεσοι τρόποι, με τους οποίους χαρακτηρίζεται ένα πρόσωπο από τον ποιητή (τον συγγραφέα, γενικότερα) είναι: η εμφάνισή του, τα λόγια και η συμπεριφορά του ίδιου, οι αντιδράσεις των άλλων απέναντί του, τα σχόλια του αφηγητή κ.ά. (ενώ άμεσοι τρόποι είναι οι προσδιορισμοί που του αποδίδονται, συχνά και το ίδιο το όνομά του). ενάργεια: σαφήνεια, καθαρότητα λόγου/έκφρασης/εικόνας. εξιλέωση: εξευμενισμός, καταπράυνση. επιβιώνω: εξακολουθώ να υπάρχω παρά τις δυσκολίες επιβιώνει ένα έθιμο: διατηρείται ακόμη. εταίρος: ο φίλος, ο σύντροφος, ιδιαίτερα ο συμπολεμιστής. ευγενείς: ευγενείς (<ευ+γένος) στην ομηρική εποχή νοούνται όσοι έχουν αρχοντική/αριστοκρατική καταγωγή. ευμάρεια: αφθονία υλικών αγαθών, άνετη ζωή. θεσμός: α. πολιτικός: πολιτικό σύστημα, π.χ. η βασιλεία, η δημοκρατία κτλ. β. κοινωνικός: κανόνας συμπεριφοράς, που έπειτα από μακροχρόνια και ομοιόμορφη επανάληψη παίρνει τυπική μορφή π.χ., ο θεσμός της φιλοξενίας. θρύλος: προφορική διήγηση που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά για πρόσωπα ή γεγονότα του παρελθόντος και προσλαμβάνει μυθικό χαρακτήρα. κλιμάκωση ή κλιμακωτό σχήμα έχουμε όταν μια δραστηριότητα αναπτύσσεται κατά βαθμίδες/σκαλοπάτια, όταν παρουσιάζει δηλαδή αυξανόμενη ένταση (στην αντίθετη περίπτωση έχουμε αποκλιμάκωση). κρατήρας: μεγάλο και πλατύστομο αγγείο, όπου ανακάτευαν το κρασί με νερό, γιατί δεν συνήθιζαν να πίνουν ανέρωτο κρασί (ἄêñáôïí ïἶíïí) (βλ. τον στ. α 124, σ. 26, και τις εικόνες 2 της Εισαγωγής, σ. 10, και 5 της 3ης Ενότητας, σ. 27 πρβλ. κρατήρας ηφαιστείου = το στόμιο ηφαιστείου). 168