Βάπτιση Η βάπτιση είναι ένα από τα πιο σημαντικά μυστήρια του Χριστιανισμού και είναι υποχρεωτική. Με το μυστήριο αυτό, σύμφωνα με την Εκκλησία, αυτός που βαπτίζεται δέχεται τη χάρη του Θεού και αναγεννάται, δηλαδή αρχίζει μια καινούργια απαλλαγμένος από τις προηγούμενες αμαρτίες του και από το προπατορικό αμάρτημα. Ο ίδιος ο Χριστός βαπτίστηκε από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο στον Ιορδάνη ποταμό. Στα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού, οι χριστιανοί βαπτίζονταν σε μεγάλη ηλικία, αφού προηγουμένως περνούσαν μια δοκιμαστική περίοδο κατήχησης (κατηχούμενοι). Λίγο μετά, εξαιτίας του κινδύνου να πεθάνει κάποιο παιδί αβάπτιστο, καθιερώθηκε η ηλικία των τριών ετών ως κατάλληλη για το βάπτισμα. Αργότερα, με νόμο του αυτοκράτορα Λέοντος του Σοφού ορίστηκε ότι τα νήπια πρέπει να βαπτίζονται σαράντα μέρες από τη γέννησή τους, για να έχει τελειώσει η περίοδος της λοχείας της μητέρας και να μπορεί να παρευρίσκεται και εκείνη στο μυστήριο. Εάν όμως υπήρχε φόβος να πεθάνει το βρέφος, τότε βαπτιζόταν νωρίτερα, και μάλιστα μπορούσε μόνο με τον διάκονο ή μοναχό ή ακόμα και απλό πολίτη με το αεροβάπτισμα, δηλαδή χωρίς νερό, σηκώνοντας τρεις φορές το βρέφος στον αέρα. Υπήρχαν και περιπτώσεις κάποιων που επέλεγαν να βαπτιστούν σε μεγάλη ηλικία ή πριν από κρίσιμες καταστάσεις που θα έθεταν τη ζωή τους σε κίνδυνο (πχ. πόλεμο), θεωρώντας ότι έτσι, με τη βάπτιση, θα απαλλάσσονταν από τα αμαρτήματά τους. Αρχικά η βάπτιση γινόταν στη φύση, σε μέρη με τρεχούμενο νερό, όπως λίμνες, ποτάμια ή στη θάλασσα. Από τον 3ο αιώνα, η τελετή της βάπτισης, πραγματοποιούνταν σε έναν ξεχωριστό χώρο της εκκλησίας, το βαπτιστήριο. Όμως αργότερα, από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο και μετά, σταμάτησαν να κτίζονται βαπτιστήρια και η βάπτιση γινόταν σε κολυμβήθρες, μαρμάρινες ή μεταλλικές, που βρίσκονταν μέσα στην εκκλησία. Αρχικά, η βάπτιση μπορούσε να τελεστεί και στους ναούς ιδιωτικών σπιτιών ή σε ξωκκλήσια, όμως, ο φόβος των αιρέσεων και των παρασυναγωγών είχε ως αποτέλεσμα να οριστούν οι μεγάλοι ναοί κάθε πόλης, οι λεγόμενοι «καθολικοί» ναοί, ως οι μόνοι κατάλληλοι χώροι για το μυστήριο του βαπτίσματος. Τη βάπτιση τελούσαν ιερείς (εκτός από επείγουσες περιπτώσεις που κινδύνευε κάποιος να πεθάνει αβάπτιστος), που είχαν οριστεί από τον ίδιο τον επίσκοπο. Η κατάλληλη ημέρα για την τελετή της βάπτισης ήταν η Κυριακή. Την εποχή που υπήρχαν κατηχούμενοι, αυτοί οδηγούνταν στον χώρο που λάμβαναν τη Θεία φώτιση, στο φωτιστήριο, 1 από 6
όπου βρισκόταν η μόνιμη κολυμβήθρα. Εκεί, έβγαζαν τα παλιά τους ρούχα και βουτούσαν τρεις φορές στο νερό της κολυμβήθρας. Στη συνέχεια, φορούσαν καινούργια λευκά φορέματα κρατώντας στο χέρι μια αναμμένη λαμπάδα. Όλη αυτή διαδικασία ήταν γεμάτη συμβολισμούς: το βύθισμα μέσα στο νερό συμβολίζει την κάθοδο του Χριστού στον Άδη, η ανάδυση την Ανάσταση του Χριστού, τα λευκά ρούχα την αθωότητα και την καθαρότητα της ψυχής, ενώ οι αναμμένες λαμπάδες τον φωτισμό του Αγίου Πνεύματος. Κατά τη διάρκεια του βαπτίσματος πραγματοποιείτο και το μυστήριο του χρίσματος, του αλείμματος δηλαδή του σώματος του βαπτιζόμενου με άγιο μύρο. Στη συνέχεια, οι βαπτιζόμενοι έμπαιναν στον ναό όλοι μαζί και μεταλάμβαναν για πρώτη φορά. Ο θεσμός του νονού, εμφανίζεται στην ορθόδοξη Ανατολή ήδη από τον 2ο αιώνα. Ο νονός έπρεπε να είναι ορθόδοξος και ευσεβής, αν και κατά τους αιώνες της Τουρκοκρατίας νονοί μπορούσαν να γίνουν και μουσουλμάνοι. Νονοί γίνονταν κυρίως άντρες, αλλά υπήρχουν και περιπτώσεις γυναικών. Ο νονός ήταν ο πνευματικός γονέας του παιδιού, και είχε από τον νόμο πλήρη δικαιώματα και υποχρεώσεις, όπως και ο φυσικός γονιός. Την ημέρα της βάπτισης συνηθιζόταν ο νονός να προσφέρει στο βαφτισίμι του δώρα, ανάλογα με την κοινωνική του θέση και την οικονομική του κατάσταση. Τα δώρα αυτά μπορεί να ήταν ακόμα και χωράφια, συνήθως όμως περιορίζονταν σε φορέματα και χρήματα. Το μυστήριο της βάπτισης συνδυαζόταν και με τη διαδικασία της ονοματοδοσίας, δηλαδή εκείνη την ημέρα δινόταν στο παιδί και όνομα από τον νονό. Αρχικά, οι γονείς προτιμούσαν να δίνουν στα παιδιά τους το όνομα των παππούδων ή προπαππούδων ή συγγενών που έχουν πεθάνει (όπως συμβαίνει και στις μέρες μας), τα οποία ήταν ονόματα από την αρχαιότητα (εθνικά). Οι ιεράρχες όμως της εκκλησίας (κυρίως ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος) δεν το ενέκριναν αυτό και προέτρεπαν τους χριστιανούς να επιλέγουν ονόματα αγίων, αποστόλων ή μαρτύρων, ή ακόμα ονόματα που προέρχονταν από γιορτές (Επιφάνιος, Πασχάλιος) ή από αρετές, και αυτό πλέον καθιερώθηκε μετά τον 4ο αιώνα. Αντίστοιχα έθιμα ακολουθούνταν και στη βάπτιση των μελών της βασιλικής οικογένειας. Η ημέρα της βάπτισης δεν ήταν προκαθορισμένη. Η βάπτιση πραγματοποιούνταν κατά κανόνα από τον Πατριάρχη στο ναό της Αγίας Σοφίας και συγκεκριμένα στο μεγάλο βαπτιστήριο. Μετά την τελετή ακολουθούσε πομπή για να οδηγηθεί το βρέφος από τον ναό στα βασιλικά διαμερίσματα των ανακτόρων. Κατά τη διάρκεια της πομπής, που περνούσε από στολισμένους δρόμους της πόλης, μοιραζόταν η υπατεία, δηλαδή χρήματα προς τον λαό που επευφημούσε. Γλωσσάρι (2) 2 από 6
κατηχούμενος: όρος που χρησιμοποιούνταν κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και δήλωνε τον νεοφώτιστο χριστιανό, εκείνον δηλαδή που βρισκόταν στο στάδιο της κατήχησης και δεν είχε ακόμα βαπτιστεί. Οι κατηχούμενοι, ως αβάπτιστοι, δεν επιτρεπόταν να παρακολουθήσουν το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, κατά την τέλεση του οποίου αποχωρούσαν από τον κυρίως ναό και παρέμεναν στον νάρθηκα. βαπτιστήριο: πρόκειται για ένα χώρο στο εσωτερικό του οποίου τελούταν το μυστήριο του Βαπτίσματος, μέχρι την καθιέρωση του νηπιοβαπτισμού τον 6ο αι. Αποτελούσε τμήμα του ναού, αλλά μπορούσε να είναι και ξεχωριστό κτίριο, κατά κανόνα περίκεντρο, που διέθετε κτιστή, σταυρόσχημη κολυμβήθρα και τρούλο, στο θόλο του οποίου συχνά απεικονιζόταν η σκηνή της βάπτισης. Πληροφοριακά Κείμενα (3) Λέων ΣΤ' ο Σοφός (866-912): Αυτοκράτορας του Βυζαντίου από το 886 έως το 912. Ο Λέοντας αποκαλούνταν και Σοφός ή Φιλόσοφος, λόγω της ιδιαίτερης πνευματικής του καλλιέργειας. Διακρίθηκε ως δόκιμος συγγραφέας και ενθουσιώδης ρήτορας, ενώ συνέγραψε ποιήματα, λόγους, καθώς και ένα στρατιωτικό εγχειρίδιο, τα Τακτικά. Ως αυτοκράτορας επιχείρησε να επαναφέρει την τάξη στην εσωτερική πολιτική ζωή της αυτοκρατορίας. Η εξωτερική του πολιτική, ωστόσο, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αποτυχημένη, καθώς κατά τη διάρκεια της βασιλείας του κατελήφθησαν επαρχίες του Βυζαντίου, ενώ πολιορκήθηκαν και λεηλατήθηκαν μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, όπως η Θεσσαλονίκη, αλλά και η ίδια η πρωτεύουσα. Παντρεύτηκε τέσσερις φορές, γεγονός μη αποδεκτό από την εκκλησία, προκειμένου να αποκτήσει αρσενικό διάδοχο. Για να επιτύχει μάλιστα την άδεια της εκκλησίας για τον τέταρτο γάμο του, αντικατέστησε τον πατριάρχη Νικόλαο το Μυστικό που αντιδρούσε, με τον Ευθύμιο. Τελικά, παντρεύτηκε τη Ζωή Καρβουνοψίνα εν μέσω θυελλωδών διαμαρτυριών, η οποία γέννησε τον μετέπειτα αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ' Πορφυρογέννητο. Ιωάννης Χρυσόστομος: Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, γνωστός και ως Ιωάννης της Αντιόχειας, είναι Άγιος, Πατέρας και ιεράρχης της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Γεννήθηκε στην Αντιόχεια της Συρίας μεταξύ 344 και 354. Έδρασε στην ίδια πόλη, αλλά και την Κωνσταντινούπολη. Συγκαταλέγεται ανάμεσα στις κορυφαίες εκκλησιαστικές προσωπικότητες, εξαιτίας του αξεπέραστου χαρίσματός του στην ομιλία. Διετέλεσε επίσης επίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, όπου διακρίθηκε για το σπουδαίο ποιμαντικό και φιλανθρωπικό έργο που διενήργησε. Θεωρείται ένας από τους πλέον λαοφιλείς ιεράρχες, εξ ου και σήμερα θεωρείται άγιος από την Λουθηρανική και την Αγγλικανική εκκλησία, ενώ κατατάσσεται στους μεγάλους πατέρες της Ορθόδοξης και της Καθολικής Εκκλησίας, αφήνοντας πίσω σπουδαίο, ανεκτίμητο και διαχρονικό συγγραφικό έργο, που αγκαλιάζει όλο το φάσμα των ποιμαντικών και θεολογικών ζητημάτων της εκκλησίας. Ο ναός της Αγίας Σοφίας: Ο ναός της Αγίας Σοφίας, που σήμερα λειτουργεί ως μουσείο, βρίσκεται στη βορειοανατολική πλευρά της πλατείας Σουλταναχμέτ, απέναντι από το Μπλε Τζαμί. Ο ναός που βλέπουμε σήμερα είναι ο τρίτος που κτίστηκε στην ίδια θέση: η αρχική Αγία Σοφία, που 3 από 6
ιδρύθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο, καταστράφηκε από πυρκαγιά το 404, όταν στην Κωνσταντινούπολη ξέσπασαν ταραχές εξαιτίας της εκθρόνισης του Πατριάρχη Ιωάννου του Χρυσοστόμου, ενώ ο ανακαινισμένος από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο το Β ναός έπαθε ανεπανόρθωτες βλάβες το 532, επίσης από πυρκαγιά, κατά τη Στάση του Νίκα. Οι ναοί την Αγίας Σοφίας και της Αγίας Ειρήνης ήταν αφιερωμένοι σε ιδιότητες του Θεού και αποτελούσαν από κοινού τους ναούς του Πατριαρχείου. Ωστόσο, μόνον η Αγία Σοφία έμεινε γνωστή στην ιστορία ως η «Μεγάλη Εκκλησία». Η κατασκευή του ναού άρχισε αμέσως μετά την καταστολή της Στάσης από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό και ανατέθηκε στους μηχανικούς Ανθέμιο από τις Τράλλεις και Ισίδωρο από τη Μίλητο. Η οικοδόμηση ολοκληρώθηκε σε πέντε χρόνια και έντεκα μήνες και τα εγκαίνια τελέστηκαν πανηγυρικά το Δεκέμβριο του 537. Ο ναός της Αγίας Σοφίας θεωρείται ένα από τα λαμπρότερα κτίρια της τότε οικουμένης αν ο ναός αυτός ήταν το μόνο κτίριο που μας είχε διασωθεί από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, ακόμη και τότε θα άξιζε να μελετάμε και να θαυμάζουμε τον Βυζαντινό πολιτισμό. Ο ιστορικός Προκόπιος στο έργο του «Περί Κτισμάτων» περιγράφει τη λαμπρότητα και τη μεγαλοπρέπεια του ναού που άφηνε κατάπληκτους του πιστούς με το μέγεθος, την ομορφιά, την ποικιλία και τον πλούτο της διακόσμησης. Στο ίδιο έργο δίνει επίσης πληροφορίες για την κατασκευή του και αναφέρει τα τεχνικά προβλήματα που αντιμετώπισαν οι αρχιτέκτονες κατά την ανέγερση ενός τόσο μεγάλου κτιρίου, τα οποία διορθώθηκαν, όπως γράφει, χάρη στην ιδιοφυία του Ιουστινιανού που με σοφία συμβούλευε τους αρχιτέκτονες. Ο ναός της Αγίας Σοφίας όφειλε να ήταν μεγαλύτερος, μεγαλοπρεπέστερος και λαμπρότερα διακοσμημένος από το ναό του αγίου Πολύευκτου που λίγα χρόνια πριν είχε ιδρύσει η ζάπλουτη Ιουλιανή Ανικία, που ήλπιζε να ανεβάσει στο θρόνο το γιό της Ολύβριο. Η Αγία Σοφία συνδυάζει τον τύπο της βασιλικής με τρούλο με τον τύπο περίκεντρου κτιρίου, και η κατασκευή της υπήρξε επαναστατική και καινοτόμα για την εποχή της. Η κάτοψη του ναού σχηματίζει ορθογώνιο διαστάσεων 77 επί 71 μέτρων που καταλήγει ανατολικά στην αψίδα του ιερού, ενώ δυτικά προστίθενται νάρθηκας και εξωνάρθηκας και μια μεγάλη υπαίθρια αυλή που περιβαλλόταν από στοές. Στο εσωτερικό, στο κέντρο του κυρίως ναού, τέσσερις μεγάλοι πεσσοί υψώνονται στις γωνίες ενός τετραγώνου πλευράς 31 μέτρων. Οι πεσσοί συνδέονται μεταξύ τους με τέσσερα τόξα, από τα οποία το βόρειο και το νότιο είναι πολύ ρηχά, ενώ το ανατολικό και το δυτικό απλώνονται προς τουε εξωτερικούς τοίχους σχηματίζοντας μεγάλες κόγχες στα ανατολικά και τα δυτικά του κεντρικού τετραγώνου. Ο τρούλος εσωτερικά στηρίζεται από σαράντα νευρώσεις,ανάμεσά τους, στο κατώτερο τμήμα του τρούλλου, ανοίγονται σαράντα παράθυρα, τα οποία φέρουν το φως στο εσωτερικό του κεντρικού κλίτους. Τα πλάγια κλίτη διαθέτουν υπερώα: από το νότιο υπερώο παρακολουθούσαν τη θεία λειτουργία και τις υπόλοιπες ακολουθίες ο αυτοκράτορας, η οικογένειά του, οι ανώτατοι αξιωματούχοι και οι αυλικοί του παλατιού. Η είσοδος στον κυρίως ναό γίνεται από τις πέντε θύρες του νάρθηκα, από τις οποίες η κεντρική είναι γνωστή ως «Βασίλειος Πύλη». Η εκκλησία δε φημίζεται μόνο για την αρχιτεκτονική της, αλλά και για τη μυστικιστική ατμόσφαιρα που δημιουργεί το φως μέσα στον ναό, καθώς αντανακλάται στα πολύτιμα υλικά που λάμπουν στο εσωτερικό του. Τα παράθυρα που ανοίγονται περιμετρικά στον τρούλο διαχέουν το φως και δίνουν την εντύπωση της ελαφρότητας και της εξαΰλωσης, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι οι θόλοι αιωρούνται και ο τρούλος κρέμεται από τον ουρανό. Εσωτερικά ο πλούτος και η πολυτέλεια των υλικών προκαλούν το θαυμασμό. Σύμφωνα με τον Προκόπιο, κίονες, μάρμαρα, έργα τέχνης και πολύτιμα υλικά μεταφέρθηκαν από όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας προκειμένου να εκπληρωθεί το όραμα του Ιουστινιανού. Οι πεσσοί και οι τοίχοι του μεσαίου κλίτους έχουν εξωτερικά επενδυθεί με ορθομαρμαρώσεις από πράσινες, γκριζοκίτρινες και σκούρες μπλε μαρμαρόπλακες, διατεταγμένες με τέτοιον τρόπο ώστε οι φλέβες τους να σχηματίζουν συμμετρικά σχέδια, ενώ οι κίονες στις 4 από 6
κόγχες εκατέρωθεν της αψίδας του ιερού και την είσοδο είναι κατασκευασμένοι από πανάκριβο, ακόμη και τότε, πορφυρό γρανιτόλιθο (πορφυρίτη). Τα αρχιτεκτονικά γλυπτά του ναού, κιονόκρανα, γείσα και πλαίσια θυρών, φέρουν λεπτουργημένο ανάγλυφο διάκοσμο, που συχνά έχει αποδοθεί με τη χρήση λεπτού τρυπανιού, ώστε τα ανάγλυφα σχέδια να είναι σαν δαντέλλες που περιβάλλουν τα κυρίως μέλη. Από τα έξοχα ψηφιδωτά του ναού σώζονται σήμερα μόνο ψήγματα. Τμήματα του ιουστινιάνειου διακόσμου διατηρούνται στα εσωρράχια των τοξοστοιχιών του μεσαίου κλίτους, στους θόλους των πλαγίων κλιτών και των υπερώων και στην παρυφή της αψίδας. Ο διάκοσμος ήταν ανεικονικός (δεν περιλάμβανε ανθρώπινες μορφές) και αποτελούνταν από φυτικά μοτίβα και γεωμετρικά σχήματα τοποθετημένα σε χρυσό βάθος. Οι παραστάσεις που σώζονται σήμερα φιλοτεχνήθηκαν μετά τη λήξη της Εικονομαχίας, το 843, και διατηρήθηκαν επειδή καλύφθηκαν με σοβά κατά την περίοδο που ο ναός λειτουργούσε ως τζαμί. Η Παναγία Βρεφοκρατούσα παρουσιάζεται ένθρονη στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του ιερού, πλαισιωμένη από αρχαγγέλους, ενώ στα λοφία του τρούλου διατηρούνται εξαπτέρυγα Σεραφείμ. Στους τοίχους του κεντρικού κλίτους, ψηλά ανάμεσα στα παράθυρα, σώζονται μορφές ιεραρχών και προφητών. Στο τύμπανο πάνω από τη θύρα του διαδρόμου που οδηγούσε από το παλάτι προς το νάρθηκα, η ένθρονη Παναγία Βρεφοκρατούσα πλαισιώνεται από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο που της προσφέρει ομοίωμα της Κωνσταντινούπολης και τον Ιουστινιανό που της προσφέρει ομοίωμα της Αγίας Σοφίας, υπενθυμίζοντας στους μελλοντικούς αυτοκράτορες τους αφιερωτές της Πόλης και του ναού. Στο ημικυκλικό τύμπανο πάνω από την κεντρική (τη Βασίλειο) θύρα του νάρθηκα εικονίζεται αυτοκράτορας να κάνει μετάνοια μπροστά στον ένθρονο Χριστό, που πλαισιώνεται από μετάλλια με την Παναγία και έναν αρχάγγελο. Ο αυτοκράτορας αυτός είναι κατά πάσαν πιθανότητα ο Λέων ΣΤ που εικονίζεται στη στάση αυτή σε ένδειξη μεταμέλειας για τον τέταρτο γάμο που συνήψε, που ήταν παράνομος κατά το εκκλησιαστικό δίκαιο. Στο βόρειο υπερώο υπάρχει ψηφιδωτή παράσταση του αδελφού του Λέοντα ΣΤ, Αλέξανδρου, με τυπικά αυτοκρατορικά ενδύματα, που μάλλον φιλοτεχνήθηκε στη διάρκεια της σύντομης βασιλείας του το 912-913. Στον ανατολικό τοίχο του νότιου υπερώου σώζονται οι δύο αναθηματικοί ψηφιδωτοί πίνακες των αυτοκρατόρων Κωνσταντίνου Μονομάχου και Ζωής, που χρονολογείται κοντά στο έτος ανάρρησης στο θρόνο του Κωνσταντίνου, γύρω στο 1044, και του Ιωάννου Κομνηνού με την Ειρήνη, γύρω στο 1118. Στο νότιο υπερώο σώζεται επίσης η γιγαντιαίων διαστάσεων παράσταση της Δέησης, με το Χριστό να πλαισιώνεται από τις μορφές της Παναγίας και του Προδρόμου, που μεσιτεύουν για τη σωτηρία των ανθρώπων ίσως πρόκειται για αφιέρωμα του ίδιου του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η του Παλαιολόγου, για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1261. Το μνημείο έχει υποστεί αρκετές επισκευές και τροποποιήσεις στο πέρασμα των αιώνων. Ο αρχικός τρούλος κατέρρευσε λόγω σεισμού το 558 και ανακατασκευάστηκε κατά 6 μέτρα ψηλότερος από τον Ισίδωρο το Νεότερο. Το τεράστιο βάρος του φαίνεται ότι δεν αντιστηριζόταν επαρκώς, γεγονός που προκάλεσε την παραμόρφωση της βάσης του τρούλου, την κλίση των πεσσών και των αντηρίδων προς τα πίσω, και τη διεύρυνση του ανατολικού και του δυτικού τόξου. Το 989 ο Αρμένιος αρχιτέκτονας Trdat (Τιριδάτης) μετακλήθηκε στην Πόλη και πραγματοποίησε εργασίες αποκατάστασης στο δυτικό τόξο και σε τμήματα του τρούλου που είχαν καταπέσει μετά από σεισμό. Το ανατολικό τμήμα του τρούλου κατέπεσε άλλη μια φορά, το 1346. Το 16ο αιώνα έγιναν πρόσθετες επισκευές και προστέθηκαν οι τέσσερις μιναρέδες που εξακολουθούν να υψώνονται στις γωνίες του κτιρίου. Άλλη μια επισκευή μεγάλης κλίμακας έγινε την περίοδο 1847-1849 από τους Ελβετούς αρχιτέκτονες Γκασπάρ και Τζιουζέπε Φοσσάτι. Ο ναός, σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αποτέλεσε την έδρα του Πατριαρχείου. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 ο ναός έγινε καθεδρικός για το Λατίνο αρχιεπίσκοπο, ενώ μετά 5 από 6
το 1453 μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Έκτοτε, παρέμεινε χώρος λατρείας μέχρι την ανακήρυξή του σε μουσείο το 1935. Βιβλιογραφία (5) 1. Congourdeau M.-H, Regards sur l enfant mouveu-ne a Byzance, 1993 2. Κουκουλές, Φ., Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, Παπαζήση, Αθήνα, 1951 3. Πουλάκου - Ρεμπελάκου Έ., Το παιδί και η υγεία του στη Βυζαντινή εποχή, 2007 4. Pitarakis Br, The Material Culture of Childhood in Byzantium σε Becoming Byzantine: Children and Childhood in Byzantium, Papaconstantinou A., Talbot A.-M., Washington D.C., 2009 5. Ο κύκλος της ζωής στα έθιμα των Βυζαντινών σε Ψηφίδες του Βυζαντίου 6 από 6