Μάος Δημήτρης Παρουσίαση του δοκιμίου Άλφρεντ Θάγιερ Μάχαν: Ο ναυτικός ιστορικός, Φίλιπ Α. Κρόουλ Οι Δημιουργοί της Σύγχρονης Στρατηγικής: από τον Μακιαβέλλι στην Πυρηνική Εποχή, Peter Paret Στο πρώτο μέρος του δοκιμίου, ο συγγραφέας παρουσιάζει εκτενή βιογραφικά στοιχεία του Μάχαν. Ο αμερικανός ιστορικός γεννήθηκε το 1840 στη Ν. Υόρκη. Το 1856 εισήλθε στη Ναυτική Ακαδημία των ΗΠΑ. απ όπου αποφοίτησε και υπηρέτησε στο πολεμικό ναυτικό φθάνοντας στο βαθμό του πλοιάρχου έως το 1886, χρονιά σταθμός για την μετέπειτα πορεία του, καθώς διορίζεται καθηγητής στην έδρα της ναυτικής ιστορίας και στρατηγικής και πρόεδρος της Σχολής Πολέμου του Ναυτικού των ΗΠΑ στο Νιούπορτ. Με αφορμή της παραδόσεις του στη Σχολή, το 1890 εκδίδει το πρώτο σημαντικό του έργο με τίτλο «η Επίδραση της Θαλάσσιας Ισχύος στην Ιστορία, 1660-1783» και δύο χρόνια αργότερα το δεύτερο εξίσου σημαντικό έργο «η Επίδραση της Θαλάσσιας Ισχύος κατά τη Γαλλική Επανάσταση και την Αυτοκρατορία, 1793-1812». Δίδαξε μέχρι το 1896 οπότε και παραιτήθηκε από την ενεργό υπηρεσία αλλά συνέχισε το συγγραφικό του έργο το οποίο περιλαμβάνει 20 βιβλία και 137 άρθρα. Κατά τη διάρκεια του πολέμου με την Ισπανία υπηρέτησε στο Συμβούλιο Ναυτικού Πολέμου και διετέλεσε σύμβουλος της αμερικανικής αντιπροσωπείας που έλαβε μέρος στη Συνδιάσκεψη της Χάγης. Με την έναρξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου τάχθηκε με το μέρος της Μεγάλης Βρετανίας, πέθανε όμως λίγους μήνες αργότερα, το 1914 στην Ουάσιγκτον. Στο δεύτερο μέρος, ο Κρόουλ αναφέρεται στα δύο παραπάνω έργα του Μάχαν τα οποία είναι αφιερωμένα ουσιαστικά στη ναυτική ιστορία της Μ. Βρετανίας από το 1760 έως το 1812 και εξιστορούν τις διάφορες ναυμαχίες των Βρετανών κυρίως με τους Γάλλους, τα πολιτικά γεγονότα που οδήγησαν σε αυτές καθώς και τις πολιτικές, οικονομικές και στρατιωτικές συνέπειες που είχαν. Σκοπός του Μάχαν ήταν να εκτιμήσει τα αποτελέσματα της θαλάσσιας ισχύος στην πορεία της ιστορίας και στην ευμάρεια των εθνών. Ο όρος «θαλάσσια ισχύς» είναι δικής του εμπνεύσεως χωρίς όμως να τον προσδιορίζει επακριβώς και παρουσιάζεται με δύο έννοιες: 1) η κυριαρχία στη θάλασσα μέσω της ναυτικής υπεροπλίας και 2) ο συνδυασμός θαλάσσιου εμπορίου, υπερπόντιων κτήσεων και προνομιακής πρόσβασης σε ξένες
αγορές ο οποίος παράγει «εθνικό πλούτο και μεγαλείο». Ως πιστός χριστιανός όμως, ο Μάχαν πίστευε και σε μια ακόμη μυστηριώδη δύναμη, δηλαδή την επίδειξη μιας προσωπικής βούλησης που δρα πάντα με συγκεκριμένο σκοπό προς επίτευξη μη ορατών ακόμα αποτελεσμάτων. Η ναυτική υπεροχή της Μ. Βρετανίας αποτελεί το υπέρτατο παράδειγμα ναυτικής ισχύος και είναι το βασικό θέμα των δύο βιβλίων του Μάχαν. Κύριο επιχείρημά του είναι ότι σε κάθε φάση του μακροχρόνιου ανταγωνισμού μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας, ο έλεγχος των θαλασσών με τη ναυτική κυριαρχία ή η έλλειψή του καθόρισε την έκβαση της διαμάχης αυτής. Η μετέπειτα κριτική που ασκήθηκε στα έργα αυτά, τόνιζε πως στην ανάλυση του Μάχαν υπήρχαν σημαντικές παραλείψεις καθιστώντας την ιδιαίτερα απλουστευτική. Πρώτη αντίρρηση ήταν πως δε λάμβανε υπόψη του την άνοδο κάποιων φανερά μη ναυτικών αυτοκρατοριών (Ρωσία, Αυστρο-Ουγγαρία, Γερμανία). Συνεπώς έπρεπε να ληφθούν υπόψη και πολλοί άλλοι παράγοντες πλην της ναυτικής υπεροχής προκειμένου να εξηγηθούν οι αγγλικές νίκες επί της Γαλλίας, όπως οι χερσαίες επιχειρήσεις των Άγγλων και των συμμάχων τους στην ηπειρωτική Ευρώπη καθώς και ο διπλωματικός χειρισμός των άγγλων πολιτικών στην ισορροπία ισχύος κατά της Γαλλίας. Φαίνεται λοιπόν ότι ο Μάχαν οδηγήθηκε σε απλουστευτική πλάνη, συγχέοντας το αναγκαίο αίτιο με το επαρκές αίτιο. Η ναυτική ισχύς ήταν το αναγκαίο αίτιο, δεν ήταν όμως και το επαρκές. Έτσι λόγω της μεθοδολογίας του, η λογική του Μάχαν αποτυγχάνει καθώς άρχισε το έργο του διαισθητικά, ισχυροποιώντας στην πορεία τη διαίσθησή του η οποία των οδήγησε σε ένα προαποφασισμένο συμπέρασμα όπου τα γεγονότα έπαιξαν το ρόλο αποδείξεων. Το τρίτο μέρος αφορά τις επιρροές που δέχθηκε ο Μάχαν. Η προστασία του εμπορίου ή η καταστροφή σε περίοδο πολέμου του εμπορίου του αντιπάλου είναι για αυτόν ο βασικός σκοπός του πολεμικού ναυτικού. Θεωρούσε ότι οι πόλεμοι κερδίζονται με τον οικονομικό στραγγαλισμό του αντιπάλου μέσω της θάλασσας και συνεπώς, στόχος του πολεμικού ναυτικού είναι ο μέσω της κυριαρχίας της θάλασσας έλεγχος του θαλάσσιου εμπορίου. Αυτό, κατά τον Μάχαν, ήταν το μεγαλύτερο μάθημα της ιστορίας, χαρακτηριστικό παράδειγμα του οποίου ήταν ο θρίαμβος της Βρετανίας επί των ηπειρωτικών εχθρών της έπειτα από ενάμιση αιώνα πολέμων. Το ερώτημά του ήταν
αν η στρατηγική που είχαν ακολουθήσει οι Βρετανοί την εποχή της ιστιοφόρου ναυτιλίας ήταν εφαρμόσιμη και στην εποχή του ατμού. Άρχισε λοιπόν να ψάχνει για αναλογίες που θα αποδείκνυαν τις θεμελιώδεις αλήθειες του πολέμου. Έχοντας ως βασική πηγή τις αρχές που είχε διατυπώσει ο Ελβετός στρατηγιστής Ζομινί για τις επιχειρήσεις των στρατευμάτων και τη «συγκριτική μέθοδο» του επίσης αξιωματικού του ναυτικού Λιους περί αναλογίας μεταξύ χερσαίου και ναυτικού πολέμου, ο Μάχαν κατέληξε ότι βασική αρχή του ναυτικού πολέμου ήταν η συγκέντρωση και ότι πρώτιστη αποστολή ενός στόλου είναι να εμπλακεί με το στόλο του αντιπάλου. Κατ αναλογία της λογιστικής υποστήριξης του Λιους, ο Μάχαν εισήγαγε τον όρο «επικοινωνίες» αναφερόμενος ουσιαστικά στις ναυτικές βάσεις και στην πρόσβαση ενός στόλου σε αυτές ως κύρια συστατικά για μια επιτυχή θαλάσσια στρατηγική. Λόγω της δυσπιστίας του απέναντι σε οποιαδήποτε άλλη χρήση των ναυτικών δυνάμεων, παρέβλεπε εντελώς την προώθηση δυνάμεων από τη θάλασσα χωρίς να αντιλαμβάνεται τη σημασία αλληλεξάρτησης στρατού και ναυτικού κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ενώ υπερτόνιζε την αυτονομία της θαλάσσιας ισχύος ως πολεμικού μέσου, δεν παρέλειπε να υπενθυμίζει πως στην πραγματικότητα η ισχύς αυτή ήταν ένα εργαλείο. Δημιούργησε έτσι ένα δικό του αξίωμα βάσει του οποίου ο πόλεμος είναι μια βίαιη πολιτική ενέργεια. Κατά τον ίδιο, το ναυτικό είναι καλύτερο όργανο από το στρατό για την άσκηση εθνικής πολιτικής καθώς είναι λιγότερο συνδεδεμένο με επιθετικές προθέσεις, πιο ευέλικτο και συνεπώς ικανό να κάνει αισθητή την παρουσία του εκεί που οι εθνικοί στρατοί δεν έχουν τη δυνατότητα να φθάσουν. Εδώ ο Μάχαν αναφέρθηκε και στα υπερπόντια συμφέροντα των ΗΠΑ, ο καθορισμός των οποίων έγινε ένα από τα κύρια μελήματά του. Το τέταρτο μέρος αναφέρεται στις ιμπεριαλιστικές απόψεις του Μάχαν. Αρχικά ο ίδιος δήλωνε αντιμπεριαλιστής, όμως το 1890 η μελέτη της επίδρασης της θαλάσσιας ισχύος τον έκανε να αλλάξει γνώμη. Στο βιβλίο του εκείνη τη χρονιά, είναι έκδηλος ο θαυμασμός του για τη βρετανική αυτοκρατορία και οι έντονες προτροπές του προς τις ΗΠΑ να μιμηθούν το βρετανικό πρότυπο. Στο πρώτο κεφάλαιο μάλιστα του βιβλίου του, ο Μάχαν διατυπώνει έξι γενικές συνθήκες που επηρεάζουν τη θαλάσσια ισχύ που είναι διαχρονικές και καθολικές: 1) η γεωγραφική θέση, 2) η φυσική μορφή του χώρου, 3) η έκταση του εδάφους, 4) ο αριθμός των
κατοίκων, 5) ο εθνικός χαρακτήρας τους και 6) ο χαρακτήρας και η πολιτική των κυβερνήσεων. Η διατύπωση των έξι αυτών συνθηκών μπορεί να θεωρηθεί ως ένα επιδέξιο τέχνασμα για να δικαιολογηθεί η καθυστέρηση των ΗΠΑ. Ο Μάχαν θεωρούσε ότι οι ΗΠΑ είχαν παραμελήσει τα θαλάσσια συμφέροντά τους προς χάριν της εσωτερικής τους ανάπτυξης. Ως μόνη ελπίδα την εποχή εκείνη έβλεπε την επικείμενη κατασκευή μιας διώρυγας στον ισθμό του Παναμά που θα καθιστούσε τη θάλασσα της Καραϊβικής «μια από τις μεγαλύτερες λεωφόρους του κόσμου». Προειδοποιούσε ωστόσο, για του κινδύνους που απειλούσαν την ειρήνη του δυτικού ημισφαιρίου μετά τη διάνοιξη μιας τέτοιας διώρυγας. Υποστήριζε ότι οι ΗΠΑ έπρεπε να ενισχύσουν το ναυτικό τους καθώς η κατασκευή της διώρυγας θα έφερνε πλησιέστερα στη δυτική ακτή τους μεγάλους πολεμικούς στόλους της Ευρώπης. Επόμενα στην κατάταξη των αμερικανικών υπερπόντιων συμφερόντων, έρχονταν τα νησιά Χαβάη. Ο Μάχαν πρότεινε επανειλημμένα την προσάρτηση των νησιών αυτών λόγω της θέσης τους στο κέντρο των μεγάλων εμπορικών δρόμων του Ειρηνικού, της στρατιωτικής τρωτότητας της δυτικής ακτής καθώς και της ανάγκης να ελέγχουν οι ΗΠΑ το εμπόριο που θα διοχετευόταν μέσω της διώρυγας του Παναμά. Το 1898 οι ΗΠΑ εισβάλουν στον κόλπο της Μανίλας, ακολουθεί κατάκτηση ολόκληρου του αρχιπελάγους και τελικά τα νησιά Χαβάη και οι Φιλιππίνες προσαρτώνται. Ξαφνικά οι ΗΠΑ έγιναν αυτοκρατορία, ο Μάχαν όμως άργησε να προσαρμοστεί στις νέες εξελίξεις καθώς αρχικά δεν συμφωνούσε με την κατάκτηση των Φιλιππίνων. Τελικά τη θεώρησε θέλημα Θεού και υποστήριξε την αμερικανική κατάκτηση των νησιών με πολύ πιο γήινους όρους θεωρώντας ότι αποτελούσε συμφέρουσα υποστήριξη της ναυτικής βάσης στο λιμάνι της Μανίλας. Σταδιακά, οι βλέψεις του Μάχαν κινήθηκαν ακόμα πιο δυτικά προς την ηπειρωτική Ασία. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τον ίδιο ήταν η Ρωσία και καθώς θεωρούσε σίγουρη την προσάρτηση της Μαντζουρίας από αυτήν, πρότεινε μια συμμαχία των τεσσάρων ναυτικών δυνάμεων Γερμανίας, Αγγλίας, Ιαπωνίας και ΗΠΑ οι οποίες με τις θέσεις τους στην ανατολική πλευρά της Ασίας θα εμπόδιζαν την επέκταση από τη βόρεια πλευρά. Πέραν της ρωσικής απειλής, ο Μάχαν προέβλεπε και την κινεζική προβάλλοντας ως πιθανή λύση την ένταξη των ασιατικών λαών στην οικογένεια των χριστιανικών κρατών μέσω της ειρηνικής εμπορικής διείσδυσης συνδυάζοντας έτσι και τεράστια οικονομικά οφέλη που θα προέκυπταν από μια
τέτοια διείσδυση. Ο Μάχαν έτσι αναγνώριζε την αλληλεξάρτηση του πολεμικού ναυτικού με το ωκεάνιο εμπόριο και τις υπερπόντιες αγορές. Κυρίαρχο όμως στο έργο του είναι και το θεϊκό στοιχείο, δηλαδή η άποψη πως η ιμπεριαλιστική εξάπλωση είναι εκδήλωση της θείας βούλησης και η πεποίθησή του ότι συναφείς με την αυτοκρατορία είναι οι χριστιανικές υποχρεώσεις οι οποίες είναι πολύ πιο σημαντικές από τις αναμενόμενες υλικές ανταμοιβές. Τέλος, το πέμπτο μέρος παραθέτει τις επιπτώσεις που είχαν οι απόψεις του Μάχαν στην αμερικανική ναυτική πολιτική. Πολλοί πιστεύουν ότι ο Μάχαν επιτάχυνε μια εκκρεμούσα επανάσταση στην αμερικανική ναυτική πολιτική. Η αλήθεια είναι ότι δεν ήταν ο μόνος που οδήγησε στην αλλαγή της ναυτικής πολιτικής καθώς ο δρόμος αυτός είχε προετοιμαστεί ήδη στους κύκλους του ναυτικού. Επίσης, στις ΗΠΑ αυτοί που καθόριζαν τη ναυτική πολιτική δεν ήταν οι αξιωματικοί του ναυτικού αλλά τις σχετικές αρμοδιότητες τις είχε το Κογκρέσο και η κυβέρνηση. Ο Μάχαν συνέβαλε στον εξορθολογισμό των αναγκών της χώρας σε θωρηκτά τον οποίο υιοθέτησαν οι υπουργοί των Ναυτικών με το Νόμο περί Ναυτικού του 1890 που σηματοδοτεί τη γέννηση του νέου ναυτικού. Ένας από τους μεγαλύτερους επίσης υπέρμαχους του Μάχαν ήταν ο Θ. Ρούζβελτ την εποχή που διατελούσε υπουργός Ναυτικών. Όμως κατά την προεδρία του, ο ναυτισμός του ξεπέρασε κατά πολύ τον Μάχαν και τελικά ο Ρούζβελτ στράφηκε σε άλλες αυθεντίες. Το γεγονός αυτό είναι ενδεικτικό της φθίνουσας επιρροής που είχε ο Μάχαν στο ναυτικό μια δεκαετία πριν την έναρξη του Α Παγκόσμιου Πολέμου. Αντίθετα, στο εξωτερικό τα βιβλία του είχαν ελκύσει την προσοχή των ναυτικών και κυβερνητικών κύκλων με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τη Βρετανία. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι τα έργα του Μάχαν επηρέασαν την πορεία της ναυτικής στρατηγικής των βρετανών πέραν του ότι επιβεβαίωσαν ήδη ειλημμένες αποφάσεις. Μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και λίγα χρόνια μετά το θάνατό του, ο Μάχαν έγινε για τους ναυτικούς κύκλους των ΗΠΑ ήρωας. Κατά τις δεκαετίες όμως του 1920 και 1930 στη Σχολή Πολέμου του Ναυτικού έπαψαν να δίνουν τόση σημασία στη μελέτη της ιστορίας και έτσι τα έργα του δεν κατείχαν πλέον εξέχουσα θέση. Μετά το 1945, οι εξελίξεις επέτειναν την αλληλεξάρτηση όλων των όπλων και έσβησαν τις διαχωριστικές γραμμές που υπήρχαν μεταξύ χερσαίων, αεροπορικών και
ναυτικών δυνάμεων. Παρ όλα αυτά στους ναυτικούς κύκλους και μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο το όνομα του Μάχαν εξακολουθούσε να αναφέρεται με σεβασμό. Σήμερα, ελάχιστες είναι οι ενδείξεις κατά πόσον το ναυτικό των ΗΠΑ πρεσβεύει τις απόψεις του Μάχαν για τη στρατηγική που εξαίρει τη θαλάσσια ισχύ και την τοποθετεί υπεράνω όλων των άλλων μορφών στρατιωτικής δραστηριότητας, απαιτεί για το ναυτικό έναν αυτόνομο χώρο στον πόλεμο και θεωρεί πως ο έλεγχος των θαλασσών ισοδυναμεί με νίκη. Ωστόσο κάποια από τα ερωτήματα που έθεσε για θέματα εθνικών συμφερόντων, ευκαιριών μιας παγκόσμιας δύναμης και μορφής της αμερικανικής εξάρτησης από τις θαλάσσιες γραμμές επικοινωνιών παραμένουν.