Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΟΘΔ) ΣΗΜΕΙΩΜΑ / 9 Νοεμβρίου 2009 Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ: Η κατάσταση των Ρομά πολιτών της ΕΕ που διαμένουν σε άλλα κράτη μέλη Ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΟΘΔ) παρουσιάζει σήμερα τις συγκριτικές εκθέσεις του σχετικά με: την κατάσταση των Ρομά πολιτών της ΕΕ που διαμένουν σε άλλα κράτη μέλη επιλεγμένες θετικές πρωτοβουλίες υποστήριξης των Ρομά πολιτών της ΕΕ που διαμένουν σε άλλα κράτη μέλη Αυτές οι εκθέσεις του ΟΘΔ αποτελούν μέρος κοινής δράσης για την ελεύθερη κυκλοφορία και μετανάστευση των Ρομά, η οποία δρομολογήθηκε το 2008 από τον Οργανισμό Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΟΘΔ), τον Επίτροπο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης (CommHR), το Γραφείο των Δημοκρατικών Θεσμών και των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ODIHR) του ΟΑΣΕ και τον Ύπατο Αρμοστή για τις Εθνικές Μειονότητες (HCNM) του ΟΑΣΕ. Παρουσιάστηκαν στις 9 Νοεμβρίου 2009 σε διεθνή διάσκεψη, που διοργανώθηκε από κοινού από τους οργανισμούς ανωτέρω. Οι πολίτες της ΕΕ δικαιούνται να κυκλοφορούν και να διαμένουν οπουδήποτε στην Ευρωπαϊκή Ένωση, εφόσον πληρούν ορισμένες προϋποθέσεις. Πρόκειται για ένα σημαντικό δικαίωμα για την επίτευξη της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, το οποίο προβλέπεται στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άρθρο 45). Ωστόσο, οι έρευνες του ΟΘΔ δείχνουν ότι πολλοί Ρομά πολίτες της ΕΕ που εγκαθίστανται σε άλλο κράτος μέλος αναζητώντας καλύτερες συνθήκες, εξακολουθούν να βιώνουν ρατσισμό, διακρίσεις και αποκλεισμό. Η νέα έκθεση που δημοσιεύει ο Οργανισμός αναδεικνύει την περίπτωση των Ρομά και τις ιδιαίτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν στην άσκηση των εν λόγω δικαιωμάτων. Βάσει των στοιχείων της έκθεσής του, ο ΟΘΔ συμβουλεύει την ΕΕ και τα κράτη μέλη να θεσπίσουν στοχοθετημένες στρατηγικές για την προώθηση της κοινωνικής συνοχής, ώστε να 1
διασφαλίζεται ότι όλοι οι πολίτες μπορούν να ασκούν αποτελεσματικά το δικαίωμα στην ελεύθερη κυκλοφορία. Σύμφωνα με τον κ. Morten Kjaerum, διευθυντή του ΟΘΔ: «Κάθε πολίτης της ΕΕ δικαιούται να κυκλοφορεί και να διαμένει ελεύθερα εντός της ΕΕ. Οι εμπειρίες των Ρομά δημιουργούν προβληματισμό σχετικά με τις συνέπειες της άσκησης του δικαιώματος της ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής για πολλούς από τους πλέον ευάλωτους πολίτες της ΕΕ. Υπό την έννοια αυτή, η περίπτωση των Ρομά αποτελεί λυδία λίθο: οι συνέπειες για ορισμένους από τους πλέον ευάλωτους πολίτες στην ΕΕ αποτελούν σημαντική ένδειξη των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν όλοι οι πολίτες στην πράξη». ΚΥΡΙΑ ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ Ποιοι κυκλοφορούν; Σύμφωνα με εκτιμήσεις της EUROSTAT, περίπου 8 εκατομμύρια πολίτες της ΕΕ ασκούν το δικαίωμα της ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής, δηλαδή περίπου το 1,6 % του συνολικού πληθυσμού της ΕΕ. Δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία σχετικά με την εθνοτική προέλευση των πολιτών που ασκούν τα εν λόγω δικαιώματα. Επομένως, δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία σχετικά με τον αριθμό των Ρομά που ασκούν το δικαίωμα της ελεύθερης κυκλοφορίας στην ΕΕ. Οι έρευνες έδειξαν ότι τείνουν να κυκλοφορούν κυρίως οι νεαροί ενήλικοι άνδρες και γυναίκες. Τα παιδιά άλλοτε συνοδεύουν τους γονείς και άλλοτε όχι. Διαφορετικές εμπειρίες κατά τη διέλευση των εξωτερικών συνόρων του Schengen Οι ερωτηθέντες περιέγραψαν γενικά με θετικό τρόπο τις εμπειρίες τους από τους συνοριακούς υπαλλήλους/τους αρμόδιους για τις θεωρήσεις υπαλλήλους στις χώρες προορισμού. Ωστόσο, οι ερωτηθέντες Ρομά είχαν περισσότερες πιθανότητες να αντιμετωπίσουν προβλήματα, συμπεριλαμβανομένων αιτημάτων δωροδοκίας από διεφθαρμένους υπαλλήλους, κατά την αναχώρηση από ή την επιστροφή στις χώρες καταγωγής τους. Οι ερωτηθέντες γνώριζαν το γενικό δικαίωμά τους να κυκλοφορούν ελεύθερα, αλλά δεν γνώριζαν εξίσου καλά την ειδική, και συχνά πολύπλοκη, σειρά δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που αφορούν την εγκατάσταση πολιτών της ΕΕ σε άλλο κράτος μέλος. Παράγοντες ώθησης και έλξης για τη μετανάστευση των Ρομά: φτώχεια, αναζήτηση απασχόλησης και ρατσισμός Οι Ρομά ασκούν το δικαίωμα της ελεύθερης κυκλοφορίας και τα δικαιώματα διαμονής υποκινούμενοι από σημαντικούς παράγοντες ώθησης και έλξης: 2
Η φτώχεια που οφείλεται στην ανεργία και ο ρατσισμός είναι οι κύριοι παράγοντες που «ωθούν» τους Ρομά να εγκαταλείψουν τις χώρες καταγωγής τους. Σε αυτούς τους παράγοντες προστίθενται η οικονομική κρίση και η αύξηση των κρουσμάτων βίαιων επιθέσεων κατά των Ρομά σε ορισμένες χώρες. Παράγοντες που «ελκύουν» τους Ρομά σε ορισμένες χώρες προορισμού είναι οι φιλοδοξία για καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, και ειδικότερα η προοπτική εξεύρεσης επίσημης ή ανεπίσημης απασχόλησης. «Στη Ρουμανία προσδοκώ να φάω ένα γεύμα την ημέρα. Στη Φινλανδία προσδοκώ να φάω τρία γεύματα την ημέρα. Αυτή είναι η διαφορά». Συνέντευξη με άνδρα Ρομά, Φινλανδία, 09.05.2009 «Εμείς οι Ρομά υπάρχουμε αλλά και δεν υπάρχουμε. Στα σημαντικά πράγματα, δεν μας υπολογίζουν [...].Εδώ με μεταχειρίζονται καλά, ποτέ δεν περίμενα ότι ο κόσμος θα με μεταχειριζόταν τόσο καλά». Συνέντευξη με γυναίκα Ρομά, Ισπανία, 02.03.2009 «Ποτέ δεν γνώρισα κάποια μορφή διάκρισης. Οι λόγοι που ήρθαμε εδώ ήταν καθαρά οικονομικοί. Είμαστε πολίτες της ΕΕ και άρα έχουμε το δικαίωμα να πάμε οπουδήποτε στην ΕΕ χωρίς να μας παρακολουθούν εθνικές ή διεθνείς αρχές απλώς και μόνον επειδή είμαστε Ρομά». Συνέντευξη με γυναίκα Ρομά, Ηνωμένο Βασίλειο, 30.03.09 Ένταξη Γενικά, οι Ρομά διηγήθηκαν πολύ διαφορετικές εμπειρίες σε θέματα στέγασης, υγειονομικής περίθαλψης, εκπαίδευσης και κοινωνικής πρόνοιας. Σε όλες τις χώρες που εξετάστηκαν, πολλοί ερωτηθέντες εντόπισαν δύο κύρια προβλήματα: τη δυσκολία εξεύρεσης απασχόλησης στην επίσημη αγορά εργασίας στη χώρα προορισμού τους και δυσκολίες όσον αφορά τη εγγραφή του τόπου διαμονής τους. «Στην περίπτωση των Ρομά από τη Ρουμανία, εάν δεν έχουν ένα έγγραφο [το πιστοποιητικό εγγραφής], δεν μπορούν να πληρώσουν την ύδρευση, δεν μπορούν να συνάψουν συμβόλαιο για την ηλεκτροδότηση και δεν μπορούν να εισέλθουν στον κόσμο της απασχόλησης [ ]. Υπό την έννοια αυτήν, οι συγκεκριμένοι άνθρωποι δεν υπάρχουν». Συνέντευξη με υπάλληλο της επαρχίας της Νάπολης, Ιταλία, 05.03.2009 3
Μη εγγραφή τόπου διαμονής = στέρηση οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων Πολλοί Ρομά αντιμετωπίζουν προβλήματα στην εγγραφή του τόπου διαμονής τους, γεγονός που έχει περαιτέρω συνέπειες. Το αποτέλεσμα είναι ότι μπορεί να δυσκολευθούν να αποκτήσουν πρόσβαση σε ορισμένα βασικά ατομικά και πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα, για παράδειγμα, το δικαίωμα ψήφου σε τοπικές και ευρωπαϊκές εκλογές και το δικαίωμα πρόσβασης στα εθνικά συστήματα υγείας, στη δημόσια στέγαση, στην κοινωνική πρόνοια και στα μέτρα ένταξης στην αγορά εργασίας, όπως η στήριξη για την αναζήτηση εργασίας και η επαγγελματική ή η γλωσσική εκπαίδευση. Ο επακόλουθος αποκλεισμός από τις υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας έχει δυσανάλογα έντονο αντίκτυπο στις γυναίκες, στα παιδιά, στους ηλικιωμένους και στα άτομα με αναπηρίες. Καθώς αναπτύσσεται η απόκριση στην κατάσταση των Ρομά πολιτών της ΕΕ που διαμένουν σε άλλα κράτη μέλη, είναι αναγκαίο να ενσωματωθεί στις γενικές στρατηγικές υποστήριξης και παροχής πόρων η ευαισθητοποίηση ως προς το φύλο, την ηλικία, την αναπηρία και άλλα ζητήματα. Βάσει των πορισμάτων των εκθέσεών του, ο Οργανισμός διατυπώνει τις ακόλουθες συμβουλές: Τα κράτη μέλη πρέπει να διασφαλίζουν ότι τυχόν μέτρα που λαμβάνονται και έχουν άμεσο ή έμμεσο αντίκτυπο στους Ρομά πολίτες της ΕΕ είναι σύμφωνα προς τις αρχές που θεσπίζονται στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, καθώς και σύμφωνα προς την οδηγία για τη φυλετική ισότητα, η οποία απαγορεύει ρητά τις άμεσες και έμμεσες διακρίσεις. Οι αρχές τοπικής αυτοδιοίκησης, σε στενή συνεργασία με τις εθνικές κυβερνήσεις, πρέπει να εξετάσουν και να καταργήσουν κάθε μέτρο και πολιτική που δεν συνάδει με την οδηγία για την ελεύθερη κυκλοφορία. Τα κράτη μέλη πρέπει να διασφαλίσουν την ορθή μεταφορά της οδηγίας 2004/38/ΕΚ για τους πολίτες της Ένωσης (όπως αναφέρεται στην πρόσφατη έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής), σύμφωνα με τις αρχές που θεσπίζονται στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ. Τα κράτη μέλη πρέπει να διευκολύνουν το θεμελιώδες δικαίωμα της ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής αναπτύσσοντας προορατικές εθνικές πολιτικές προσανατολισμένες στην ένταξη. Αυτό πρέπει να επιτευχθεί μέσω μιας διαδικασίας διαβούλευσης η οποία θα λάβει υπόψη τις εμπειρίες και τους 4
προβληματισμούς των αρχών τοπικής αυτοδιοίκησης, της κοινωνίας των πολιτών και των ίδιων των πολιτών της ΕΕ. Τα κράτη μέλη πρέπει να άρουν τα πρακτικά εμπόδια στην εγγραφή του τόπου διαμονής, διασφαλίζοντας συνεκτικότητα στις διαδικασίες εγγραφής και στις απαιτήσεις σε τοπικό επίπεδο. Τα κράτη μέλη πρέπει να συμμορφωθούν πλήρως με τη νομική υποχρέωσή τους να διαδίδουν πληροφορίες σχετικά με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών της Ένωσης και των οικογενειών τους σε θέματα ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής, ιδίως μέσω των εθνικών και τοπικών μέσων ενημέρωσης. Τα κράτη μέλη πρέπει να αναπτύξουν ή/και να βελτιώσουν τις πολιτικές και τα μέτρα για την ένταξη των Ρομά, στοχεύοντας ειδικότερα στις ανάγκες των Ρομά πολιτών της ΕΕ από άλλες χώρες της ΕΕ. Τα κράτη μέλη πρέπει να διασφαλίζουν ότι όλα τα παιδιά που βρίσκονται στην επικράτειά τους έχουν πλήρη και ίση πρόσβαση στην υποχρεωτική εκπαίδευση, ανεξαρτήτως διοικητικού καθεστώτος. Οποιαδήποτε απαίτηση σχετική με τη διαμονή πρέπει να εξαλειφθεί από τις διαδικασίες εγγραφής στο σχολείο. Τα κράτη μέλη και οι αρχές τοπικής αυτοδιοίκησης πρέπει να αναπτύξουν, να αναρτήσουν δημόσια και να προωθήσουν πληροφορίες σχετικά με τις απαιτήσεις για τη εγγραφή του τόπου διαμονής και σε γλώσσα(-ες) άλλων κρατών μελών της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων μειονοτικών γλωσσών, όπως η ρομανί. Οι αρχές τοπικής αυτοδιοίκησης πρέπει να διασφαλίζουν ότι οι εγγεγραμμένοι πολίτες της ΕΕ έχουν ίση πρόσβαση σε κοινωνική στέγαση. Οι αρχές τοπικής αυτοδιοίκησης πρέπει να αναπτύξουν και να εφαρμόσουν παρεμβάσεις που υποστηρίζουν συγκεκριμένα την ένταξη των Ρομά πολιτών της ΕΕ στην τοπική αγορά εργασίας. 5
Ιστορικό της έκθεσης: Προκειμένου να διερευνήσει με ποιον τρόπο οι πολίτες της ΕΕ ασκούν στην πράξη το δικαίωμα της ελεύθερης κυκλοφορίας, ο ΟΘΔ δρομολόγησε το 2008 ένα σημαντικό ερευνητικό σχέδιο βασισμένο σε επιτόπια έρευνα βάσει συνεντεύξεων. 1 Η έρευνα διεξήχθη το 2009 στη Γαλλία, στη Φινλανδία, στην Ιταλία, στην Ισπανία και στο Ηνωμένο Βασίλειο, προκαλώντας ευρύ προβληματισμό σχετικά με τις εμπειρίες των Ρομά πολιτών της ΕΕ στις χώρες υποδοχής. Πληροφορίες σχετικά με τους Ρομά: Ο όρος «Ρομά» χρησιμοποιείται γενικώς για ομάδες ανθρώπων που έχουν σχεδόν παρόμοια πολιτιστικά χαρακτηριστικά και ιστορικό διαρκούς περιθωριοποίησης σε ευρωπαϊκές κοινωνίες, όπως οι Ρομά, οι Σίντι, οι πλανόδιοι, οι Ashkali, οι Kalé κ.λπ. 2 Ο αριθμός των Ρομά στην Ευρωπαϊκή Ένωση βασίζεται σε εκτιμήσεις, καθώς δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία σε εθνικό επίπεδο. Σύμφωνα με τις εν λόγω εκτιμήσεις, στην ΕΕ ζουν περίπου δέκα εκατομμύρια Ρομά. Ιστορικό της συναφούς κοινοτικής νομοθεσίας: Το άρθρο 18 της συνθήκης ΕΚ ορίζει ότι κάθε πολίτης της Ένωσης έχει το δικαίωμα να κυκλοφορεί και να διαμένει ελεύθερα στο έδαφος των κρατών μελών, υπό την επιφύλαξη των περιορισμών και με τις προϋποθέσεις που προβλέπονται στη Συνθήκη και στις διατάξεις που θεσπίζονται για την εφαρμογή της. Οι σχετικοί περιορισμοί και προϋποθέσεις περιέχονται στην οδηγία 2004/38/ΕΚ σχετικά με το δικαίωμα των πολιτών της Ένωσης και των μελών των οικογενειών τους να κυκλοφορούν και να διαμένουν ελεύθερα στην επικράτεια των κρατών μελών, ΕΕ L 158 της 30ής Απριλίου 2004 («οδηγία για τους πολίτες»). Τα κράτη μέλη έπρεπε να θέσουν σε ισχύ τους νόμους και τις διοικητικές διατάξεις που απαιτούνται για τη συμμόρφωση προς την οδηγία έως την 30ή Απριλίου 2006. 1 Η έρευνα ανατέθηκε στο Ευρωπαϊκό Κέντρο για τα Δικαιώματα των Ρομά (ERRC), το οποίο συνεργάστηκε με το European Dialogue (ED), το Ευρωπαϊκό Γραφείο πληροφόρησης για τους Ρομά (ERIO), τη Φινλανδική Οργάνωση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (FLHR), το Fundación Secretariado Gitano (FSG) και την Fédération nationale des associations solidaires (FNASAT). 2 Ο ΟΘΔ έχει επίγνωση της συζήτησης γύρω από τη χρήση του όρου «Ρομά» και δεν έχει καμία πρόθεση να «ενσωματώσει» από πολιτιστικής άποψης τα μέλη των εν λόγω άλλων ομάδων στους Ρομά. 6
Τον Ιούλιο του 2009, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με την ελεύθερη κυκλοφορία και τα δικαιώματα διαμονής των πολιτών της ΕΕ και των οικογενειών τους. Οι κατευθυντήριες γραμμές είναι διαρθρωμένες σε τρία κεφάλαια: είσοδος και διαμονή των πολιτών της ΕΕ και των οικογενειών τους περιορισμοί στο δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής για λόγους δημόσιας πολιτικής ή δημόσιας ασφάλειας κατάχρηση και απάτη. http://europa.eu/rapid/pressreleasesaction.do?reference=memo/09/311&for mat=html&aged=0&language=en&guilanguage=en Οι εκθέσεις του ΟΘΔ διατίθενται στον δικτυακό τόπο: http://fra.europa.eu Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να επικοινωνείτε με την κ. Heller από την ομάδα του ΟΘΔ για την επικοινωνία με τα ΜΜΕ: Ηλ. ταχυδρομείο: media@fra.europa.eu Τηλ.: +43 158 030-642 7