τα βιβλία των επιτυχιών

Τα βιβλία των Εκδόσεων Πουκαμισάς συμπυκνώνουν την πολύχρονη διδακτική εμπειρία των συγγραφέων μας και αποτελούν το βασικό εκπαιδευτικό υλικό που χρησιμοποιούν οι μαθητές των φροντιστηρίων μας. Μέσα από τη διαρκή τους αξιοποίηση στις τάξεις μας διασφαλίζουμε τον εμπλουτισμό τους, τη συνεχή τους βελτίωση και την επιστημονική τους αρτιότητα, καθιστώντας τα βιβλία των Εκδόσεών μας εγγύηση για την επιτυχία των μαθητών. τα βιβλία των επιτυχιών

ΕΛΕΝΗ ΧΟΛΕΒΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Κάθε αντίτυπο φέρει την υπογραφή του συγγραφέα Σειρά: Γυμνάσιο Θεωρητικές Επιστήμες Αρχαία Ελληνική Γλώσσα, Γ Γυμνασίου Ελένη Χολέβα Επιστημονική επιμέλεια: Κική Κοντομηνά Επιμέλεια κειμένου: Ευαγγελία Δημητριανάκη Θεώρηση κειμένου: Κυριάκος Εμμανουηλίδης Στοιχειοθεσία-σελιδοποίηση: Αλεξάνδρα Βαλσαμάκη Εξώφυλλο: Γεωργία Λαμπροπούλου Υπεύθυνος έκδοσης: Αποστόλης Αντωνόπουλος Στοιχεία επικοινωνίας συγγραφέα: elenxoleva@yahoo.gr Copyright 2013 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΥΚΑΜΙΣΑΣ, Ελένη Χολέβα για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο ISBN: 978-960-6881-45-9 Απαγορεύεται η με οποιονδήποτε τρόπο, μέσο και μέθοδο αναδημοσίευση, αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, θέση σε κυκλοφορία, παρουσίαση, διανομή και η εν γένει πάσης φύσεως χρήση και εκμετάλλευση του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμηματικά, καθώς και της ολικής αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου (στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης κ.λπ.) και του εξωφύλλου του, σύμφωνα με τις διατάξεις της υπάρχουσας νομοθεσίας περί προστασίας πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων περιλαμβανομένων και των σχετικών διεθνών συμβάσεων. Σωτήρος και Αλκιβιάδου 132, Τ.Κ. 185 35 Πειραιάς Τ. 210 4112507 F. 210 4116752 www.poukamisas.gr publications@poukamisas.gr

Στο σύζυγο και τα παιδιά μου Παναγιώτη και Χριστίνα, που με τον τρόπο τους με βοήθησαν να φέρω σε πέρας αυτό το έργο. ΠΡΟΛΟΓΟΣ ἡ μὲν γὰρ φύσις ἄνευ μαθήσεως τυφλόν, ἡ δὲ μάθησις δίχα φύσεως ἐλλιπές, ἡ δ ἄσκησις χωρὶς ἀμφοῖν ἀτελές. (Διότι η φύση του ανθρώπου, αν δε συνοδεύεται από μάθηση είναι κάτι το τυφλό, αλλά και η μάθηση χωρίς φύση επιδεκτική μαθήσεως είναι κάτι το ελλιπές, η δε άσκηση χωρίς τα δύο άλλα, δηλαδή χωρίς φύση και μάθηση, είναι κάτι το ατελές.) Πλούταρχος, Περί παίδων αγωγής IV Σε μια προσπάθεια ενίσχυσης των εκπαιδευτικών στο δύσκολο έργο τους αλλά και υποβοήθησης των μαθητών στην επίμοχθη προσπάθεια που καταβάλλουν, συντάχθηκε αυτό το βιβλίο, το οποίο ακολουθεί το νέο σύστημα διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών και αξιολόγησης των μαθητών της Γ τάξης Γυμνασίου. Πιο συγκεκριμένα, περιλαμβάνει: Κείμενο και μετάφραση όλων των διδακτικών ενοτήτων σε παράλληλες στήλες Νοηματική απόδοση του περιεχομένου του κειμένου κάθε διδακτικής ενότητας Συμπληρωματικό υλικό για το συγγραφέα του αρχαίου κειμένου Ερμηνευτικά σχόλια Πλήρη συντακτική ανάλυση Αρχικούς χρόνους, χρονικές εγκλιτικές αντικαταστάσεις, παραθετική αντικατάσταση επιθέτων και επιρρημάτων Απαντήσεις στις ερμηνευτικές ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου Μετάφραση των παράλληλων κειμένων και απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου που αντιστοιχούν σε αυτά Πρόσθετες ερμηνευτικές ερωτήσεις με τις απαντήσεις τους Θεωρία και ασκήσεις ετυμολογικού περιεχομένου και ομόρριζα λέξεων στη νέα ελληνική Απαντήσεις στις λεξιλογικές ασκήσεις του σχολικού βιβλίου και πρόσθετες εφαρμογές για την καλύτερη κατανόηση από τους μαθητές Πλήρη θεωρία γραμματικής και συντακτικού και πρόσθετες εφαρμογές για την εμπέδωση των εξεταζόμενων φαινομένων Κριτήρια αξιολόγησης Παρατηρήσεις από το βιβλίο του εκπαιδευτικού Απαντήσεις στις πρόσθετες εφαρμογές εμπέδωσης και τα κριτήρια αξιολόγησης Αποτελεί, λοιπόν, ένα πολύτιμο βοήθημα για το μαθητή αλλά και οδηγό για τον εκπαιδευτικό για μια ολιστική διδασκαλία του μαθήματος που υπερβαίνει κάθε στείρα προσέγγιση και επιτρέπει προεκτάσεις στη σύγχρονη πραγματικότητα, διευρύνοντας τη σκέψη των μαθητών. Ελένη Χολέβα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Η Ελένη και η καταστροφή της Τροίας...9 ΕΝΟΤΗΤΑ 2 Θυσία για την πατρίδα...35 ΕΝΟΤΗΤΑ 3 Η κατοχή της εξουσίας δεν εγγυάται την ευτυχία...59 ΕΝΟΤΗΤΑ 4 Τα πλεονεκτήματα της ειρήνης...81 ΕΝΟΤΗΤΑ 5 Η ισονομία των πολιτών εγγύηση της δημοκρατίας...111 ΕΝΟΤΗΤΑ 6 Η μουσική εξημερώνει...135 ΕΝΟΤΗΤΑ 7 Η επιστήμη στην υπηρεσία της άμυνας του κράτους...159 ΕΝΟΤΗΤΑ 8 Ένα παράδειγμα σεβασμού προς τους γονείς...187 ΕΝΟΤΗΤΑ 9 Οι νόμοι επισκέπτονται τον Σωκράτη στη φυλακή...215 ΕΝΟΤΗΤΑ 10 Μια τιμητική εξορία...247 ΕΝΟΤΗΤΑ 11 Επικίνδυνες συμμαχίες...273 ΕΝΟΤΗΤΑ 12 Θεϊκές αδυναμίες...299 ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ...329 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ...339 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ...365 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...375

Ενότητα 1 Η Ελένη και η καταστροφή της Τροίας

Η ΕΛΕΝΗ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΤΡΟΙΑΣ Κείμενο στην ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Απόδοση στη ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Εἰ ἐν Ἰλίῳ Ἑλένη ἦν, ἀπέδοντο ἂν αὐτήν τοῖς Ἕλλησιν οἱ Τρῶες, ἑκόντος γε ἢ ἄκοντος Ἀλεξάνδρου. Οὐ γὰρ δὴ οὕτω γε φρενοβλαβής ἦν ὁ Πρίαμος οὐδέ οἱ ἄλλοι Τρῶες, ὥστε τοῖς σφετέροις σώμασι καὶ τοῖς τέκνοις καί τῇ πόλει κινδυνεύειν ἐβούλοντο, ὅπως Ἀλέξανδρος Ἑλένῃ συνοικῇ. Εἰ δὲ τοι καὶ ἐν τοῖς πρώτοις χρόνοις ταῦτα ἐγίγνωσκον, ἐπεί πολλοί μὲν τῶν ἄλλων Τρώων, μάλιστα δὲ οἱ αὑτοῦ υἱεῖς, ὁπότε συμμίσγοιεν τοῖς Ἕλλησιν, ἀπώλλυντο, Πρίαμος, εἰ καὶ αὐτός Ἑλένῃ συνῲκει, ἀπέδωκεν ἂν αὐτὴν Μενελάῳ, ἵνα αὐτὸς καὶ οἱ ὑπήκοοι αὐτοῦ ἀπαλλαγεῖεν τῶν παρόντων κακῶν. Ἀλλ οὐ γὰρ Ἑλένην εἶχον ἀποδοῦναι οὐδὲ λέγουσιν αὐτοῖς τὴν ἀλήθειαν ἐπίστευον οἱ Ἕλληνες, ὡς μὲν ἐγώ γνώμην ἀποφαίνομαι, τοῦ δαιμονίου παρασκευάζοντος ὅπως πανωλεθρίᾳ ἀπολόμενοι καταφανές τοῦτο τοῖς ἀνθρώποις ποιήσωσι, ὡς τῶν μεγάλων ἀδικημάτων μεγάλαι εἰσί καὶ αἱ τιμωρίαι παρὰ τῶν θεῶν. Αν η Ελένη ήταν στην Τροία, οι Τρώες θα την έδιναν πίσω στους Έλληνες, με ή χωρίς τη θέληση βέβαια του Αλεξάνδρου. Γιατί βέβαια δεν ήταν τόσο παράφρων ο Πρίαμος ούτε οι άλλοι Τρώες, ώστε να ήθελαν να θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή τη δική τους και των παιδιών τους και την πόλη τους, για να ζει μαζί ο Αλέξανδρος με την Ελένη. Αλλά, αν βέβαια και κατά τα πρώτα χρόνια είχαν αυτή τη γνώμη, τότε που πολλοί από τους άλλους Τρώες, κυρίως όμως οι δικοί του γιοι, όσες φορές συγκρούονταν με τους Έλληνες, σκοτώνονταν, ο Πρίαμος, αν και ο ίδιος συγκατοικούσε με την Ελένη, θα την είχε δώσει πίσω στο Μενέλαο, για να απαλλαγούν ο ίδιος και οι δικοί του υπήκοοι από τις συμφορές που τους βρήκαν. Αλλά, πράγματι, δεν είχαν την Ελένη, ώστε να την επιστρέψουν, ούτε τους πίστευαν οι Έλληνες, παρόλο που αυτοί έλεγαν την αλήθεια, όπως εγώ πιστεύω, επειδή ο θεός μηχανευόταν για να κάνουν με την ολοκληρωτική τους καταστροφή ολοφάνερο στους ανθρώπους αυτό, ότι δηλαδή για τα μεγάλα αδικήματα μεγάλες είναι και οι τιμωρίες από τους θεούς. Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Ἡρόδοτος, Ἱστορίη 2.120 (διασκευή) 11 11 ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΠΟΥΚΑΜΙΣΑΣ

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ του κειμένου Το κείμενο δίνει άλλη εκδοχή του μύθου για το ρόλο της Ελένης στην καταστροφή της Τροίας από αυτή που γνωρίζουμε από τον Όμηρο. Ο Ηρόδοτος στην Ιστορία του αναφέρει πως η Ελένη δε βρισκόταν στην Τροία και πως η λανθασμένη πεποίθηση των Ελλήνων οφειλόταν στην παρέμβαση των θεών στα ανθρώπινα πράγματα, οι οποίοι ήθελαν να καταδείξουν με την ολοκληρωτική καταστροφή των Τρώων ότι για πολύ σοβαρά παραπτώματα οι τιμωρίες θα είναι και ανάλογες. ΣΤΟΙΧΕΙΑ για το συγγραφέα Το έργο του Το έργο του Ηροδότου Ἱστορίαι κατανέμεται σε εννέα βιβλία διαίρεση που έγινε κατά την αλεξανδρινή εποχή και στο καθένα δόθηκε το όνομα μίας από τις εννέα Μούσες (είναι γνωστός και ο τίτλος Ἡροδότου Μοῦσαι). Το έργο αποτελεί επιτομή (= σύνοψη) της ιστορίας του αρχαίου κόσμου και, συγχρόνως, επισκόπηση (γεωγραφική, εθνογραφική, πολιτική και πολιτιστική) της αρχαιότητας. Κύριο θέμα είναι η σύγκρουση των Ελλήνων με τους βαρβάρους. Κεντρική γραμμή παραμένει η αντίθεση Ευρώπης και Ασίας, ελληνικού και ασιατικού κόσμου. Η ελληνοπερσική σύρραξη, όμως, αρχίζει από το Ε βιβλίο. Στα τέσσερα πρώτα βιβλία παρουσιάζεται η διαμόρφωση και η αύξηση της περσικής δύναμης, έπειτα οι πρώτες συγκρούσεις με τους Έλληνες της μητροπολιτικής Ελλάδας (Ε βιβλίο), ενώ στα τέσσερα τελευταία βιβλία εξιστορούνται οι δύο μεγάλες εκστρατείες των Περσών και οι νίκες των Ελλήνων. Στο έργο του Ηροδότου η αφηγηματική ικανότητα συνδυάζεται με τη θεματική ποικιλία και η χάρη των μυθικών αφηγήσεων με τη σοβαρότητα της τραγωδίας είναι φανερή η σύνθεση ομηρικού και ιωνικού πνεύματος, έπους και λογογραφίας. Η ιστορική αφήγηση διακόπτεται από τις περίφημες παρεκβάσεις (= προσθήκες) πάνω από 200 σε αριθμό, ένα ποικίλο υλικό από εθνογραφικές και γεωγραφικές πληροφορίες, που σκοπεύει στην τέρψη του αναγνώστη και διακρίνεται σε δύο κύριες κατηγορίες: Στους λόγους, ένα είδος ταξιδιωτικών εντυπώσεων, όμοιο με εκείνων των Ιώνων λογογράφων, που αναφέρονται στην περιγραφή πόλεων, μνημείων, εθίμων κ.ά., που επισκέφθηκε ο ιστορικός. Στις ελεύθερες λογοτεχνικές δημιουργίες, που χαρακτηρίζονται για το λογοτεχνικό ύφος και την ψυχογραφική ανάλυση των προσώπων διακρίνονται στις νουβέλες [< nouvelle, από τo λατινικό επίθετο novus (= νέος): διήγηση ενός φανταστικού γεγονότος με δραματική ένταση, που προβάλλει την ανθρώπινη συμφορά], που έχουν θέμα την τραγική μοίρα ενός προσώπου, τα ανέκδοτα, συχνά σε ευτράπελο τόνο, τις αγορεύσεις και, τέλος, τους διαλόγους σημαντικών προσώπων, όπως στο έπος. Για τη σύνταξη του έργου του ο ιστορικός χρησιμοποίησε τόσο πηγές γραπτές (έργα λογογράφων, ιδιαίτερα του Εκαταίου, επική, λυρική και δραματική ποίηση, λαϊκή λογοτεχνία, αρχεία πόλεων, διάφορες συλλογές, όπως χρησμών κ.ά.) όσο και πηγές προφορικές (πα- 12

Η ΕΛΕΝΗ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΤΡΟΙΑΣ ραδόσεις, τοπικές και γενικές), καθώς και πληροφορίες από ντόπιους (ἐπιχωρίους). Λέξη-κλειδί για τη συλλογή και τον έλεγχο των τοπικών παραδόσεων, συμπληρωμένων όμως από τις δικές του παρατηρήσεις, είναι η ακρίβεια (ἀτρεκείη), στην οποία βασίζεται και όλη η προσωκρατική φιλοσοφία. Καλύτερο μέσο, όμως, θεώρησε την προσωπική έρευνα (αὐτοψία και ἱστορίη), βασισμένη σε ό,τι είδε και άκουσε (ἐξ ὄψιος ἤ ἀκοῆς), και την εμπειρική παρατήρηση, χωρίς μεροληπτικές αποκλίσεις από τα γεγονότα. Η μέθοδος του Ηροδότου είναι κριτική (παρατήρηση-κρίση-έρευνα). Παραθέτει ό,τι ακούει, χωρίς να σημαίνει ότι τα πιστεύει καταβάλλει, όμως, αξιόλογη προσπάθεια για αμερόληπτη και αντικειμενική έκθεση των γεγονότων. Για το σκοπό αυτό, ο ιστορικός πολλές φορές αναφέρει και λόγια τρίτων (λέγεται ή λέγουσιν ή λέγει). Υπογραμμίζει, συνήθως, το πιθανό, αλλά παράλληλα παραθέτει και άλλες εκδοχές, στις οποίες ασκεί κριτικό έλεγχο. Οι ιδέες του Ηροδότου Η πολιτική σκέψη εκφράζεται με ιδέες απλές αλλά δυνατές, όπως η έννοια της ελληνικής ενότητας, η πίστη στο ιδεώδες της ελευθερίας, η αίσθηση της αντίθεσης ανάμεσα στον κόσμο της απόλυτης εξουσίας και τον κόσμο της ελευθερίας, η πειθαρχία με εκούσια συναίνεση και η υπακοή στους νόμους, που πηγάζει από την ελεύθερη βούληση των Ελλήνων. Οι νόμοι, γραπτοί και άγραφοι, τὰ πάντων ἀνθρώπων νόμιμα, αποτελούν ρυθμιστικούς κανόνες στις σχέσεις των μελών μιας κοινωνίας. Τα ιστορικά γεγονότα είναι για τον Ηρόδοτο αφορμή για στοχασμό. Κινητήρια δύναμη είναι η εκδίκηση για τις αδικίες των ανθρώπων. Τα ανθρώπινα πράγματα είναι πολύ αβέβαια και εύθραυστα. Η ροή τους προσδιορίζεται από τη μοίρα (τὴν πεπρωμένην μοίραν), γνήσια αρχαϊκό στοιχείο, που δεν είναι τυφλή δύναμη, αλλά καθορίζεται από τον θεό. Ο κόσμος του Ηροδότου, όπως και του Αισχύλου, κυβερνάται από τους θεούς. Ο άνθρωπος είναι εξ ολοκλήρου υπεύθυνος για τις πράξεις του πρέπει, συνεπώς, να είναι δίκαιος και ευσεβής, να μένει ταπεινός. Η πίστη του Ηροδότου στη δυνατότητα του ανθρώπου να αποφασίζει και να ενεργεί, με δική του ευθύνη, επιλέγοντας αυτόβουλα (ἑκών) το σωστό, ανοίγει το δρόμο προς την επιστημονική ιστοριογραφία. Η ανθρώπινη ευδαιμονία είναι ασταθής. Η υπέρμετρη ευτυχία των θνητών γεννάει την ύβρη, προκαλεί τη νέμεση, την αγανάκτηση δηλαδή των θεών για το υπερβολικό, και επιφέρει αναπόφευκτα την καταστροφή-τιμωρία (τίσιν). Ο άνθρωπος δεν πρέπει να είναι αλαζόνας και να προκαλεί με την πλεονεξία του, γιατί οι θεοί είναι φθονεροί απέναντι στην ανθρώπινη ευτυχία. Ο ιστορικός ασκεί κριτικό έλεγχο, απόρροια του ιωνικού ορθολογισμού, όσον αφορά στην εγκυρότητα των πληροφοριών, και διατυπώνει επιφυλάξεις, αμφιβολίες ή διαφωνίες. Παράλληλα όμως με την προσπάθεια λογικής εξήγησης των γεγονότων, επικαλείται και υπερφυσικές δυνάμεις (μοίρα, θεούς). Η παρουσία των θεών στις ανθρώπινες εκδηλώσεις είναι αισθητή με χρησμούς, όνειρα, οιωνούς και άλλα θεϊκά σημάδια, στοιχεία ρυθμιστικά ή και καθοριστικά της ανθρώπινης δράσης, που ο Ηρόδοτος δεν αμφισβητεί την αξιοπιστία τους. Ο ιστορικός αποδίδει την ευθύνη της επέμβασης των θεών στην αδυναμία των ανθρώπων να αντιληφθούν το σωστό, να θέσουν όρια και να ρυθμίσουν ανάλογα τις πράξεις τους. Ο θεϊκός φθόνος τὸ θεῖον φθονερὸν καὶ ταραχῶδες (που τα φέρνει όλα άνω κάτω, Αʹ βιβλίο, 32), που συγγενεύει με τη θεοδικία του Αισχύλου, επενεργεί καταστροφικά στα ανθρώπινα πράγματα και δεν αφήνει τους θνητούς να είναι ευτυχισμένοι. Άξιος να ονομάζεται ευτυχισμένος (ὄλβιος) είναι όποιος έχει καλό τέλος στη ζωή του. 13

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Ο Ηρόδοτος εξαίρει την ιδέα της ελευθερίας εχθρικός προς την τυραννία, σε ολόκληρο το έργο του καταδικάζει απερίφραστα το δεσποτισμό, επειδή ακριβώς αναιρεί κάθε μορφή ελευθερίας. Γενικά, το έργο του Ηροδότου διακρίνεται για το επιστημονικό ενδιαφέρον, τα ηθικά διδάγματα, το βαθύ ανθρωπισμό, τον άμεσο και οικείο τόνο του. Ο Ηρόδοτος υπήρξε νεωτεριστής, αφιερώνοντας ένα έργο λογοτεχνικό στο πρόσφατό του παρελθόν. Εγκαινίασε την επιστημονική ιστοριογραφία, που συνεχίστηκε από το Θουκυδίδη και τους μεταγενέστερους ιστορικούς. Είναι ο «πατέρας της ιστορίας» (pater historiae) έτσι τον χαρακτήρισε ο Ρωμαίος ρήτορας και πολιτικός του 1ου αι. π.χ. Κικέρων (Περί τών νόμων, Ι, 1, 5). Ο χαρακτηρισμός αυτός τού αποδόθηκε, γιατί η ιστορική έρευνα αρχίζει με το συγγραφέα από την Αλικαρνασσό. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ σχόλια Εἰ ἐν Ἰλίῳ Ἑλένη ἦν, ἀπέδοντο ἂν αὐτὴν τοῖς Ἕλλησιν οἱ Τρῶες, ἑκόντος γε ἢ ἄκοντος Ἀλεξάνδρου: Στην πρώτη περίοδο του κειμένου ο συγγραφέας διατυπώνει την άποψη ότι αν η Ελένη βρισκόταν στην Τροία, οι Τρώες θα την παρέδιδαν στους Έλληνες με ή χωρίς τη θέληση του Πάρη. Η θέση του Ηροδότου καθίσταται απόλυτα σαφής με τη χρήση του υποθετικού λόγου εἰ ἐν Ἰλίῳ Ἑλένη ἦν, ἀπέδοντο ἂν που δηλώνει το μη πραγματικό. Οὐ γὰρ δὴ οὕτω γε φρενοβλαβής ἦν ὁ Πρίαµος [ ] ἵνα αὐτὸς καὶ οἱ ὑπήκοοι αὐτοῦ ἀπαλλαγεῖεν τῶν παρόντων κακῶν: Σ αυτό το σημείο του αποσπάσματος εκτίθεται ο συλλογισμός του Ηροδότου, προκειμένου να τεκμηριώσει τον υποθετικό λόγο που χρησιμοποίησε προηγουμένως. Προσπαθεί, λοιπόν, να βρει τις αιτιώδεις σχέσεις μεταξύ των γεγονότων και να τα αναδείξει ιστορικά με ερευνητική διάθεση. Εύλογα, λοιπόν, ο Κικέρωνας τον αποκάλεσε «πατέρα της Ιστορίας». οὐ γὰρ Ἑλένην εἶχον ἀποδοῦναι οὐδὲ λέγουσιν αὐτοῖς τὴν ἀλήθειαν ἐπίστευον οἱ Ἕλληνες: Ο ιστορικός πέρα από την αλήθεια, αναζητά και τα μυθολογικά αίτια της ελληνοπερσικής αντιπαλότητας. Σύμφωνα, λοιπόν, με την εκδοχή Περσών λογίων, αίτιοι της έχθρας ήταν οι Φοίνικες, οι οποίοι άρπαξαν την Ιώ, κόρη του βασιλιά του Άργους Ινάχου, που ήταν και το πρώτο από τα αδικήματα που ακολούθησαν. Κάποιοι Έλληνες, πιθανότατα Κρήτες, απήγαγαν την Ευρώπη από τη Φοινίκη, και κάποιοι άλλοι τη Μήδεια. Στη συνέχεια ο γιος του Πρίαμου Αλέξανδρος, ή Πάρης, έχοντας ακούσει τις διηγήσεις των γεροντότερων και βέβαιος ο ίδιος ότι δε θα λογοδοτούσε σε κανέναν, απήγαγε την Ελένη. Όταν οι Έλληνες έστειλαν εκπροσώπους, ζητώντας την πίσω, έλαβαν την απάντηση ότι δεν έπρεπε να ζητούν ικανοποίηση από τους άλλους, αφού οι ίδιοι δεν είχαν δώσει ικανοποίηση για την αρπαγή της Μήδειας. Στο δεύτερο βιβλίο, το οποίο έχει ως θέμα την Αίγυπτο, ο Ηρόδοτος καταγράφει την εκδοχή Αιγύπτιων ιερέων σχετικά με την αρπαγή της Ελένης. Σύμφωνα με αυτή λοιπόν, ο Αλέξανδρος άρπαξε την Ελένη από τη Σπάρτη, αλλά δυνατοί άνεμοι οδήγησαν τα πλοία του τελικά στο Κανωβικό στόμιο του Νείλου, στις Ταριχείες. Εκεί υπήρχε ο ναός του Ηρακλή, στον οποίο κατέφυγαν ως ικέτες κάποιοι δούλοι του Αλεξάνδρου και ανέφε- 14

Η ΕΛΕΝΗ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΤΡΟΙΑΣ ραν όσα είχαν γίνει στους ιερείς και στον αρχηγό της φρουράς. Οι πληροφορίες μεταφέρθηκαν στον βασιλιά Πρωτέα, ο οποίος διέταξε τη μεταφορά όλων στη Μέμφιδα. Ο Αλέξανδρος, δίνοντας αόριστες απαντήσεις, απέκρυψε την αλήθεια από τον Πρωτέα, όμως οι δούλοι που είχαν καταφύγει στο ναό του Ηρακλή ως ικέτες τον διέψευσαν. Ο βασιλιάς των Αιγυπτίων, έχοντας ως αρχή να μη σκοτώνει τους ξένους που έβρισκαν καταφύγιο στη χώρα του, έδιωξε τον Αλέξανδρο και τους συντρόφους του, κράτησε ωστόσο την Ελένη και το θησαυρό μέχρι τον ερχομό του Μενέλαου. Όταν λοιπόν οι Έλληνες έφτασαν στην Τροία και ζήτησαν πίσω τα κεκτημένα, καθώς και επανόρθωση για τις αδικίες που είχαν υποστεί, οι Τρώες έδωσαν ακόμη και όρκους για να τους πείσουν ότι δεν ήταν στα χέρια τους ούτε η Ελένη ούτε ο θησαυρός. Οι Έλληνες δεν τους πίστεψαν, πολιόρκησαν και κατέλαβαν την Τροία και, όταν τελικά πίστεψαν στα λεγόμενα των Τρώων, ο ίδιος ο Μενέλαος πήγε στον Πρωτέα και παρέλαβε την Ελένη και το θησαυρό του, και παρόλο που έτυχε άριστης φιλοξενίας, θυσίασε δυο παιδιά Αιγυπτίων για να φυσήξει ευνοϊκός άνεμος και να μπορέσει να αποπλεύσει για την Ελλάδα. Οι Αιγύπτιοι λοιπόν τον καταδίωξαν γι αυτό και διέφυγε με τα καράβια του στη Λιβύη. ὡς µὲν ἐγὼ γνώµην ἀποφαίνοµαι: Ο Ηρόδοτος, για να φτάσει στην αλήθεια, επιστρατεύει αρχικά όσα είδε και όσα άκουσε. Στη συνέχεια, με τη λογική του, ασκεί κριτικό έλεγχο στις πληροφορίες που έχει συλλέξει. Έτσι, σχηματίζει την προσωπική του άποψη για το θέμα που πραγματεύεται, επηρεασμένος από το επιστημονικό πνεύμα των Ιώνων και από τους σοφιστές. τοῦ δαιµονίου παρασκευάζοντος: Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν στο θρησκευτικό ανθρωπομορφισμό. Σύμφωνα με αυτόν, οι θεοί ζούσαν και συμπεριφέρονταν σαν άνθρωποι. Ήταν προσωποποιημένοι και χαρακτηρίζονταν ακόμη και από αρνητικές ιδιότητες. Ο Ηρόδοτος παρά την προσπάθειά του να είναι ορθολογιστής, τελικά δεν απομακρύνεται από κάτι τέτοιες αντιλήψεις. Κατά τον ιστορικό το θεῖον είναι φθονερό και σε πολλές περιπτώσεις μηχανορραφεί σε βάρος του ανθρώπου, θέλοντας το κακό του. ὡς τῶν µεγάλων ἀδικηµάτων µεγάλαι εἰσὶ καὶ αἱ τιµωρίαι παρὰ τῶν θεῶν: Οι ηθικές παρεκτροπές ενεργοποιούσαν τη θεία δίκη (νέμεσις). Η άνωθεν δικαιοσύνη αποκαθιστούσε τη διασαλευμένη τάξη μέσω της τιμωρίας των ανθρώπων (τίσις). Η αναπότρεπτη τελική πτώση των υβριστών ήταν ανάλογη της υπεροψίας και της αλαζονείας που είχαν επιδείξει. 15

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στις ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ του σχολικού βιβλίου 1. Πώς τεκμηριώνει ο Ηρόδοτος την άποψη ότι η Ελένη δε βρισκόταν στην Τροία; Ο Ηρόδοτος εκθέτει πολλές φορές και τη δική του κρίση για την αλήθεια ή όχι των διηγήσεων που παραθέτει. είχνει λοιπόν πίστη στα λεγόμενα των Αιγυπτίων ιερέων ότι η Ελένη δε βρισκόταν στην Τροία επικαλούμενος και τη σύνεση του βασιλιά της Τροίας Πρίαμου (Οὐ γὰρ δὴ οὕτω γε φρενοβλαβὴς ἦν ὁ Πρίαμος), ο οποίος δε θα δεχόταν να διακινδυνεύσει τη ζωή των υπηκόων του και την ασφάλεια της πόλης του (ὥστε τοῖς σφετέροις σώμασι καὶ τοῖς τέκνοις καὶ τῇ πόλει κινδυνεύειν) μόνο και μόνο για να ικανοποιήσει την επιθυμία του γιου του Αλέξανδρου ή, αλλιώς, Πάρη (ὅπως Ἀλέξανδρος Ἑλένῃ συνοικῇ). Ωστόσο, για να αποκλείσει κάθε ενδεχόμενο λανθασμένης εκτίμησης, εξετάζει και την περίπτωση αρχικά ο Πρίαμος να μην είχε αξιολογήσει τον κίνδυνο που διέτρεχαν (Εἰ δὲ τοι καὶ ἐν τοῖς πρώτοις χρόνοις ταῦτα ἐγίγνωσκον) και πως όταν είδε το μέγεθος της καταστροφής που υπέστησαν οι Τρώες στη σύγκρουσή τους με τους Έλληνες, θα επέστρεφε την Ελένη για να απαλλαγούν από τη συμφορά (Πρίαμος, εἰ καὶ αὐτός Ἑλένῃ συνῲκει, ἀπέδωκεν ἂν αὐτὴν Μενελάῳ, ἵνα αὐτὸς καὶ οἱ ὑπήκοοι αὐτοῦ ἀπαλλαγεῖεν τῶν παρόντων κακῶν), αφού μάλιστα ανάμεσα στα θύματα ήταν και τα παιδιά του (μάλιστα δὲ οἱ αὑτοῦ υἱεῖς). 2. Πού αποδίδει ο Ηρόδοτος την αδυναμία των Τρώων να πείσουν τους Έλληνες ότι η Ελένη δε βρισκόταν στα χέρια τους; Ο Ηρόδοτος αποδίδει την αδυναμία των Τρώων να πείσουν τους Έλληνες ότι δεν είχαν την Ελένη στην παρέμβαση του θείου (τοῦ δαιμονίου παρασκευάζοντος). Είναι γνωστό εξάλλου πως ολόκληρο το έργο το διέπει η θεοκεντρική θεώρηση των γεγονότων παρόλο που ο ιστορικός επεδίωξε να προσεγγίσει ορθολογιστικά τα γεγονότα κάτι που κατάφερε στη συνέχεια στον ύψιστο βαθμό ο διάδοχός του Θουκυδίδης. 3. Με ποιο κίνητρο παρεμβαίνει το θεῖον στη διαμάχη Ελλήνων και Τρώων σύμφωνα με τον Ηρόδοτο; Σύμφωνα με τον ιστορικό, το κίνητρο παρέμβασης του θείου στα ανθρώπινα πράγματα ήταν παιδαγωγικό. Ο θεός, δηλαδή, μηχανορραφούσε σε βάρος των Ελλήνων και των Τρώων και επεδίωκε την ολοκληρωτική καταστροφή των δεύτερων, για να καταστήσει φανερό ότι οι τιμωρίες των θεών είναι ανάλογες με τα ανθρώπινα αδικήματα. 4. Να αναζητήσετε στην Ὀδύσσεια περιπτώσεις τιμωρίας θνητών από θεούς. Διακρίνετε διαφορές μεταξύ Ομήρου και Ηροδότου στον τρόπο παρέμβασης του θείου; Στην Ὀδύσσεια αναφέρονται αρκετές περιπτώσεις τιμωρίας θνητών από τους θεούς με σημαντικότερη του Οδυσσέα, ο οποίος τύφλωσε το γιο του Ποσειδώνα Πολύφημο, και για τιμωρία ο θεός εμπόδιζε το ταξίδι της επιστροφής του ήρωα στην Ιθάκη. Επίσης οι σύντροφοι του Οδυσσέα αφανίστηκαν από το ία στο ταξίδι, επειδή καταπάτησαν τους όρκους τους και στο νησί Θρινακία έφαγαν τα βόδια του Ήλιου. Ο Ποσειδώνας πέτρωσε και βύθισε το καράβι των Φαιάκων, γιατί βοήθησαν τον Οδυσσέα να επιστρέψει στην Ιθάκη και του χάρισαν πολύτιμα δώρα. Τέλος, ο Οδυσσέας και ο 16