Ο ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ. ( Διάλυση Βουλής, Εκλογές, Κυβερνήσεις)

Ο ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ( Διάλυση Βουλής, Εκλογές, Κυβερνήσεις) ΕΙΣΑΓΩΓΗ...2 Η ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ...4 ΤΑΚΤΙΚΗ ΔΙΑΛΥΣΗ...5 ΠΡΟΩΡΟΣ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΗΤΕΙΑΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ...6 Η Δημοψηφισματική διάλυση...6 Η κοινοβουλευτική διάλυση...8 Η προεδρική διάλυση...9 ΕΚΛΟΓΕΣ... 10 ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ... 12 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ... 15 ΟΙ ΔΙΑΛΥΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ 1975 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ... 15 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 22 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 23 1 / 24

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η «πρώιμη» θέσπιση, ήδη από το 1844, ενός αντιπροσωπευτικού συστήματος το οποίο στήριζε τη νομιμοποίησή του στη γενικευμένη εκλογική συμμετοχή του ανδρικού πληθυσμού (με περιορισμένες μόνο εξαιρέσεις) και αναγνώριζε τις θεμελιώδεις αρχές του φιλελευθερισμού συνιστά μία από τις κυριότερες ιδιοτυπίες της πολιτικής συγκρότησης του νεοελληνικού κράτους. Στην Ελλάδα η περίοδος του κοινοβουλευτισμού αρχίζει με την επανάσταση του 1843, με την ίδρυση δηλαδή και λειτουργία του πρώτου κοινοβουλίου και της Γερουσίας, με το Σύνταγμα του 1844. Η συνταγματική μεταρρύθμιση του 1864, με την καθιέρωση της «καθολικής διά σφαιριδίων ψηφοφορίας», αποτέλεσε καθοριστική τομή στις πρακτικές του Ελληνικού Βασιλείου. Επιπλέον η επιταγή για ταυτόχρονη διεξαγωγή των εκλογών σε όλη την Επικράτεια με περιορισμό του αντίστοιχου χρονικού διαστήματος σε τέσσερις μόνο ημέρες διαμόρφωνε συνθήκες εκλογικού ανταγωνισμού οι οποίες προσεγγίζουν τις σημερινές προδιαγραφές για την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος. Η πρώτη εφαρμογή των ρυθμίσεων αυτών από την κυβέρνηση Κουμουνδούρου σηματοδοτεί άλλωστε το πέρασμα σε μιαν άλλη εποχή. Από τις εκλογές αυτές προέκυψε η πρώτη, έστω και βραχύβια, πραγματικά κοινοβουλευτική κυβέρνηση στην Ελλάδα. Η υιοθέτηση των βασικών κανόνων του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος με την αποδοχή της αρχής της δεδηλωμένης και η μεταρρύθμιση της εκλογικής νομοθεσίας το 1877, με την πλήρη απάλειψη των περιορισμών για την ένταξη στο εκλογικό σώμα και την επιταγή της ταυτόχρονης διεξαγωγής των εκλογών σε μια μόνο ημέρα, διαμόρφωσαν το θεσμικό πλαίσιο πάνω στο οποίο άνθισε ο κοινοβουλευτισμός στη χώρα μας. Η εξάρτηση της Κυβέρνησης από το Κοινοβούλιο ολοκληρώθηκε με την ανάδειξη της Κυβέρνησης από τη Βουλή και κατέστησε την αρχή της δεδηλωμένης απαραίτητο στοιχείο του δημοκρατικού μας πολιτεύματος. Το κοινοβουλευτικό σύστημα εγκαινιάστηκε στην Αγγλία και αργότερα διαδόθηκε με τη Γαλλική και 2 / 24

Αμερικανική Επανάσταση. Ο αγώνας που διεξήχθη στα τέλη του 18 ου αιώνα και στις αρχές του 19 ου αιώνα ενάντια στην αναρχία, ήταν ουσιαστικά αγώνας για την καθιέρωση του κοινοβουλευτισμού. Γεγονός είναι ότι κάποιοι τοποθετούν την εισαγωγή του κοινοβουλευτικού συστήματος στην Ελλάδα το 1927. Στην πραγματικότητα όμως από το 1864 η διατήρηση του Κοινοβουλίου εξαρτάται από τη Βουλή. Το κοινοβουλευτικό σύστημα κατά το οποίο η κυβέρνηση εξαρτάται από το Κοινοβούλιο, δηλαδή αναδεικνύεται και διατηρείται από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία, που ελέγχεται κατά τη διάρκεια του βίου της από τη μειοψηφία παίρνει την τέλεια μορφή του με το Σύνταγμα του 1986. Η δημιουργία του κοινοβουλευτικού συστήματος επιβεβαιώνει τη θέση, ότι τα Συντάγματα εκφράζουν την πολιτική ισορροπία αντίθετα ιστάμενων πολιτικών δυνάμεων σε συγκεκριμένες ιστορικές συγκυρίες. Η δημιουργία του κοινοβουλευτισμού οφείλεται στην πολιτική αντίθεση μονάρχη- κοινοβουλίου. Αυτό άλλωστε εξηγεί και το γεγονός της σειράς εμφάνισης των τριών διαστάσεων εξάρτησης της κυβέρνησης από τη Βουλή: του ελέγχου, της διατήρησης και της ανάδειξης. Το κοινοβουλευτικό σύστημα, από σύστημα ελέγχου εξελίχθηκε σε σύστημα διατήρησης και τελικά διαμορφώθηκε και ως σύστημα ανάδειξης της κυβέρνησης. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα των διαστάσεων του κοινοβουλευτισμού είναι η στενή αιτιώδης σύνδεσή τους. Πρόκειται για αλληλοεπηρεαζόμενες και διαρκώς εξελισσόμενες διαστάσεις στην πορεία της ιστορικής εξέλιξης του συνολικού συστήματος. Με το Σύνταγμα του 1986 εισάγεται η τέλεια αρχή της δεδηλωμένης κατά την οποία δεν είναι πλέον δυνατό να διορισθεί κυβέρνηση μειοψηφίας. Σήμερα η Κυβέρνηση οφείλει να έχει την εμπιστοσύνη της Βουλής (άρθρο 84 παρ.1 εδ α Συντάγματος) και υπόκειται στον κοινοβουλευτικό έλεγχο της Βουλής με τις διαδικασίες και τους όρους που ορίζει το Σύνταγμα (άρθρο 70 παρ.6) και ο Κανονισμός της Βουλής (άρθρο 124 και επόμενα). Τέλος το Σύνταγμα του 1986 αναφέρεται ρητά στην ανάδειξη της Κυβέρνησης, διακρίνοντας τις περιπτώσεις κατά τις οποίες υπάρχει, από εκείνες που δεν υπάρχει δεδηλωμένη. 3 / 24

Το γεγονός επομένως ότι η Κυβέρνηση πλέον δεν εξαρτάται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας αλλά από το Κοινοβούλιο έβαλε γερά δημοκρατικά θεμέλια ώστε να οδηγηθούμε στη δημοκρατία με τη σύγχρονη μορφή της. Η ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ Διάλυση της Βουλής είναι ο βεβαιούμενος με προεδρικό διάταγμα τερματισμός της θητείας των βουλευτών, που προσυπογράφεται αλλά και σε εξαιρετικές περιπτώσεις δεν προσυπογράφεται και που πραγματοποιείται είτε με τη λήξη της βουλευτικής περιόδου είτε σε προηγούμενο χρονικό σημείο, κατά τη διαδικασία και τους λόγους που ορίζει το Σύνταγμα και πάντοτε ταυτόχρονα με προκήρυξη εκλογών, προκειμένου να επέλθει ανανέωση της σύνθεσης του Κοινοβουλίου 1. Αυτό βεβαίως συμβαίνει έτσι ώστε το συντομότερο δυνατό να σχηματισθεί Κυβέρνηση που θα απολαμβάνει τη δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της Βουλής και συνακόλουθα να υπάρχει κυβερνητική σταθερότητα. Η διάλυση της Βουλής κατάγεται από τη «μητέρα» του κοινοβουλευτισμού, δηλαδή την Αγγλία, αλλά όπως συνέβη και με το κοινοβουλευτικό πολίτευμα έτσι και η διάλυση της Βουλής διέγραψε τη δική της πορεία στη χώρα μας. Στον ελληνικό συνταγματικό χώρο, ο θεσμός της διάλυσης ακολούθησε ιδιαίτερη ιστορική συνταγματική πορεία και συνδέεται άμεσα με τις κορυφαίες συνταγματικοπολιτικές κρίσεις της ελληνικής συνταγματικής ιστορίας και τις επεμβάσεις του κληρονομικού αρχηγού του κράτους στη συνταγματικοπολιτική ζωή. Ο αναθεωρητικός νομοθέτης, προβαίνοντας στη συνταγματική αναθεώρηση του 1985/1986, είχε ως μέλημα, μεταξύ άλλων και τη ρύθμιση κατά τρόπο εξαντλητικό, ζητημάτων όπως η διάλυση της Βουλής και η ανάδειξη της Κυβέρνησης. Τα ζητήματα αυτά άλλωστε συνδέονται άμεσα με την ανανέωση της λαϊκής εντολής και επομένως είναι υψίστης σημασίας. Εξίσου σημαντικό ζήτημα είναι και το ποια κυβέρνηση διενεργεί τις εκλογές σε περίπτωση διάλυσης της Βουλής. Αφού η Κυβέρνηση δε μπορεί ποτέ να παυθεί, 1 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ. 985 4 / 24

τις εκλογές τις διενεργεί η εκάστοτε κυβέρνηση. Η απάντηση διαφοροποιείται ανάλογα με τον τρόπο τερματισμού της θητείας της κυβέρνησης. Τη σημαντικότητα του ζητήματος αυτού καταδεικνύει μάλιστα και το παράδειγμα των εκλογών του 1981, όταν η Κυβέρνηση λίγο πριν την ομαλή λήξη της θητείας της Βουλής υπέβαλε παραίτηση και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας την έκανε ακολούθως δεκτή, διέλυσε την εθνική αντιπροσωπεία και ανέθεσε στην παραιτηθείσα κυβέρνηση πλειοψηφίας τη διενέργεια των εκλογών. 2 Η διάλυση αυτής της Βουλής προκάλεσε άφθονη αρθρογραφία και διχογνωμίες των θεωρητικών ως προς τη συνταγματικότητά της 3. Η δυνατότητα όμως του Προέδρου να διαλύει κατ αυτόν τον τρόπο τη Βουλή δεν υφίσταται πλέον μετά την αναθεώρηση των σχετικών συνταγματικών διατάξεων. Επομένως σύμφωνα με το Σύνταγμά μας η διάλυση της Βουλής υπό περιστάσεις ανάλογες με αυτές του 1981 δε μπορεί πλέον να είναι προϊόν συμφωνίας μεταξύ της «παραιτούμενης» κυβέρνησης που έχει την εμπιστοσύνη της Βουλής και του Προέδρου της Δημοκρατίας. Στη διάλυση της Βουλής θα οδηγήσει είτε η αδυναμία των κομμάτων να αναδείξουν βιώσιμη κυβέρνηση είτε η επιθυμία της κυβέρνησης που στηρίζεται σε μονοκομματική κοινοβουλευτική πλειοψηφία, να οδηγηθεί η χώρα σε εκλογές. 4 Η διάλυση προβλέπεται είτε τακτική είτε έκτακτη. Το Σύνταγμα προβλέπει τη διάλυση με κυβερνητική πρόταση (δημοψηφισματική διάλυση 5 ), την κοινοβουλευτική διάλυση και μια ειδική περίπτωση, την «προεδρική» διάλυση που οφείλεται σε αδυναμία εκλογής Προέδρου της Δημοκρατίας. Το Σύνταγμα επιβάλλει διάλυση όταν η Βουλή αποτυγχάνει να εκλέξει Πρόεδρο της Δημοκρατίας με αυξημένη πλειοψηφία και όταν η σύσκεψη των αρχηγών των κομμάτων αδυνατεί να σχηματίσει Κυβέρνηση με την εμπιστοσύνη της Βουλής. ΤΑΚΤΙΚΗ ΔΙΑΛΥΣΗ Η πραγματοποιούμενη με τη λήξη της βουλευτικής περιόδου διάλυση της Βουλής (άρθρο 53 παρ.1του Συντάγματος), δηλαδή με την εξάντληση της 2 Γ. Αναστασιάδης, Συνταγματικοί θεσμοί και λειτουργία του πολιτεύματος-ιδιομορφίες της ιστορικής εξέλιξης και της σύγχρονης πολιτικής ζωής,εκδ. Σάκκουλα Θεσσαλονίκη 1984, σελ. 211επ. 3 Δ. Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο τ.β, εκδ. Αντ.Ν Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1992, σελ.244-246 4 Κώστας Γ. Μαυριάς, Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 2004, σελ.685 5 Α. Γ. Δημητρόπουλος, Η διάλυση της Βουλής, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 1992 5 / 24

τετραετίας 6 αποτελεί τον μόνο τρόπο ομαλού τερματισμού του βίου της Βουλής. Περίπτωση που δεν προκαλεί μεν ερμηνευτικές διχογνωμίες αλλά επισύρει την προσοχή της θεωρίας καθόσον ο νομοθέτης χρησιμοποιεί τον όρο «διάλυση» και για την περίπτωση της λήξης της θητείας της Βουλής. Άλλωστε έχει επισημανθεί στη θεωρία ότι ούτως ή άλλως ο όρος «διάλυση της Βουλής» δεν είναι κατά κυριολεξία ακριβής, καθόσον δεν είναι ουσιαστικά δυνατή η διάλυση κρατικού οργάνου 7. ΠΡΟΩΡΟΣ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΗΤΕΙΑΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ Παρόλο που το Σύνταγμα ορίζει την τετραετή βουλευτική περίοδο ως κανόνα, στην πραγματικότητα ο κανόνας στην ελληνική συνταγματική ιστορία είναι ο πρόωρος τερματισμός της θητείας της Βουλής. Αυτό συμβαίνει είτε από λόγους τακτικής, όπως στην περίπτωση της διάλυσης μετά από κυβερνητική πρόταση είτε από λόγους πολιτικής αστάθειας. Δημοψηφισματική διάλυση Η διάλυση της Βουλής προς ανανέωση της λαϊκής εντολής, μετά από πρόταση της κυβέρνησης που είχε λάβει ψήφο εμπιστοσύνης προκειμένου να αντιμετωπισθεί εθνικό ζήτημα εξαιρετικής σημασίας, αποτελούσε, πριν από την αναθεώρηση, ουσιαστικά ρυθμιστική αρμοδιότητα του Προέδρου της Δημοκρατίας, ο οποίος «μπορούσε» κατά το γράμμα του νόμου να διαλύσει τη Βουλή 8. Αρμοδιότητα για τον τρόπο άσκησης της οποίας, δεν υπήρξε ομοφωνία της θεωρίας για το εάν όντως όφειλε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας να διαλύσει τη Βουλή, μετά από σχετική πρόταση της Κυβέρνησης. Για την άρση της διχογνωμίας που είχε προκύψει, απαλείφθηκε με την επόμενη αναθεώρηση ο όρος «δύναται» και κατέστη υποχρεωτική πλέον για τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας η διάλυση της Βουλής μετά από πρόταση της Κυβέρνησης κατά το άρθρο 41 παρ.2 του Συντάγματος 9. 6 Στην ελληνική συνταγματική ιστορία η τακτική διάλυση της Βουλής είναι ένα σπάνιο φαινόμενο, εφόσον μόνο μια φορά από το 1932(τετραετία 1928-1932),με δεύτερη, την περίοδο 1985-1989, μπόρεσε η Βουλή να εξαντλήσει τη θητεία της. 7 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ. 985 8 Ευ. Βενιζέλος, Η διάλυση της Βουλής, Από το Σύνταγμα του 1975 στην αναθεώρηση του 1986, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1986 9 Εντούτοις δε λείπουν ακόμη οι φωνές που υποστηρίζουν ότι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορεί να αρνηθεί την προτεινόμενη διάλυση της Βουλής, αν κατά την κρίση του το θέμα δεν είναι κρίσιμο 6 / 24

Στο πλαίσιο της λεγόμενης δημοψηφισματικής διάλυσης της Βουλής διαμορφώθηκαν δυο συγκεκριμένοι λόγοι επίκλησής της, η δυσαρμονία προς το λαϊκό αίσθημα και η ανανέωση της λαϊκής εντολής 10. Οι προϋποθέσεις για τη διάλυση της Βουλής είναι τρεις, όπως αναφέρονται και στο Σύνταγμα. Απαιτείται δηλαδή πρωτοβουλία της Κυβέρνησης «που έχει λάβει ψήφο εμπιστοσύνης», συνεπώς πρόταση της Κυβέρνησης πλειοψηφίας. Η χρήση του ενεστώτα «διαλύει» κατά το γράμμα του νόμου σημαίνει ότι πρέπει απαραιτήτως να προταθεί από την Κυβέρνηση, δηλαδή το προεδρικό διάταγμα πρέπει να προσυπογραφεί από το υπουργικό συμβούλιο (άρθρο 41 παρ.3). Τέλος, κατά το Σύνταγμα η διάλυση με κυβερνητική πρόταση γίνεται για ανανέωση της λαϊκής εντολής προς το αντιπροσωπευτικό όργανο, «προκειμένου να αντιμετωπισθεί εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας». Το τι είναι «εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας» είναι ζήτημα, που ανάγεται στην κυβερνητική πολιτική, είναι δηλαδή από τη φύση του κυβερνητικό ζήτημα. Το εάν το θέμα που επικαλείται η Κυβέρνηση είναι όντως τέτοιο το ελέγχει μόνο πολιτικά ο λαός με τη ψήφο του. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, όμως δεν το ελέγχει, διότι αυτό θα ισοδυναμούσε με χάραξη πολιτικής. Εντούτοις υποστηρίζεται ότι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας είναι υποχρεωμένος να διαλύσει τη Βουλή, εφόσον όμως συντρέχουν οι συνταγματικές προϋποθέσεις. Αν αντίθετα δεν συντρέχουν μπορεί ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας να αρνηθεί τη διάλυση της Βουλής για λόγους νομιμότητας 11. Σημειωτέον εξάλλου ότι ούτε με αίτηση ακυρώσεως είναι δυνατός ο έλεγχος της διάλυσης της Βουλής, καθόσον πρόκειται για κυβερνητική πράξη 12. Το Σύνταγμα επιπλέον απαγορεύει την εντός ενός έτους διάλυση της Βουλής που εκλέχθηκε μετά από διάλυση της προηγούμενης Βουλής. Η παρατήρηση αυτή αφορά δηλαδή έναν χρονικό περιορισμό που ρητά θέτει το Σύνταγμα στο άρθρο 41 παρ.4 και αφορά μόνο στη δημοψηφισματική διάλυση 13. Το Σύνταγμα ορίζει επίσης ότι «Αποκλείεται η διάλυση της νέας Βουλής για το ίδιο θέμα» (άρθρο 41 παρ.2 εθνικό θέμα υπό την έννοια της ερμηνευόμενης διάταξης (Α. ΔΕΡΒΕΝΑΓΑΣ, Η νέα συνταγματική ρύθμιση, Εκδ. Σάκκουλα Θεσσαλονίκη 1986, σελ.44) 10 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ. 1009 11 Ανδρέας Γ.Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ. 1014-1017 12 Αντώνη Μ. Παντελή, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. ΛΙΒΑΝΗ Αθήνα 2007, σελ.366-367 13 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ. 1017-1018 7 / 24

εδ.β ). Αποκλείεται δηλαδή η διάλυση της Βουλής που έχει εκλεγεί ύστερα από την πρώτη διάλυση και μόνο με επίκληση του ίδιου θέματος. Βέβαια διαφορετικές φάσεις του ίδιου ευρύτερου θέματος είναι δυνατόν να αποτελέσουν ξεχωριστά εθνικά θέματα εξαιρετικής σημασίας. Πρέπει να επισημανθεί ότι στη συνταγματική ιστορία της χώρας μας συναντάμε συχνά το «κυπριακό» ως εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας, το οποίο χρησιμοποιείται ουσιαστικά ως πρόσχημα για να οδηγηθούμε στις κάλπες 14. Η κοινοβουλευτική διάλυση Το Σύνταγμα στο άρθρο 41 παρ. 1 εδ. α αναφέρει : «Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορεί να διαλύσει τη Βουλή, αν έχουν παραιτηθεί ή καταψηφισθεί από αυτή δυο Κυβερνήσεις και η σύνθεσή της δεν εξασφαλίζει κυβερνητική σταθερότητα». Η διάλυση της Βουλής για κυβερνητική αστάθεια συνιστά εξαίρεση από την αρχή της δεδηλωμένης, ενώ η διάλυση λόγω αδυναμίας σχηματισμού Κυβέρνησης αποτελεί εφαρμογή και αναγκαίο αποτέλεσμα της τέλειας εφαρμογής της αρχής αυτής. Αξίζει να επισημανθεί ότι αν ο πρωθυπουργός αρνείται να προσυπογράψει το σχετικό προεδρικό διάταγμα στην περίπτωση του άρθρου 41παρ.1 εδ. α τότε αυτό δημοσιεύεται χωρίς την προσυπογραφή του (άρθρο 35παρ.2γ). Επίσης το άρθρο 37 παρ. 2,3,4 του Συντάγματος ορίζει ότι, μετά από βουλευτικές εκλογές η Βουλή διαλύεται όταν δεν καθίσταται δυνατός ο σχηματισμός Κυβέρνησης. Στο πλαίσιο δηλαδή της κοινοβουλευτικής διάλυσης εμφανίζονται δυο βασικοί λόγοι, οι οποίοι προβλέπονται από το ισχύον Σύνταγμα: η αδυναμία σχηματισμού Κυβέρνησης (υποχρεωτικός λόγος) και η κυβερνητική αστάθεια (δυνητικός λόγος). Αδυναμία σχηματισμού Κυβέρνησης είναι η συνταγματικοπολιτική κατάσταση, κατά την οποία μετά το πέρας της προβλεπόμενης από το Σύνταγμα διερευνητικής διαδικασίας διαπιστώνεται η αδυναμία συγκέντρωσης του απαιτούμενου αριθμού βουλευτών για τον σχηματισμό κυβέρνησης και η οποία κατά συνέπεια συνεπάγεται την υποχρεωτική διάλυση της Βουλής 15. Ο λόγος αυτός όχι 14 Φίλιππος Κ. Σπυρόπουλος, Εισαγωγή στο Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Αντ. Ν.Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 2006 15 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ.992 8 / 24

μόνο είναι ο σημαντικότερος γιατί υποδηλώνει κρίση του δημοκρατικού συστήματος αλλά και στις ημέρες μας αποκτά μεγαλύτερη σημασία καθώς από τις εκλογές της 6 ης Μαΐου 2012 δε σχηματίσθηκε κυβέρνηση και γίναμε μάρτυρες των σταδίων της προβλεπόμενης συνταγματικής διαδικασίας. Οι προϋποθέσεις της διάλυσης της Βουλής λόγω αδυναμίας σχηματισμού Κυβέρνησης προσδιορίζονται από τα άρθρα 37 παρ.3 εδ. γ και 38. Απαιτείται παραίτηση ή καταψήφιση της Κυβέρνησης, ακολουθεί η διερευνητική διαδικασία και τέλος απαλλάσσεται η κυβέρνηση από τα καθήκοντά της και αναδεικνύεται οικουμενική ή υπηρεσιακή προεκλογική Κυβέρνηση. Η περίπτωση αυτή είναι υποχρεωτική εκ του Συντάγματος διάλυση της Βουλής και άμεση απόρροια της αρχής της δεδηλωμένης, έτσι ώστε να υπάρξει Κυβέρνηση πλειοψηφίας. Η προεδρική διάλυση Προεδρική διάλυση είναι η ειδική περίπτωση διάλυσης της Βουλής για αδυναμία εκλογής Προέδρου της Δημοκρατίας, εφόσον δεν επιτευχθεί στην τρίτη ψηφοφορία η αυξημένη πλειοψηφία των 3/5. 16 Δυο ρυθμίσεις ως προς τη λήξη της προεδρικής θητείας περιγράφονται εν προκειμένω, τόσο η ομαλή λήξη δηλαδή της θητείας του Προέδρου όσο και η πρόωρη μπορεί να οδηγήσουν σε υποχρεωτική εκ του Συντάγματος διάλυση της Βουλής στην περίπτωση που δεν επιτευχθεί η αυξημένη πλειοψηφία που απαιτείται 17. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του τρόπου εκλογής του Προέδρου της Δημοκρατίας, που καθιερώνει το άρθρο 32, είναι το ενδεχόμενο διάλυσης της Βουλής. Το Σύνταγμα για την εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας απαιτεί στην πρώτη ψηφοφορία πλειοψηφία 2/3του συνολικού αριθμού των βουλευτών και εφόσον αυτή δεν συγκεντρωθεί απαιτείται και πάλι πλειοψηφία 2/3του συνολικού αριθμού σε ψηφοφορία που διεξάγεται μετά από 5πλήρεις ημέρες (άρθρο 32 παρ.3 εδ. α ). Αν δεν επιτευχθεί και πάλι η οριζόμενη πλειοψηφία, η ψηφοφορία επαναλαμβάνεται και πάλι μετά από 5 πλήρεις ημέρες αλλά αυτή τη φορά απαιτείται πλειοψηφία 3/5. Στην περίπτωση που δεν επιτευχθεί ούτε σε αυτή τη φάση η απαιτούμενη πλειοψηφία τότε 16 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ.1021 17 Κώστας Γ. Μαυριάς, Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 2004, σελ.694-695 9 / 24

διαλύεται η Βουλή και προκηρύσσονται εκλογές ώστε η επόμενη Βουλή να μπορέσει να εκλέξει Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Η περίπτωση αυτή είναι σπανιότατη συνέβη για πρώτη φορά πριν τις εκλογές του 1990. Είναι σπάνια γιατί συνήθως τα πρόσωπα που προτείνονται για την κατάληψη της θέσης του Προέδρου είναι εξέχουσες και αποδεκτές από το κοινό προσωπικότητες. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι και σε αυτή την περίπτωση, κατ εξαίρεση εφόσον το προεδρικό διάταγμα δεν το προσυπογράφει ο Πρωθυπουργός, δεν απαιτείται η προσυπογραφή του ( άρθρο 35 παρ.2, εδ. γ ). ΕΚΛΟΓΕΣ Το προεδρικό διάταγμα για τη διάλυση της Βουλής ακολουθείται πάντα από την προκήρυξη εκλογών, εντός το πολύ 30 ημερών. Αυτό συμβαίνει αρχικά για να μην είναι ιδιαιτέρως μεγάλη η προεκλογική περίοδος και κλυδωνιστεί η χώρα αλλά και γιατί η διενέργεια άμεσων εκλογών είναι απόρροια της κοινοβουλευτικής αρχής και του δημοκρατικού μας πολιτεύματος. Στην ελληνική συνταγματική ιστορία πολλές φορές το εκάστοτε ισχύον εκλογικό σύστημα έγινε αντικείμενο αντιπαραθέσεων, ιδίως από τα κόμματα της αντιπολίτευσης. Η επιλογή ενός από τα εκλογικά συστήματα όντως μπορεί να είναι καθοριστική για την ανάδειξη κυβέρνησης σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Τα βασικά εκλογικά συστήματα είναι αυτά της απόλυτης ή σχετικής πλειοψηφίας, το αναλογικό σύστημα και το σύστημα της ενισχυμένης αναλογικής 18. Το Σύνταγμα του 1975 αφιερώνει το άρθρο 54 στο εκλογικό σύστημα, τις εκλογικές περιφέρειες, τον αριθμό των βουλευτών και την ανάδειξη βουλευτών ενιαία σε ολόκληρη την Επικράτεια (τους αποκαλούμενους και βουλευτές Επικρατείας) 19. Σύμφωνα με το άρθρο 54 παρ.1 το εκλογικό σύστημα και οι εκλογικές περιφέρειες ορίζονται με νόμο. Η επιλογή αυτή δικαιολογείται και από την ελληνική 18 Δ.Π. ΣΚΑΛΤΣΟΥΝΗΣ, Ι.Β.ΓΡΑΒΑΝΗΣ, Η νομολογία του Α.Ε.Δ. επί εκλογικών διαφορών, έτη 1987-1999, εκδ. Δίκαιο και Οικονομία Π. Σάκκουλας, Αθήνα 2000 19 Κ. ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ,Εκλογικό σύστημα και Σύνταγμα, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1996 10 / 24

συνταγματική ιστορία αφού ο καθορισμός του εκλογικού συστήματος ανατίθεται πάντα στο νομοθέτη. Πολύ νωρίς είδε το φως στη χώρα μας ο πρώτος εκλογικός νόμος (της 9 ης Νοεμβρίου 1822) δείχνοντας την πρόθεση του νομοθέτη για ρύθμιση του εκλογικού συστήματος. Στη χώρα μας δεσπόζει επί μακρό χρονικό διάστημα το πλειοψηφικό σύστημα που εισήχθη με τον νόμο της 7/25.3.1844. Το μη εφαρμοσθέν Σύνταγμα όμως του 1925 εισήγαγε το αναλογικό σύστημα στη χώρα μας, που όμως αντικαταστάθηκε πολύ γρήγορα και πάλι, από το πλειοψηφικό σύστημα. Με την επαναφορά των δημοκρατικών θεσμών και την πτώση της δικτατορίας το 1974 εισάγεται από το Σύνταγμα του 1975 το αναλογικό σύστημα, το οποίο και κυριαρχεί έκτοτε. Όπως έχει καταστεί σαφές από την ιστορία, σταθερή επιδίωξη των κυβερνήσεων υπήρξε η ψήφιση εκλογικής νομοθεσίας ικανής να διασφαλίσει την παραμονή τους στην εξουσία, με συνέπεια να εμφανίζεται το φαινόμενο κυβερνήσεων που στηρίζονταν σε κοινοβουλευτική πλειοψηφία την οποία αναδείκνυε η μειοψηφία του εκλογικού σώματος 20. Τις υπερβολές και αδικίες, που θεωρούνται σύμφυτες του πλειοψηφικού συστήματος, μετρίασε η υιοθέτηση, κατά περιόδους, εκλογικών συστημάτων που θεσπίζονταν με άξονα την κατά το δυνατό αναλογικότερη εκπροσώπηση του εκλογικού σώματος, υπό το πρίσμα όμως πάντοτε και της επιδίωξης σχηματισμού κυβέρνησης. Μείζονος σημασίας είναι η ρύθμιση που εισήγαγε η αναθεώρηση του 2001, ότι το εκλογικό σύστημα και οι εκλογικές περιφέρειες ορίζονται με νόμο που ισχύει από τις μεθεπόμενες εκλογές, ώστε να μην αποτελούν στοιχείο της στρατηγικής της εκάστοτε κυβέρνησης πλειοψηφίας. Εντούτοις η σημασία της διάταξης μειώνεται καθώς προβλέπεται μια εξαίρεση. Ο εκλογικός νόμος δηλαδή μπορεί να ισχύσει και από τις επόμενες εκλογές αν ψηφισθεί από τα 2/3 του συνόλου των βουλευτών 21. Μια άλλη χαρακτηριστική ρύθμιση του ισχύοντος Συντάγματος είναι η ενίσχυση του πρώτου κόμματος. Ως ratio της ρύθμισης αυτής προβάλλεται η 20 Κώστας Γ. Μαυριάς, Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 2004, σελ.426 21 Η εξαίρεση θεωρήθηκε από τα μικρότερα κόμματα ως καταστρατηγητική της εγγύησης που θεσπίσθηκε με τον κανόνα. 11 / 24

εξασφάλιση της αναλογικότητας αλλά και ταυτόχρονα η ενίσχυση του σχηματισμού αυτοδύναμων σταθερών Κυβερνήσεων 22, κάτι που θα ήταν αδύνατο σχεδόν με ένα σύστημα απλής αναλογικής. Προς το σκοπό αυτό δεν διατίθενται όλες οι έδρες με την απλή αναλογική αλλά κρατείται ένας αριθμός ο οποίος και παραχωρείται ως ενίσχυση στο πρώτο κόμμα (πδ97/2007). Ο νόμος 3231/2004 προέβλεπε την αναλογική κατανομή των 260 εδρών από τις 300. Οι 40 παραχωρούνταν στο πρώτο σε αριθμό ψήφων κόμμα. Με τον νόμο 3636/2008 τροποποιήθηκε η παραπάνω ρύθμιση και πλέον το πρώτο κόμμα πριμοδοτείται με 50 συνολικά έδρες αντί 40. 23 ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ Άμεση και επιθυμητή απόρροια των εκλογών είναι ο σχηματισμός βιώσιμης και σταθερής κυβέρνησης. Στα κοινοβουλευτικά πολιτεύματα, την εξουσία που ανάγεται στον προσδιορισμό και την άσκηση της γενικής πολιτικής της χώρας ασκεί η κυβέρνηση. Ο όρος «Κυβέρνηση» έχει δύο διαστάσεις την τυπική-οργανική (corpus) και την ουσιαστική-λειτουργική (animus), οι οποίες αποτελούν ενιαίο και αδιάσπαστο σύνολο. Με την πρώτη, την τυπική έννοια, αποδίδεται το συλλογικό κρατικό όργανο. Με την τυπική ή οργανική έννοια, ο όρος «Κυβέρνηση» σημαίνει το κρατικό όργανο, που απαρτίζεται από τον Πρωθυπουργό και τα μέλη του Υπουργικού Συμβουλίου (και εφόσον ορίζει ο νόμος και τους Υφυπουργούς). Με την ουσιαστική ή λειτουργική έννοια ο όρος σημαίνει τη λειτουργία με την οποία πραγματοποιείται ο καθορισμός της γενικής πολιτικής της χώρας, αυτή την ίδια τη διαχείριση των πολιτικών πραγμάτων. Με αυτή την έννοια ο όρος «Κυβέρνηση» συμπίπτει με τον όρο «διακυβέρνηση». 24 22 ΑΕΔ 1/1994 23 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ. 776 24 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ. 1073 12 / 24

Η Κυβέρνηση 25 είναι άμεσο συλλογικό όργανο, από νομική άποψη το ανώτατο όργανο της εκτελεστικής εξουσίας μαζί με τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας 26. Είναι επιπλέον όργανο γενικής αρμοδιότητας, καθόσον η αρμοδιότητά της δεν περιορίζεται σε συγκεκριμένο τομέα. Βεβαίως η χάραξη της γενικής πολιτικής της χώρας, όπως αυτή περιγράφεται στο άρθρο 82 παρ.1 του Συντάγματος πρέπει να ερμηνεύεται στο πλαίσιο που θέτουν και οι άλλες ερμηνευτικές διατάξεις αλλά και σύμφωνα με την αρχή της νομιμότητας. Ο διορισμός Πρωθυπουργού και ο σχηματισμός Κυβέρνησης 27 αποτελούν μια από τις κορυφαίες στιγμές της λειτουργίας του πολιτεύματος, καθώς στη σύνθεσή της εκφράζεται, ή θα έπρεπε να εκφράζεται η βούληση της πλειοψηφίας του εκλογικού σώματος. Είναι ωστόσο σύνηθες, όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, λόγω του εκλογικού συστήματος να αναδεικνύεται Κυβέρνηση που έχει μεν την ψήφο εμπιστοσύνης της πλειοψηφίας των βουλευτών, η πλειοψηφία όμως αυτή να μην εκφράζει την απόλυτη αλλά τη σχετική πλειοψηφία του εκλογικού σώματος. Η ανάδειξη της Κυβέρνησης από το λαό ήταν το τελευταίο στάδιο ολοκλήρωσης του κοινοβουλευτισμού στην Ελλάδα και ζήτημα βεβαίως ιδιαίτερης σημασίας. Η αρχή της δεδηλωμένης εμφανίζεται ρητά στο Σύνταγμα του 1975. Έχοντας ακόμη νωπές τις μνήμες της δικτατορίας ο συντακτικός νομοθέτης του 1975 και ο αναθεωρητικός του 1985/86, που ρύθμισε ακόμη λεπτομερέστερα τον τρόπο ανάδειξης της Κυβέρνησης, καταργώντας τις υπερεξουσίες 28 και στερώντας από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας την ευχέρεια επιλογής του προσώπου του Πρωθυπουργού στην περίπτωση κατά την οποία είχε αποτύχει η δεύτερη διερευνητική εντολή, κατέστησαν την ανάδειξη της Κυβέρνησης μια απόλυτα τυποποιημένη διαδικασία, στην οποία ο αρχηγός του κράτους μετέχει με δέσμια αρμοδιότητα 29. Η αρχή της δεδηλωμένης παίρνει την τέλεια μορφή της στο Σύνταγμα του 1986 και πλέον δεν μπορεί να υπάρξει πρωθυπουργός μειοψηφίας. Την εντολή 25 Στο Σύνταγμα του 1927 για πρώτη φορά χρησιμοποιείται ο όρος προς υπόδειξη του θεσμού. Στα προηγούμενα Συντάγματα γινόταν μόνο έμμεση αναφορά στον όρο. 26 Κώστας Γ. Μαυριάς, Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 2004, σελ 376 27 Α. Παντελής, Οι Συνταγματικές ρυθμίσεις του 1986, εκδ. Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ 1994,σελ 17 επ. 28 Rod Hague,Martin Harrop, Συγκριτική Πολιτική και διακυβέρνηση εκδ. ΚΡΙΤΙΚΗ, 2005 29 Κώστας Γ.Μαυριάς, Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 2004, σελ.508 13 / 24

σχηματισμού κυβέρνησης λαμβάνει ο διοριζόμενος ως Πρωθυπουργός, αρχηγός του κόμματος που διαθέτει την απόλυτη πλειοψηφία των εδρών στη Βουλή. Αν κανένα κόμμα δε διαθέτει την απόλυτη πλειοψηφία των εδρών, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας παρέχει διερευνητική εντολή, που διαρκεί μέχρι τρεις ημέρες, στον αρχηγό του κόμματος που διαθέτει τη σχετική πλειοψηφία, προκειμένου να εξακριβωθεί η δυνατότητα σχηματισμού κυβέρνησης που να έχει την εμπιστοσύνη της Βουλής. Στην περίπτωση αποτυχίας παρέχεται διερευνητική εντολή στον αρχηγό του δεύτερου κόμματος και αν και αυτή αποτύχει του τρίτου σε κοινοβουλευτική δύναμη κόμματος. Σε κάθε περίπτωση, έως τέσσερα κόμματα εν συνόλω μπορούν να λάβουν διερευνητική εντολή. 30 Σε περίπτωση που αποτύχουν όλες οι διερευνητικές εντολές ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας καλεί τους αρχηγούς των κομμάτων με σκοπό να σχηματισθεί οικουμενική κυβέρνηση. Και αν και αυτή η προσπάθεια αποτύχει, όπως είδαμε να συμβαίνει πολύ πρόσφατα, διορίζεται υπηρεσιακός Πρωθυπουργός ο Πρόεδρος ενός εκ των Ανωτάτων Δικαστηρίων της χώρας και διαλύει τη Βουλή. Σε κάθε όμως περίπτωση που σχηματισθεί κυβέρνηση με δεδηλωμένη πλειοψηφία, μέσα σε δεκαπέντε ημέρες από την ορκωμοσία του πρωθυπουργού, η Κυβέρνηση υποχρεούται να ζητήσει ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή, σύμφωνα με το άρθρο 84 παρ. 1 εδ. β. 31 Η Κυβέρνηση παρουσιάζει τις προγραμματικές της δηλώσεις, που συμπίπτουν με τις προεκλογικές εξαγγελίες της και ζητά ψήφο εμπιστοσύνης. Πρόταση εμπιστοσύνης δε μπορεί να γίνει δεκτή, αν δεν εγκριθεί από την απόλυτη πλειοψηφία των παρόντων βουλευτών, η οποία όμως δεν μπορεί να είναι κατώτερη από τα 2/5 του όλου αριθμού των βουλευτών, δηλαδή από πλειοψηφία 120 βουλευτών σε σύνολο 300. Εντούτοις οι εύθραυστες αυτές πλειοψηφίες δύσκολα αφήνουν την κυβέρνηση στην πράξη να κυβερνήσει, όπως άλλωστε συνέβη και με την κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Ούτως ή άλλως η Κυβέρνηση οφείλει να έχει την εμπιστοσύνη της Βουλής. 30 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ.1095 31 Κώστας Γ. Μαυριάς, Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 2004, σελ 377 14 / 24

Ο βίος της Κυβέρνησης λήγει με την απαλλαγή από τα καθήκοντά της. Απαλλαγή από τα καθήκοντα είναι η τυπική πράξη του Προέδρου της Δημοκρατίας, με την οποία τερματίζεται η άσκηση των καθηκόντων των μελών συγκεκριμένου Υπουργικού Συμβουλίου μετά την υποβολή της παραίτησης της Κυβέρνησης ή και δίχως παραίτηση, στην εξαιρετική περίπτωση της καταψήφισής της από τη Βουλή. 32 Ο πρωθυπουργός οφείλει να υποβάλει την παραίτηση της Κυβέρνυσής του αμέσως μετά τις εκλογές, ώστε να διορισθεί πρωθυπουργός σύμφωνα με τη νέα δεδηλωμένη, ακρογωνιαίο λίθο του κοινοβουλευτικού μας συστήματος 33. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΟΙ ΔΙΑΛΥΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ 1975 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Μετά από την ανατροπή του Παπαδόπουλου από τον Ιωαννίδη και τη δικτατορική κυβέρνηση Ανδρουτσόπουλου, η χώρα οδηγείται ξανά στις κάλπες στις 17 Νοεμβρίου 1974 και αποκαθιστώνται οι δημοκρατικοί θεσμοί μετά από επτά χρόνια δικτατορίας 34. Στις 23/24 Ιουλίου 1974 σχηματίσθηκε η κυβέρνηση de facto Κυβέρνηση Καραμανλή Κυβέρνηση εθνικής ενότητας, η οποία και παραιτείται στις 21 Νοεμβρίου 1974. Στις πρώτες εκλογές μετά τη δικτατορία, διατηρείται ο δικομματισμός, σημειώνεται όμως σαρωτική νίκη του Καραμανλή (54,4%) ο οποίος και επιστρέφει ύστερα από δέκα χρόνια αυτοεξορίας στη Γαλλία 35. Αξίζει να σημειωθεί ότι στις 8 Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου ο λαός αποφαίνεται οριστικά για το πολιτειακό. Σε δημοψήφισμα που διεξήχθη, το 69,18% του ελληνικού λαού τάχθηκε υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας και εγκαθίσταται ως πολίτευμα η «προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία». 32 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ.1092 33 Φίλιππος Κ. Σπυρόπουλος, Εισαγωγή στο Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 2006 34 Richard Clogg, Σύντομη Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας, ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Α. ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ, Αθήνα 1999 35 Εκλογική Ιστορία της Ελλάδας από το 1843-2009 περιοδικό «ΤΟ ΒΗΜΑ» 15 / 24

Στη συνέχεια και στις 22 Οκτωβρίου 1977 διαλύεται η Βουλή (πδ 875/22.10.1977,ΦΕΚ Α 329). 36 Η διάλυση της Βουλής ήταν δημοψηφισματική, επικαλούμενη εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας. Η Κυβέρνηση που διεξήγαγε τις εκλογές ήταν η κυβέρνηση πλειοψηφίας του Κ. Καραμανλή. Οι εκλογές έλαβαν χώρα σε λιγότερο από ένα μήνα, στις 20 Νοεμβρίου του 1977 από τις οποίες και προέκυψε πάλι αυτοδύναμη κυβέρνηση πλειοψηφίας με ποσοστό περίπου 42% του κόμματος της «Νέας Δημοκρατίας» με πρωθυπουργό τον Κ. Καραμανλή και καθιστώντας παράλληλα το ΠΑΣΟΚ αξιωματική αντιπολίτευση με ποσοστό 25,3% 37. Εν συνεχεία ο Κ. Καραμανλής εκλέγεται Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας και στις 10 Μάιου 1980 υποβάλλει την παραίτηση της κυβέρνησής του στον Κ. Τσάτσο. Την ίδια ημέρα ο Γ. Ράλλης εκλέγεται Πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας και σχηματίζει κυβέρνηση. Αξίζει να επισημανθεί ότι ο Γ. Ράλλης σπούδασε νομικά και πολιτικές επιστήμες στην Αθήνα και εργάσθηκε ως δικηγόρος μέχρι το 1950, οπότε και αναδείχθηκε βουλευτής του Λαϊκού Κόμματος στην Αθήνα. Επρόκειτο για έναν άνθρωπο που εξορίστηκε για την αντιδικτατορική του δράση και συνέβαλε ενεργά στην αποκατάσταση του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος. 38 Η Βουλή διαλύεται στις 19 Σεπτεμβρίου 1981 σύμφωνα με το άρθρο 38 παρ.1 εδ. β του (πριν την αναθεώρηση του 1986) Συντάγματος 39. Η κυβέρνηση ανασχηματίζεται στις 19 Σεπτεμβρίου με την τοποθέτηση υπηρεσιακών Υπουργών και διεξάγει τις επόμενες εκλογές άψογα στις 18 Οκτωβρίου του 1981. Στις εκλογές αυτές νικά το ΠΑΣΟΚ με ποσοστό 48,07% και ακολούθως ο Γ. Ράλλης παραιτείται από την ηγεσία της Νέας Δημοκρατίας. Το 1981 είναι και η πρώτη χρονιά που διεξάγονται ευρωεκλογές στην Ελλάδα με νικητήριο κόμμα και πάλι το ΠΑΣΟΚ 40. Έχοντας αυτοδυναμία το ΠΑΣΟΚ σχηματίζεται κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Α. Παπανδρέου, ο οποίος και σφράγισε με τη δράση του την πολιτική ζωή της 36 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ.987 37 Ηλίας Νικολακόπουλος, Των εκλογών τα πάθη, εκδ.το ΒΗΜΑ βιβλιοθήκη 38 ΗΓΕΤΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1822-2011), NATIONAL GEOGRAPHIC 39 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ.988 40 Εκλογική Ιστορία της Ελλάδας από το 1843-2009 περιοδικό «ΤΟ ΒΗΜΑ» 16 / 24

Ελλάδας στα τέλη του 20 ου αιώνα. Ο Ανδρέας Παπανδρέου, εκτός από Πρωθυπουργός, ανέλαβε και χρέη υπουργού Εθνικής Άμυνας (1981-1986). Μετά από σχεδόν τέσσερα χρόνια και συγκεκριμένα στις 7 Μάιου 1985 (πδ 216/7.5.1985, ΦΕΚ Α 78) διαλύεται η Βουλή σύμφωνα με το άρθρο 41 παρ.2. Οι εκλογές της 2ας Ιουνίου 1985 αναδεικνύουν και πάλι νικητή το ΠΑΣΟΚ με ποσοστό 45,82% και η κυβέρνηση Παπανδρέου διανύει τη δεύτερη θητεία της 41. Με τη συμπλήρωση τεσσάρων ετών στην εξουσία η Βουλή διαλύεται στις 11 Μαΐου 1989 (πδ 253/11.5.1989,ΦΕΚ Α 119). Πρόκειται για τακτική διάλυση της Βουλής σύμφωνα με το άρθρο 53 του Συντάγματος 42. Ακολουθούν οι βουλευτικές εκλογές στις 18 Ιουνίου 1989 στις οποίες κυριαρχεί το αίτημα για «κάθαρση». Πρώτο κόμμα αναδεικνύεται η Νέα Δημοκρατία με Πρόεδρο τον Κ. Μητσοτάκη και με ποσοστό 44,25% των ψήφων. Βάσει όμως του τότε ισχύοντος εκλογικού νόμου το πρώτο κόμμα αδυνατεί να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση. Τελικά ο Τζαννής Τζανετάκης ανέλαβε την πρωθυπουργία με τη στήριξη της Νέας Δημοκρατίας και του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου 43. Αξίζει να τονισθεί ότι ο Τζανετάκης εκλεγόταν συνεχώς βουλευτής από το 1977 μέχρι και το 2004. Το βασικότερο μέλημα της κυβέρνησης αυτής ήταν η κάθαρση του δημόσιου βίου. Μετά από μόλις τέσσερις μήνες η κυβέρνηση αυτή θεώρησε ότι είχε εκπληρώσει την αποστολή της και υπέβαλε την παραίτησή της. Η διάλυση της Βουλής έλαβε χώρα στις 12 Οκτωβρίου 1989 (πδ 557/12.10.1989, ΦΕΚ Α 234) και επρόκειτο για κοινοβουλευτική διάλυση λόγω αδυναμίας σχηματισμού κυβέρνησης κατά το άρθρο 37. Ανατέθηκε στον Ιωάννη Γρίβα, πρόεδρο του Αρείου Πάγου επί τιμή, ο σχηματισμός υπηρεσιακής κυβέρνησης η οποία και διενήργησε τις εκλογές της 5 ης Νοεμβρίου 1989 44. 41 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ.988 42 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ.988 43 Εκλογική Ιστορία της Ελλάδας από το 1843-2009 περιοδικό «ΤΟ ΒΗΜΑ» 44 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ.988 17 / 24

Παρά όμως τη νίκη με 46,19% στις εκλογές, η Νέα Δημοκρατία και πάλι δεν μπόρεσε να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση λόγω του τότε ισχύοντος εκλογικού συστήματος. Εντούτοις τελικά το ΠΑΣΟΚ, η Νέα Δημοκρατία και ο Συνασπισμός συμφωνούν να στηρίξουν οικουμενική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Ξενοφώντα Ζολώτα. Πρόσωπο ευρείας αποδοχής ο Ζολώτας ήταν ο αρχιτέκτονας της νομισματικής μεταρρύθμισης του 1944 και του 1953 αλλά και ο κύριος σχεδιαστής πολλών εξειδικευμένων οργανισμών που συνέβαλαν στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο 45. Η κυβέρνηση όμως Ζολώτα ήταν βραχύβια και στις 12 Μαρτίου 1990 θυροκολλείται το προεδρικό διάταγμα 63/12.3 διάλυσης της Βουλής και προκηρύσσονται νέες εκλογές για την 8 η Απριλίου 1990. Η διάλυση της Βουλής έγινε λόγω της αδυναμίας εκλογής Προέδρου της Δημοκρατίας κατά το άρθρο 32 παρ.4 του Συντάγματος. Από τις εκλογές που διεξήχθησαν από την κυβέρνηση Ζολώτα η ΝΔ, υπό τον Κ. Μητσοτάκη με ποσοστό 46,89% και με 150 έδρες καταφέρνει να σχηματίσει κυβέρνηση με τη στήριξη ενός βουλευτή που εξέλεξε η ΔΗΑΝΑ, το κόμμα δηλαδή του Κ. Στεφανόπουλου που πέτυχε μια έδρα ( Θ. Κατσίκης). Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Κ. Μητσοτάκης είναι ο πολιτικός που έχει εκλεγεί τις πιο πολλές φορές βουλευτής (τουλάχιστον 18 φορές). 46 Η κυβέρνηση όμως Μητσοτάκη, στηριζόμενη σε 151 βουλευτές ήταν ιδιαιτέρως εύθραυστη. Το 1993 μετά την αποχώρηση ενός βουλευτή από τη Νέα Δημοκρατία η κοινοβουλευτική δύναμη του κόμματος έπεσε στους 150 βουλευτές. Η διάλυση της Βουλής έγινε τυπικά για να αντιμετωπισθούν εθνικά θέματα εξαιρετικής σημασίας (π.δ. 352/1993), στην πραγματικότητα όμως η διάλυση της 10 Σεπτεμβρίου 1993 έγιναν γιατί ο Μητσοτάκης θεώρησε ότι η κυβέρνησή του απώλεσε τη δεδηλωμένη και ζήτησε εκλογές για ανανέωση της λαϊκής εντολής 47. Σε αυτές τις εκλογές του 1993 η ΝΔ ηττήθηκε και ο Κ. Μητσοτάκης παραιτήθηκε από την ηγεσία του κόμματος. Το ΠΑΣΟΚ επιστρέφει στην εξουσία στις 10 Οκτωβρίου, ύστερα από ένα διάστημα τεσσάρων ετών και κερδίζει τις εκλογές με ποσοστό 46,88% έναντι 39,30% που απέσπασε η ΝΔ. Εντούτοις ο 45 ΗΓΕΤΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1822-2011), NATIONAL GEOGRAPHIC 46 Εκλογική Ιστορία της Ελλάδας από το 1843-2009 περιοδικό «ΤΟ ΒΗΜΑ» 47 Αντώνη Μ. Παντελή, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. ΛΙΒΑΝΗ Αθήνα 2007, σελ.366 18 / 24

Πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ Ανδρέας Παπανδρέου πάσχοντας από πνευμονική λοίμωξη υπογράφει στις 15 Ιανουαρίου 1996 την επιστολή παραίτησής του. Ωστόσο διατηρεί το αξίωμα του Προέδρου του ΠΑΣΟΚ, ενώ νέος πρωθυπουργός εκλέγεται από την κοινοβουλευτική ομάδα του ΠΑΣΟΚ ο Κώστας Σημίτης. Πέντε μήνες αργότερα ο μεγάλος πολιτικός κατέληξε και ο Σημίτης αναδείχθηκε και Πρόεδρος του κόμματος 48. Ο Κώστας Σημίτης, που υπήρξε ιδρυτικό μέλος του ΠΑΣΟΚ οδήγησε το κόμμα του σε δυο αλλεπάλληλες εκλογικές νίκες το 1996 και το 2000. Στις 24 Αυγούστου του 1996 διαλύθηκε η Βουλή και προκηρύχθηκαν οι εκλογές, οι οποίες και διεξήχθησαν στις 22 Σεπτεμβρίου 49. Στις εκλογές αυτές το ΠΑΣΟΚ απέσπασε 162 έδρες και σχημάτισε αυτοδύναμη κυβέρνηση υπό τον Κώστα Σημίτη. Τον Μάρτιο του 2000 διαλύθηκε η Βουλή σύμφωνα με το άρθρο 41 παρ.1 του Συντάγματος και ακολούθησαν οι εκλογές της 9 ης Απριλίου του 2000 που είχαν ως αποτέλεσμα την εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ με διαφορά περίπου 1% των ψήφων από τη ΝΔ (70.000 περίπου ψήφοι). Το ΠΑΣΟΚ όμως έχει σύμφωνα με τον εκλογικό νόμο 158 έδρες και σχηματίζει αυτοδύναμη κυβέρνηση 50. Ένα χρόνο αργότερα η χώρα μας γίνεται η δωδέκατη χώρα της ζώνης του ευρώ. Παρόλο όμως το έργο του προς το τέλος της θητείας του και συγκεκριμένα στο τέλος του 2003, ο Κώστας Σημίτης ανακοινώνει την απόφασή του να αποχωρίσει από την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ. Το Φεβρουάριο του επόμενου έτους και μετά την ανάληψη της ηγεσίας του κόμματος από τον Γιώργο Παπανδρέου, παρέμεινε στη θέση του πρωθυπουργού μέχρι και τις εκλογές της 7 ης Μαρτίου του 2004. Η διάλυση της Βουλής που έλαβε χώρα στις 11 Φεβρουαρίου έγινε για το συνήθη λόγο, για ανανέωση της λαϊκής εντολής σύμφωνα με το άρθρο 41 παρ.1 του Συντάγματος. Στις εκλογές αυτές πρώτο κόμμα αναδείχθηκε η Νέα Δημοκρατία με ποσοστό 45,36% και 165 έδρες και δυο ημέρες μετά σχηματίσθηκε κυβέρνηση με αρχηγό τον Κώστα Καραμανλή 51. 48 ΗΓΕΤΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1822-2011), NATIONAL GEOGRAPHIC 49 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ.989 50 Εκλογική Ιστορία της Ελλάδας από το 1843-2009 περιοδικό «ΤΟ ΒΗΜΑ» 51 Εκλογική Ιστορία της Ελλάδας από το 1843-2009 περιοδικό «ΤΟ ΒΗΜΑ» 19 / 24

Το Σεπτέμβριο του 2007, μετά τη διάλυση της Βουλής στις 18 Αυγούστου (πδ 154/17.8.2007) 52 ο Κώστας Καραμανλής οδήγησε το κόμμα του σε νέα εκλογική νίκη με μειωμένη όμως πλειοψηφία. Συγκεκριμένα η ΝΔ κατέλαβε 152 έδρες στο Κοινοβούλιο. Στα δυο χρόνια που ακολούθησαν μέχρι τη νέα προσφυγή στις κάλπες, η Κυβέρνηση δε μπόρεσε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των καιρών. Τη διάλυση της Βουλής την 7 η Σεπτεμβρίου 2009 για εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας σύμφωνα με το άρθρο 41 παρ. 1 του Συντάγματος ακολούθησε η έκδοση του σχετικού Προεδρικού Διατάγματος 127/2009, κατά τον τότε εκλογικό νόμο 3231/2004, βάσει του οποίου το πρώτο κόμμα πριμοδοτείτο με 40 έδρες. 53 Η πρόωρη προσφυγή στις κάλπες στις 4 Οκτωβρίου του 2009, οδήγησε το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας σε εκλογική ήττα με ποσοστό που παραπέμπει σε προπολεμικά εκλογικά αποτελέσματα της συντηρητικής παράταξης. Η νίκη του ΠΑΣΟΚ με ποσοστό 43,92% είχε ως αποτέλεσμα την εκλογή ως πρωθυπουργού του Γιώργου Παπανδρέου 54. Εντούτοις η κυβέρνηση Παπανδρέου αποδείχθηκε ιδιαιτέρως βραχύβια. Μετά τις ευρωπαϊκές πιέσεις για ένταξη της χώρας στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και τις επιπτώσεις της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2008 στη χώρα μας, η λαϊκή αγανάκτηση τον οδήγησε σε παραίτηση και ανάθεση σχηματισμού υπηρεσιακής κυβέρνησης στον Λουκά Παπαδήμο. Στις 10 Νοεμβρίου 2011, έπειτα από διαβουλεύσεις 96 ωρών, ο Λουκάς Παπαδήμος κλήθηκε στο Προεδρικό Μέγαρο για να λάβει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Κάρολο Παπούλια. Την επόμενη ημέρα ο Λουκάς Παπαδήμος ανέλαβε ως πρωθυπουργός στην κυβέρνηση που προέκυψε από τη συνεργασία της προηγούμενης κυβέρνησης Παπανδρέου (ΠΑΣΟΚ), με την αξιωματική αντιπολίτευση (ΝΔ) και ακόμη ένα κόμμα του κοινοβουλίου (ΛΑΟΣ). Στις 16 Νοεμβρίου 2011 η Κυβέρνηση Παπαδήμου έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή με 255 ψήφους υπέρ και 38 κατά 55. 52 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 σελ.989 53 ΗΓΕΤΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1822-2011), NATIONAL GEOGRAPHIC 54 Εκλογική Ιστορία της Ελλάδας από το 1843-2009 περιοδικό «ΤΟ ΒΗΜΑ» 55 ΗΓΕΤΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1822-2011), NATIONAL GEOGRAPHIC 20 / 24

Η κυβέρνηση Παπαδήμου διεξήγαγε και τις εκλογές τις 6 ης Μαΐου 2012, από όπου και δεν προέκυψε αυτοδύναμη κυβέρνηση πλειοψηφίας. Η επικράτηση του δικομματισμού λαβώθηκε και ο ΣΥΡΙΖΑ αναδείχθηκε αξιωματική αντιπολίτευση με περίπου 2% λιγότερο ποσοστό επί των ψήφων σε σχέση με την πρώτη ΝΔ. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ακολουθώντας το Σύνταγμα έδωσε διερευνητικές εντολές στα πρώτα τρία κόμματα και ακολούθως προσπάθησε για τη σύγκληση μιας οικουμενικής κυβέρνησης. Δυστυχώς οι διαβουλεύσεις δεν ευοδώθηκαν και ο Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας κ. Πικραμμένος ανέλαβε υπηρεσιακός πρωθυπουργός για να οδηγηθεί η χώρα και πάλι σε εκλογές στις 17 Ιουνίου 2012. 21 / 24

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το κοινοβουλευτικό σύστημα, που γεννήθηκε στην Αγγλία μετά από μια ανορθόδοξη ιστορικά πορεία τελειοποιήθηκε στη χώρα μας. Το 1875 εισάγεται το κοινοβουλευτικό σύστημα και καθιερώνεται ότι ο βασιλιάς οφείλει να σχηματίζει κυβέρνηση στηριζόμενη στην εμπιστοσύνη της Βουλής, αρχή που για να λειτουργήσει ομαλά προϋποθέτει τη συνεχή παρουσία μιας κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας και συνεπώς την ύπαρξη κομματικών σχηματισμών επαρκούς σταθερότητας. Από το 1975, οπότε και καθιερώθηκε πλέον ρητά η αρχή της δεδηλωμένης, μέχρι σήμερα ο κοινοβουλευτισμός τελειοποιήθηκε και το 1986 εισήχθη η απόλυτη αρχή της δεδηλωμένης, χαράσσοντας μια καινούρια σελίδα στην ελληνική συνταγματική ιστορία. Δημοκρατία άλλωστε σημαίνει επιβολή της πλειοψηφίας. Η εισαγωγή άλλωστε της τέλειας αρχής της δεδηλωμένης υπήρξε σταθμός για το κοινοβουλευτικό μας σύστημα. Σε συνδυασμό μάλιστα με τους εκάστοτε ισχύοντες νόμους η αρχή αυτή μπορεί να οδηγήσει στο σχηματισμό κυβερνήσεων συνεργασίας. Η εν λόγω αρχή λοιπόν σε πολλές περιπτώσεις διαμόρφωσε τις σύγχρονες πολιτικές εξελίξεις. Μια τέτοια συγκυρία είναι και η σημερινή όπου βάσει της αρχής αυτής επιβάλλονται συνεργασίες μεταξύ πολιτικών κομμάτων προκειμένου να αποφευχθεί η αστάθεια και η εκ νέου προσφυγή των πολιτών στις κάλπες. Άλλωστε το πνεύμα που επέβαλε την καθιέρωση της αρχής αυτής σκοπούσε στο σχηματισμό κυβερνήσεων, οι οποίες χαίρουν της εμπιστοσύνης του λαού και όχι στην πραγματοποίηση συνεχών εκλογικών αναμετρήσεων, οι οποίες συμβάλλουν στη δημιουργία κλίματος αβεβαιότητας. 22 / 24

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γ.Αναστασιάδης, Συνταγματικοί θεσμοί και λειτουργία του πολιτεύματος- Ιδιομορφίες της ιστορικής εξέλιξης και της σύγχρονης πολιτικής ζωής, εκδ. Σάκκουλα Θεσσαλονίκη 1984 Δ. Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο τ.β, εκδ. Αντ.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1992 Ανδρέας Γ.Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2011 Κώστας Γ.Μαυριάς, Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ.αντ.ν.σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 2004 Ανδρέα.Γ. Δημητρόπουλος Η διάλυση της Βουλής,, εκδ.αντ. Ν.Σάκκουλα Αθήνα- Κομοτηνή 1992 Αντώνη Μ.Παντελή, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. ΛΙΒΑΝΗ Αθήνα 2007, σελ.366 Φίλιππος Κ.Σπυρόπουλος Εισαγωγή στο Συνταγματικό Δίκαιο,, εκδ. Αντ. Ν.Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2006 Richard Clogg Σύντομη Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας, ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Α.ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ, Αθήνα 1999 Ηλίας Νικολακόπουλος, Των εκλογών τα πάθη, εκδ.το ΒΗΜΑ βιβλιοθήκη Ευ.Βενιζέλος, Η διάλυση της Βουλής, Από το Σύνταγμα του 1975 στην αναθεώρηση του 1986 εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1986 Rod Hague,Martin Harrop, Συγκριτική Πολιτική και διακυβέρνηση εκδ.κριτικη, 2005 Δ.Π. Σκαλτσούνης, Ι.Β. Γράβανης, Η νομολογία του Α.Ε.Δ. επί εκλογικών διαφορών, έτη 1987-1999,, εκδ. Δίκαιο και Οικονομία Π.Σάκκουλας, Αθήνα 2000 Κ. Χρυσόγονος,Εκλογικό σύστημα και Σύνταγμα,, εκδ. Αντ.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα- Κομοτηνή 1996 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, Θ Έκδοση Αθήνα 2001 23 / 24

Ευάγγελος.Βενιζέλος, Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου,1991 Κώστας Γ. Μαυριάς «Ζητήματα λειτουργίας του πολιτεύματος» Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1993 Γ. Παπαδημητρίου, Η διάλυσης της πρώτης μεταδικτατορικής Βουλής, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1978 Ευάγγελος Βενιζέλος, Το κοινοβουλευτικό πολίτευμα και η λειτουργία του κατά το Σύνταγμα του 1975/1986, 1987 Α. Μάνεσης, Η συνταγματική αναθεώρηση του 1986. Μια κριτική αποτίμηση της νομικοπολιτικής της σημασίας, 1989 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Η δομή και η λειτουργία της σύγχρονης δημοκρατίας, Αθήνα 1977. Α. Μάνεσης, Η νομικοπολιτική θέση του Προέδρου της Δημοκρατίας κατά το κυβερνητικό σχέδιο Συντάγματος. ΝοΒ 1975 Jean Meynaud- Π. Μερλόπουλος-Γ. Νοταράς, Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα 1946-1965 εκδόσεις Σαββάλας Alan R. Ball & B.Guy Peters Σύγχρονη πολιτική και διακυβέρνηση, εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ Αθήνα 2001 Εκλογική Ιστορία της Ελλάδας από το 1843-2009 περιοδικό «ΤΟ ΒΗΜΑ» ΗΓΕΤΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1822-2011), NATIONAL GEOGRAPHIC ΝΟΜΟΙ Το ΣΥΝΤΑΓΜΑ 1975/1986/2001 Ν3231/2004 Ν3636/2008 24 / 24