ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ 1.ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ Το Ποινικό ίκαιο είναι ο κλάδος του ικαίου που αφορά την τιµωρία των εγκληµάτων (ποινικών αδικηµάτων). ιακρίνεται σε Ουσιαστικό Ποινικό ίκαιο,το οποίο περιλαµβάνει τους κανόνες µε βάση τους οποίους προσδιορίζονται ποιες συγκεκριµένες πράξεις συνιστούν εγκλήµατα και ποιες ποινές επιβάλλονται σε αυτά και β)σε ικονοµικό Ποινικό ίκαιο,το οποίο περιλαµβάνει τους κανόνες που αφορούν την εκδίκαση των εγκληµάτων από τα ποινικά δικαστήρια. 2.ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΙΚΑΙΟ Ανώτατης τυπικής ισχύος είναι οι κανόνες του Συντάγµατος,ορισµένοι από τους οποίους έχουν ποινικό ενδιαφέρον. Τέτοιοι είναι κυρίως οι εξής: Άρθρο 5 3Σ:Η προσωπική ελευθερία είναι απαραβίαστη. Κανένας δεν καταδιώκεται ούτε συλλαµβάνεται ούτε φυλακίζεται ούτε µε οποιονδήποτε άλλο τρόπο περιορίζεται,παρά µόνο όταν και όπως ορίζει ο νόµος. Στη διάταξη αυτή κατοχυρώνεται το δικαίωµα προσωπικής ελευθερίας και ασφάλειας (habeas corpus) κάθε ανθρώπου. Άρθρο 6 1Σ: Κανένας δεν συλλαµβάνεται ούτε φυλακίζεται χωρίς αιτιολογηµένο δικαστικό ένταλµα, που πρέπει να επιδοθεί τη στιγµή που γίνεται η σύλληψη ή η προφυλάκιση. Εξαιρούνται τα αυτόφωρα εγκλήµατα. Η διάταξη αυτή αποτελεί συµπλήρωση και εξειδίκευση του δικαιώµατος προσωπικής ασφάλειας, θεσπίζοντας την αρχή της απαγόρευσης συλλήψεως χωρίς την επίδοση αιτιολογηµένου δικαστικού εντάλµατος. Άρθρο7Σ: 1.Έγκληµα δεν υπάρχει ούτε ποινή επιβάλλεται χωρίς νόµο που να ισχύει πριν από την τέλεση της πράξης και να ορίζει τα στοιχεία της. Ποτέ δεν επιβάλλεται ποινή βαρύτερη από εκείνη που προβλεπόταν κατά την τέλεση της πράξης. 56

2.Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωµατική κάκωση, βλάβη υγείας ή άσκηση ψυχολογικής βίας,καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, απαγορεύονται και τιµωρούνται,όπως νόµος ορίζει. 3.Η γενική δήµευση απαγορεύεται.θανατική ποινή δεν επιβάλλεται,εκτός από τις περιπτώσεις που προβλέπονται στο νόµο για κακουργήµατα τα οποία τελούνται σε καιρό πολέµου και σχετίζονται µε αυτόν. 4.Νόµος ορίζει µε ποιους όρους το Κράτος παρέχει,ύστερα από δικαστική απόφαση,αποζηµίωση σε όσους καταδικάσθηκαν, προφυλακίστηκαν ή µε άλλο τρόπο στερήθηκαν άδικα ή παράνοµα την προσωπική τους ελευθερία. Οι διατάξεις του άρθρου αυτού αποτελούν τη βάση ολόκληρου του Ποινικού ικαίου. Κατοχυρώνεται η αρχή «κανένα έγκληµα,καµιά ποινή, δίχως προγενέστερο νόµο» (7 1Σ),η απαγόρευση των βασανιστηρίων και άλλων παρεµφερών προσβολών της σωµατικής υπόστασης του ανθρώπου και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (7 2Σ),η απαγόρευση της γενικής δήµευσης (7 3εδ.α ) και της θανατικής ποινής -εκτός από την περίπτωση ορισµένων κακουργηµάτων που τελούνται σε περίοδο πολέµου- (7 3εδβ) και το δικαίωµα αποζηµίωσης αυτών που άδικα διώχθηκαν ποινικώς. Οι διατάξεις αυτές αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία του σύγχρονου νοµικού πολιτισµού της ανθρωπότητας. Αντίστοιχες διατάξεις υπάρχουν σε διεθνείς συµβάσεις και σε αλλαδοπά εθνικά Συντάγµατα. 3.ΚΟΙΝΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ-ΠΟΙΝΙΚΟΣ ΚΩ ΙΚΑΣ ΚΑΙ ΚΩ ΙΚΑΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Οι κανόνες του Ουσιαστικού Ποινικού ικαίου βρίσκονται διάσπαρτοι σε πολλά νοµοθετήµατα.με τα νοµοθετήµατα αυτά η Πολιτεία επισηµαίνει την απαξία συγκεκριµένων συµπεριφορών και θέτει ποινές για τους δράστες τους,προκειµένου οι ίδιοι να σωφρονισθούν,αλλά και όλοι οι υπόλοιποι να αποτραπούν από την τέλεση των συµπεριφορών αυτών. Το πιο σηµαντικό νοµοθέτηµα ουσιαστικού Ποινικού ικαίου είναι ο Ποινικός Κώδικας (ΠΚ),στο οποίο «κωδικοποιούνται»,δηλαδή συγκεντρώνονται και ταξινοµούνται, οι πιο σηµαντικοί ουσιαστικοί ποινικοί κανόνες. Αντίστοιχα το πιο σηµαντικό νοµοθέτηµα ικονοµικού Ποινικού ίκαίου είναι ο Κώδικας Ποινικής ικονοµίας (ΚΠοιν ),στον οποίο είναι συγκεντρωµένοι 57

και ταξινοµηµένοι οι πιο σηµαντικοί κανόνες που αφορούν τη διαδικασία,που πρέπει να ακολουθηθεί για να τιµωρήθούν οι δράστες των εγκληµάτων. Στο ικονοµικό Ποινικό ίκαιο δεν παρατηρείται τόσο µεγάλη διασπορά των κανόνων του (όπως αντίθετα συµβαίνει στο Ουσιαστικό Ποινικό ίκαιο),δεδοµένου ότι το µεγαλύτερο τµήµα του υπάρχει στον Κώδικα Ποινικής ικονοµίας. Ο Ποινικός Κώδικας και ο Κώδικας Ποινικής ικονοµίας είναι τυπικοί νόµοι. Θεσπίσθηκαν, δηλαδή, κατά τη συνηθισµένη νοµοπαραγωγική διαδικασία από το κατεξοχήν νοµοθετικό όργανο του Κράτους και µπορούν να τροποποιηθούν (όπως έχει γίνει µερικώς,πολλές φορές) ή και να καταργηθούν µε νεότερο τυπικό νόµο. 4.Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ Ο ορισµός του εγκλήµατος προκύπτει από το άρθρο 14 του Ποινικού Κώδικα (στο εξής ΠΚ).Έγκληµα είναι πράξη ή παράλειψη άδικη και καταλογιστή στον δράστη της,η οποία τιµωρείται από τον Νόµο. Μια πράξη ή παράλειψη θεωρείται «άδικη» όταν είναι αντίθετη στο ίκαιο. Μια πράξη ή παράλειψη είναι «καταλογιστή» στον δράστη της,όταν αυτός την τέλεσε µε δόλο (µε πρόθεση) ή από αµέλεια. Με δόλο (µε πρόθεση) πράττει είτε α)όποιος θέλει την παραγωγή των περιστατικών που κατά τον νόµο απαρτίζουν την έννοια κάποιας αξιόποινης πράξης (άµεσος δόλος) είτε β)όποιος γνωρίζει ότι από την πράξη του ενδέχεται να παραχθούν αυτά τα περιστατικά και το αποδέχεται (ενδεχόµενος δόλος).από αµέλεια πράττει είτε όποιος από έλλειψη της προσοχής την οποία όφειλε κατά τις περιστάσεις και µπορούσε να καταβάλει είτε α)δεν προέβλεψε το αξιόποινο αποτέλεσµα (ασυνείδητη αµέλεια) είτε β)το προέβλεψε ως δυνατό, πίστεψε όµως ότι δεν θα επερχόταν (ενσυνείδητη αµέλεια). 5.ΠΟΙΝΗ Ποινή είναι η τιµωρία που προβλέπει ο Νόµος ότι θα επιβάλει το ικαστήριο σ αυτόν που τέλεσε συγκεκριµένο έγκληµα. Οι προβλεπόµενες από τον Νόµο ποινές είναι δύο ειδών: Α)Ποινές στέρησης της ελευθερίας Β)Ποινές σε χρήµα 58

Οι ποινές στέρησης της ελευθερίας είναι: α)η κράτηση (από µία ηµέρα έως τριάντα ηµέρες) β)η φυλάκιση (από δέκα ηµέρες έως πέντε έτη ) γ)η πρόσκαιρη κάθειρξη (από πέντε έτη έως είκοσι έτη) δ)η ισόβια κάθειρξη. Οι ποινές σε χρήµα είναι: α)το πρόστιµο (από 10.000 δρχ. έως 200.000 δρχ.) β)η χρηµατική ποινή (από 200.000 δρχ. έως 5.000.000 δρχ. ). Το ποσό του προστίµου και της χρηµατικής ποινής µπορεί να αυξάνεται ή να µειώνεται από ειδικές διατάξεις νόµου, που τιµωρούν ένα συγκεκριµένο ποινικό αδίκηµα. Το δικαστήριο που τιµωρεί τον ένοχο δράστη του εγκλήµατος αποφασίζει το ποιο ακριβώς θα είναι µέγεθος της ποινής, στα πλαίσια των ορίων που θέτει ο Νόµος. Τη σχετική απόφασή του (επιβολή ποινής) λαµβάνει κατά τη λεγόµενη «επιµέτρηση της ποινής»,αφού δηλαδή λάβει υπόψη του ορισµένα κριτήρια που προβλέπει ο Ποινικός Κώδικας (άρθρα 79-87ΠΚ),από τα οποία πιο σηµαντικά είναι: α)η βαρύτητα του εγκλήµατος που έχει τελεστεί και β)η προσωπικότητα του εγκληµατία. Το δικαστήριο µπορεί να υπερβεί το κατώτατο όριο ποινής που ορίζει η συγκεκριµένη διάταξη,αν υπάρχουν ελαφρυντικές περιστάσεις ή αν από άλλη διάταξη προβλέπεται ποινή ελαττωµένη. Μπορεί να υπερβεί το ανώτατο όριο ποινής µόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, δηλαδή αν ο δράστης είναι υπότροπος ή καθ έξη εγκληµατίας. Στο σύγχρονο ελληνικό ποινικό σύστηµα υπάρχουν στοιχεία ελαστικότητας που καθιστούν ηπιότερη την επιβολή και την εκτέλεση της ποινής. Μεταξύ αυτών διακρίνουµε : α)τη δυνατότητα εξαγοράς της ποινής στέρησης της ελευθερίας (για ποινές στέρησης της ελευθερίας κάτω των τριών ετών), β)τη δυνατότητα αναστολής της ποινής (για όσους καταδικάσθηκαν,χωρίς να έχουν τιµωρηθεί προηγουµένως για άλλες πράξεις σε ποινή στέρησης της ελευθερίας συνολικώς µεγαλύτερης των έξι µηνών),γ)την απόλυση από τη φυλακή υπό όρο (η δυνατότητα να εξέρχεται από τη φυλακή ο κατάδικος, αφού εκτίσει ένα τµήµα της ποινής του και µε τον όρο να µην υποπέσει σε άλλη αξιόποινη συµπεριφορά). 59

6. ΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ Α. Τα εγκλήµατα διαβαθµίζονται ανάλογα µε τη σοβαρότητά τους,µε κριτήριο την ποινή που προβλέπεται να επιβληθεί στον δράστη τους. Πταίσµατα είναι τα εγκλήµατα που τιµωρούνται µε κράτηση ή πρόστιµο. Πληµµελήµατα είναι τα εγκλήµατα που τιµωρούνται µε φυλάκιση ή χρηµατική ποινή. Κακουργήµατα είναι τα εγκλήµατα που τιµωρούνται µε κάθειρξη (ισόβια ή πρόσκαιρη) 1. Ο χαρακτηρισµός ενός εγκλήµατος ως πταίσµατος ή πληµµελήµατος ή κακουργήµατος προκύπτει από την ποινή που επισείει η συγκεκριµένη διάταξη του νόµου που τιµωρεί το έγκληµα αυτό. Β. Μια άλλη διάκριση των εγκληµάτων γίνεται µε βάση το αν για την τιµωρία του δράστη απαιτείται η ρητή επιθυµία του παθόντος να τιµωρηθεί ο δράστης. Αυτεπαγγέλτως διωκόµενα εγκλήµατα είναι εκείνα για τα οποία ασκείται η ποινική δίωξη και τιµωρείται ο δράστης,ανεξάρτητα από το εάν ο παθών δηλώσει ότι επιθυµεί να τιµωρηθεί ο δράστης ή όχι. Τα περισσότερα εγκλήµατα είναι αυτεπαγγέλτως διωκόµενα, λαµβανοµένου µάλιστα υπόψη ότι σε ορισµένα εγκλήµατα δεν µπορεί να προσδιορισθεί κάποιος ως παθών 2. Κατ έγκληση διωκόµενα εγκλήµατα είναι εκείνα για τα οποία ασκείται η ποινική δίωξη και τιµωρείται ο δράστης,µόνο εάν ο παθών δηλώσει ρητά ότι επιθυµεί να τιµωρηθεί ο δράστης και δεν ανακαλέσει τη δήλωσή του αυτή.η δήλωση του παθόντος ότι επιθυµεί την τιµωρία του δράστη ονοµάζεται έγκληση. Ο χαρακτηρισµός ενός εγκλήµατος ως κατ έγκληση διωκόµενου προσδιορίζεται µε ειδική διάταξη νόµου (λ.χ. το αδίκηµα αυτό διώκεται ύστερα από έγκληση ). 1 Ο νόµος µπορεί να προβλέπει και την επιβολή χρηµατικής ποινής ταυτόχρονα µε την κάθειρξη για την τιµωρία του δράστη κακουργήµατος. Επίσης σωρευτικά ή διαζευκτικά µπορεί να προβλέπεται επιβολή κράτησης και προστίµου στον δράστη πταίσµατος,όπως επίσης στον δράστη πληµµελήµατος µπορεί να προβλέπεται η επιβολή φυλάκισης και χρηµατικής ποινής (σωρευτικά ή διαζευκτικά). 2 Λ.χ. στο έγκληµα της κακόβουλης βλασφηµίας (199ΠΚ: Με φυλάκιση δύο ετών τιµωρείται όποιος δηµόσια και κακόβουλα βρίζει µε οποιονδήποτε τρόπο το Θεό) δεν µπορεί να προσδιορισθεί «παθών»,ο οποίος θα νοµιµοποιούταν να δηλώσει ότι επιθυµεί την τιµωρία του δράστη (υποβολή εγκλήσεως). 60

ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ- ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΜΠΕ ΩΣΗ 1.Να εντοπίσετε και να υπογραµµίσετε (µε έντονο χρώµα) στα κείµενα των ν. 2774/1999 και 2472/1997 τις διατάξεις ουσιαστικού ποινικού δικαίου. 2.Αντιλαµβάνεσθε τη σπουδαιότητα και τη χρησιµότητα των διατάξεων του άρθρου 7 του Συντάγµατος για τον σύγχρονο άνθρωπο; 3.Να βρείτε και να κάνετε µια φυλλοµέτρηση -πρόχειρη ανάγνωση του Ποινικού Κώδικα και του Κώδικα Ποινικής ικονοµίας (απασχόληση 30 ) 4.Μπορείτε να προσδιορίσετε τον χαρακτηρισµό κάθε εγκλήµατος ως πταίσµατος, πληµµελήµατος ή κακουργήµατος, αν αναγνώσετε τη σχετική διάταξη µε βάση την οποία τιµωρείται η αντίστοιχη συµπεριφορά; 5.Στα άρθρα 370Β και 370Γ ΠΚ προβλέπεται η τιµωρία κάποιου πταίσµατος; 6.Η χωρίς δικαίωµα αντιγραφή προγράµµατος υπολογιστών είναι έγκληµα «αυτεπάγγελτο» ή «κατ έγκληση διωκόµενο»; 7.Ποιο είναι το ελάχιστο όριο (χωρίς να ληφθούν υπόψη ελαφρυντικά) και ποιο το ανώτατο όριο ποινής,που µπορεί να επιβληθεί σε αυτόν που απόκτησε πρόσβαση σε στοιχεία που έχουν εισαχθεί σε περιφερειακή µνήµη υπολογιστή; 8.Τι είναι «έγκληση»; ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ Κατά τη µελέτη του κεφαλαίου αυτού, να γίνει αναδροµή στις διατάξεις των νόµων 2472/1997, 27774/1999 και 2867/2000. 61