OrÓÔÓ îûùôúá IX 93 113 ΠETPOΣ ΘEMEΛHΣ Mεσσηνίας οίνος και Δι νυσος Η γεωγραφική θέση της Mεσσηνίας (χάρτης) κατά μήκος της δυτικής ακτής της Πελοποννήσου, οι ε φορες κοιλάδες του πλωτο και πλο σιου σε ψάρια Πάμισου στα νοτιοανατολικά της χώρας (Παυσ. IV 34, 1) και του Βαλ ρα με τους παραπ ταμο ς του που διασχίζουν το Στενυκληρικ πεδίο, καθώς επίσης το ήπιο μεσογειακ κλίμα της την ανέδειξαν σε περιοχή ευνοημένη απ τη φ ση με μεγάλη ποικιλία ζώων της στεργιάς και των υδάτων, καθώς και αξι λογη παραγωγή αγροτικών προϊ ντων (Τυρταίος, fr. 5.3 [Diehl]: ªÂÛ- Û ÓËÓ àá ıeó ÌbÓ àúôüó, àá ıeó b Ê Ù ÂÈÓ) 1. Εκτ ς απ τους ελαιώνες, οι αμπελώνες και οι συκεώνες κυριαρχο σαν και εξακολουθο ν να κυριαρχο ν στους μεσσηνιακο ς κάμπους 2. Σε ελληνιστική εναγική πυρά ιερο ήρωος, β ρεια απ το Γυμνάσιο, βρέθηκε μεγάλος αριθμ ς πυρακτωμένων σπ ρων: σταφυλιο της οινοφ ρου αμπέλου (vitis vinifera), ελιάς (olea europea) και κουκουνάρας (pinus pinea), καθώς επίσης αμ γδαλα (amygdalus communis) 1. Roebuck 1945, 149 165. 2. Το στενυκληρικ ν πεδίον περιλαμβάνεται στη σημερινή πεδιάδα του Μελιγαλά, ενώ το νοτι τερο τμήμα της μεσσηνιακής πεδιάδας ονομάζεται Μακαρία ή πεδιάδα του κάτω Παμίσου και της Θουρίας (Στράβ. VIII 4, 6). Αγνοώ την ετυμολογική προέλευση της λέξης «Μελιγαλάς», μως το μέλι και το γάλα που αναπ φευκτα έρχονται στο νου, παραπέμπουν σε θεϊκές τροφές και σε μυθικών διαστάσεων αγαθά της γης. Δεν είναι επίσης τυχαίο το γεγον ς τι κάπροι, αγελάδες, βουκ λοι, αγριοσυκιές, κρασί, καθώς και άλλα ζώα, φυτά και προϊ ντα αναμειγν ονται συχνά με τα συμβάντα των μεσσηνιακών πολέμων μέσα απ τις γλαφυρές περιγραφές του Παυσανία στο τέταρτο βιβλίο του των Μεσσηνιακών (IV 4, 3 και 15, 6). Για το κλίμα της Μεσσηνίας βλ. Jardé 1925, 109 112 Δικαιάκος 1969. Για τα ψάρια του πλωτο Παμίσου: Παυσανίας IV 34, 1 2 Αναγνωστάκης 2007, 51 56. Για την παραγωγή λαδιο στη Βενετοκρατο μενη Μεσσηνία, τις ποσ τητες για εγχώρια κατανάλωση και εξαγωγή και τους σχετικο ς δασμο ς μπορεί κανείς να πληροφορηθεί απ την αναφορά του προβλεπτή Zacharia Bembo, βλ. Topping 1981.
94 ΠETPOΣ ΘEMEΛHΣ και κάστανα (castanea sativa), που μελετήθηκαν 3. Παρ μοιοι πυρακτωμένοι καρποί και σ κα εντοπίστηκαν και σε ταφές νηπίων του 2ου 3ου αι. μ.χ. στο ταφικ μνημείο 17 έξω απ την Αρκαδική Π λη 4. Οι Μεσσήνιοι ήταν αυτάρκεις στην παραγωγή λαδιο και τοπικο οίνου, που αποθηκε ονταν και μεταφέρονταν σε ντ πιους οξυπ θμενους αμφορείς χωρίς σφραγίσματα στις λαβές, σε σχήμα παρ μοιο με εκείνο των αμφορέων της Kνίδου (εικ. 1α β) 5. Η αυτάρκεια των Μεσσήνιων σε κρασί συνάγεται έμμεσα και απ την ε ρεση μικρο σχετικά αριθμο εισηγμένων αμφορέων οίνου απ τα φημισμένα κέντρα παραγωγής της αρχαι τητας. Απ τους 124 συνολικά εισηγμένους αμφορείς κρασιο που έχουν έλθει στο φως ως σήμερα στη Μεσσήνη, 66 προέρχονται απ τη Ρ δο, 41 απ την Κνίδο, 7 απ την Κω, ενώ απ ένας αποδίδεται στην Κ ρινθο, την Κέρκυρα και τη Χίο. Ο μεγαλ τερος αριθμ ς εισηγμένων αμφορέων κρασιο χρονολογείται στα χρ νια της πρώιμης ρωμαιοκρατίας, μεταξ 146 και 30 π.χ. 6. Η παραγωγή κρασιο στη Μεσσηνία θα πρέπει να ήταν ανάλογη με εκείνη της μορης Ηλείας, που στην περιοχή τουλάχιστον της Πίσας γιν ταν συστηματική αμπελοκαλλιέργεια σ μφωνα με τον Παυσανία (VI 22, 1). 7 H Mεσσήνη είχε κρατήσει το μέγεθος και την ιπποδάμεια πολεοδομική μορφή της ως τα τέλη περίπου του 4ου αι. μ.x. Θα πρέπει εντο τοις να τονισθεί τι, μολον τι τα τείχη μήκους 9.5 χιλιομέτρων περιέβαλαν έκταση 290 εκταρίων, μεγαλ τερη δηλαδή απ αυτήν της Αθήνας και της Σπάρτης, έκλειναν μέσα τους έναν τεράστιο αδ μητο χώρο ευρ τερο απ τον δομημένο (εικ. 2). Ο αδ μητος αυτ ς ελε θερος εντ ς των τειχών χώρος, rus in urbe (àáúôd âó applefiïâè) 8, σ μφωνα με ανάλογο παράδειγμα της Πομπηίας 9, περιελάμβανε τον ορειν γκο της Ιθώμης για υλοτομία, λατ μευση και βοσκή, καθώς και ομαλές εκτάσεις στα ν τια, αλλά και στα δυτικα και ανατολικά του κέντρου της π λης για καλλιέργεια σε αγρο ς με οπωροφ ρα, ελιές, αμπελώνες και οικ σιτα ζώα 10. Η εικ να 3. Megaloudi 2004. 4. Θέμελης 1996, πίν. 55α. 5. Tsilogianni 2006, 4 13. Γενικά για παραγωγή λαδιο βλ. Hitchner 2002, 71 83. 6. Ζ μπολας Τζαμουράνη 2009 (αδημοσίευτη μελέτη). 7. Zoumbaki 2001, 172 177. 8. Η λέξη rus μεταφράζεται στα Αγγλικά: the country, lands, fields, farm, estate (Lewis 1989 2 s.v.). 9. Greene 1986, 94 97. 10. Πρβλ. Cartledge Spawforth 1989, 183 σημ. 14, που αναφέρονται τα εξής για την πολη της Σπάρτης: The impression is created of an urban habitat in Roman times which continued to comprise, alongside public buildings and private dwellings, a fair amount of va-
MEΣΣHNIAΣ OINOΣ KAI ΔIONYΣOΣ 95 που παρουσίαζε το αστικ τοπίο, ο ευρ τερος χώρος της τειχισμένης π λης στην αρχαι τητα δεν διέφερε ουσιαστικά απ τη σημερινή ψη του αρχαιολογικο πάρκου με τα μεγαλειώδη αρχαία οικοδομήματα πολιτικο και λατρευτικο χαρακτήρα να δεσπ ζουν ανάμεσα σε σ γχρονους ελαιώνες, αμπελώνες και αγρο ς με φρο τα και λαχανικά 11. Tο β ρειο τμήμα της νησίδας στα δυτικά της οδο που οδηγεί στο Πρ πυλο του Γυμνασίου καταλαμβάνεται απ έπαυλη, διαστάσεων 25X30 μ. περίπου, του 3ου 4ου αι. μ.x. (εικ. 3) 12. Aκολουθεί τον προσανατολισμ των προγενέστερων φάσεων της ελληνιστικής περι δου και ενσωματώνει ορισμένους απ τους τοίχους των φάσεων αυτών στο αρχιτεκτονικ της σχέδιο. H κεντρική είσοδος της έπαυλης βρίσκεται στη β ρεια πλευρά την προσιτή απ δρ μο A Δ κατε θυνσης. H αστική αυτή έπαυλη (villa urbana) έχει την τυπική μορφή των επα λεων της ρωμαιοκρατίας. Περιλαμβάνει εικοσιέξι δωμάτια, μεταξ των οποίων αναγνωρίζονται το vestibulum, οι fauces, το impluvium, το atrium, το tablinum, οι αποθήκες, δ ο τουλάχιστον αίθρια με πηγάδια και βοηθητικοί χώροι για τη διαμονή των δο λων, καθώς και χώροι με λίθινα πατητήρια για την παρασκευή κρασιο και μυλ λιθοι για το άλεσμα δημητριακών 13. Tα επισημ τερα δωμάτια φέρουν ψηφιδωτά δάπεδα με ποικίλα γεωμετρικά θέματα, ενώ στο ψηφιδωτ δάπεδο του ανδρώνα εικονίζεται το θεϊκ ζε γος Δι νυσος και Αριάδνη μέσα σε πλαίσιο απ πολ χρωμους κ βους περιβαλλ μενο απ ταινία με βλαστ κισσο (εικ. 4). Η μικρή αιωρο μενη μορφή του θνητο αριστερά μπορεί να ταυτιστεί με τον ιδιοκτήτη της έπαυλης, ο οποίος ευχαριστεί ή ικετε ει τον Δι νυσο, θε του οίνου αλλά και των υπερπ ντιων εμπορικών δραστηριοτήτων, να του χαρίσει τα αγαθά της θάλασσας. Η προτομή του κάπρου και το δοιάκι στο κάτω μέρος της παράστασης δηλώνουν, νομίζω, τις θαλάσσιες εμπορικές δραστηρι τητες του ιδιοκτήτη 14. O παγανιστής προφανώς και cant plots, perhaps to be imagined as under cultivation in the form of market-gardens, orchards and vineyards. 11. Η συμπλήρωση πολεοδομικών νησίδων (insulae) στη ν τια περιοχή της π λης έχει γίνει αυθαίρετα απ τη Mueth-Herda 2005. 12. Θέμελης 2002β, 32 34, εικ. 14-6. 13. Στην περιοχή της Κρήνης Αρσιν ης, στην αγορά, λειτουργο σε απ τον 4ο αι. μ.χ. υδρ μυλος, ο οποίος εγκαταλείφτηκε τον 6ο αιώνα. Tροχ ς του υδρ μυλου γ ριζε με την πτώση του νερο και μετέδιδε την κίνηση στη μυλ πετρα μέσα σε δωμάτιο, βλ. Σιδηρ πουλος 2002, 104 105, εικ. 12 13. 14. Οι ε ποροι γαιοκτήμονες διέθεταν δικά τους πλοία για τις μεταφορές των προϊ ντων τους, βλ. Cameron 1993, 191.
96 ΠETPOΣ ΘEMEΛHΣ θεοφοβο μενος αυτ ς ιδιοκτήτης της έπαυλης, πως και άλλοι ευπατρίδες Mεσσήνιοι δεν δίστασε να επιλέξει «επιφανή τ πο» της π λης για να οικοδομήσει την πολυτελή κατοικία του 15. Σ μφωνα με σα σημειώνει ο Λιβάνιος (314 393 μ.x.), σε μια επαρχιακή π λη, πως η Nικομήδεια και προφανώς και η Mεσσήνη, έβρισκε ακ μη κανείς ôó Ú ÂéÁÂÓÈÎÉ Î Ù ÁˆÁÉ και âú ÛÙb ÙáÓ MÔ ÛáÓ 16. Στην περιφέρεια της ορχήστρας του Θεάτρου ήλθαν μεταξ άλλων στο φως δ ο λίθινοι θρ νοι με λεοντοπ δαρα. Ένας βρίσκεται τοποθετημένος στην κορυφή περίπου του ημικυκλίου της ορχήστρας και φαίνεται τι προοριζ ταν για τον ιερέα του Διον σου (εικ. 5). Το ερισείνωτο σώζει στο αριστερ της απ ληξής του συμφυές κεφάλι χήνας που στρέφει πίσω. Ασβεστολιθικ βάθρο χάλκινου ανδριάντα, τοποθετημένο στα δεξιά του θρ νου αναφέρεται σε αγωνοθέτη της γιορτής των Διονυσίων (αρ. ευρ. 14564). Τρίστιχη επιγραφή στην πρ σθια επιφάνεια του βάθρου: τέλη 3ου αι. π.χ. 17 fiêˆó ÛÈÎÚ ÙÂ[Ô ] àáˆóôıâù Û ÈÔÓ Û [ÔÈ ] Æ. 18εκ. 4 ÏÏÈÎÚ ÙË, ÛˆÓ âappleô ËÛ Ó. Τ βάθρο αυτ που έφερε τον χάλκινο ανδριάντα του αγωνοθέτη Σ φωνα αποτελεί την πρώτη επιγραφική μαρτυρία για την τέλεση αγώνων προς τιμήν 15. Πρβλ. Karivieri 1994, 139 σημ. 164: για την Aθηναϊκή ελίτ και τις κατοικίες της. 16. Brown 1971, 33. 17. Γράμματα ψ. 0.015 0.025μ. Ο αγωνοθέτης fiêˆó ÛÈÎÚ ÙÂÔ δεν είναι γνωστ ς απ άλλη επιγραφική ή φιλολογική μαρτυρία. Ενας Αθηναίος γλ πτης ÏÏÈÎÚ ÙË, που φαίνεται τι ταυτίζεται με τον δικ μας, εργάστηκε στην Επίδαυρο γ ρω στα τέλη του 3ου αι. π.χ. (IG IV 1², 306. A. Stewart, Attika. Studies n Athenian Sculpture of the Hellenistic Age, Plymouth 1979, Appendix 157, Period II: 266 210 B.C.). Ο ίδιος γλ πτης σε συνεργασία με τον  ÍÈappleappleÔ απ τη Μεγαλ πολη φιλοτέχνησε και δε τερο άγαλμα στημένο στην αγορά της Μεσσήνης (αρ. ευρ. 13919. ΠΑΕ 2004, 34). Ο ÏÏÈÎÚ ÙË \AÚÈÛÙ ˆ, εγγον ς εν ς ομώνυμου καλλιτέχνη, είχε φιλοτεχνήσει πορτραίτα στο Άργος και την Επίδαυρο (IG IV 1², 240. G. Lippold, Die griechische Plastik, München 1950, 339). Γλ πτης με το νομα ÛˆÓ δεν μαρτυρείται. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η πρακτική της συνεργασίας γλυπτών, συχνή σχετικά στη Μεσσήνη, που μελέτησε η Virginia Campell Goodlett (Collaboration in Greek Sculpture: The Literary and Epigraphical Evidence (Diss.), New York 1989).
MEΣΣHNIAΣ OINOΣ KAI ΔIONYΣOΣ 97 του θεο Διον σου, η λατρεία του οποίου στην π λη της Μεσσήνης παρέμενε μέχρι σήμερα αβέβαιη. Ο Παυσανίας, αναφερ μενος στο βουν Ε α (σημεριν ς Άγιος Βασίλειος), που υψώνεται αμέσως ανατολικά του ρους Ιθώμη, σημειώνει τι το νομά του βουνο οφείλεται στα βακχικά επιφώνηματα ÂéÔÖ Âé Ó, που εκεί για πρώτη φορά πρ φεραν ο Δι νυσος και οι εκστασιασμένες μαιν μενες γυναίκες της ακολουθίας του, πως οι Θυιάδες (Mαινάδες) των Δελφών που αναζητο σαν τον Δι νυσο Λικνίτη στον χιονισμένο Παρνασσ και χ ρευαν ένθεες κατασπαράσσοντας ερίφια 18. Να και άγαλμα του θεο της μέθης και του δράματος στην π λη της Μεσσήνης δεν μνημονε ει ο περιηγητής. Η νέα αναθηματική επιγραφή του Θεάτρου, εντο τοις, μαρτυρεί τι η λατρεία του Διον σου ασκο νταν στη Μεσσήνη, ενώ θεατρικοί αγώνες λάμβαναν χώρα προς τιμήν του στο Θέατρο κατά τον εορτασμ των Διονυσίων με επικεφαλής αγωνοθέτη. Βρίσκουν έτσι τη θέση τους και ορισμένα σποραδικά ευρήματα, που σχετίζονται με τον θε του οίνου, πως το άγαλμα εν ς αναπαυ μενου Σατυρίσκου με σταυρωμένα τα π δια και αναριγμένη δορά ζώου στον αριστερ του ώμο (εικ. 6). Σε άγαλμα του διονυσιακο κ κλου ή του ίδιου του θεο πρέπει να ανήκει και ένα μαρμάρινο στήριγμα αγάλματος σε μορφή κορμο δένδρου με αναριχώμενο πάνω του βλαστ αμπέλου (εικ. 7) 19. 18. Themelis 1992, 49 72. 19. Θέμελης, 1999, 98, πίν. 64 65 και 104 αρ. 7, πίν. 72α.
98 ΠETPOΣ ΘEMEΛHΣ ΠAPAPTHMA KΛEANΘHΣ ΣIΔHPOΠOYΛOΣ Δι νυσος και οίνος σε μεσσηνιακά νομίσματα Στη Μεσσήνη η θρησκευτική πρωτοκαθεδρία του Δία Ιθωμάτα, της Δήμητρας και του Ασκληπιο στη ζωή και τη νομισματοκοπία της π λης δεν άφησαν πολλά περιθώρια στον Δι νυσο. Αποτέλεσμα είναι η παρξη μιας και μ νης σχετικής κοπής τρίχαλκων πιθαν τατα, γ ρω στο 190 π.χ., που ως οπισθ τυπος εμφανίζεται β τρυς σε κληματίδα πλάι στο μον γραμμα του εθνικο ª (ÛÛ Ó ˆÓ) και τα αρχικά του ον ματος του άρχοντα π(---) σε στεφάνι (εικ. 8). Στηριγμένοι πάντως στα αποτελέσματα των συνεχιζ μενων ανασκαφών, τις επιγραφικές και αρχαιολογικές μαρτυρίες για την τοπική οικονομία και κοινωνία, θεωρο με την εικονογραφική ένδεια του αμπελουργικο κ κλου στα νομίσματα της π λης μάλλον συμπτωματική. Απ δειξη αποτελεί η εντελώς διαφορετική κατάσταση στη νομισματική παραγωγή της μορης Κορώνης. Εδώ, πως στην Άνδρο και την Τήμνο της Αιολίδας, τη Θάσο και τη Βοιωτία, ο διονυσιακ ς κ κλος έχει έντονη παρουσία. Οπισθ τυπος λων των αργυρών τριώβολων της π λης, κομμένων κατά τη γνώμη μας στο διάστημα 146 130 π.χ., είναι β τρυς μαζί με το ƒ(ôó È ˆÓ) του εθνικο και το γράμμα-αριθμητικ του έτους κοπής (εδώ το δηλαδή 140/139) μέσα σε στεφάνι κισσο (εικ. 9). Στα σπανι τατα τετράχαλκα της ίδια π λης επανέρχεται ουσιαστικά το ίδιο θέμα, πως δείχνει το παράδειγμα με το νομα του άρχοντα ÈÙ(---), σήμερα στο Βρετανικ Μουσείο, καθώς και εκείνο του άρχοντα ÁˆÓ(---) απ τις ανασκαφές της Μεσσήνης (εικ. 10). Στα χρ νια της ρωμαιοκρατίας η Μεσσηνία έχει περιορισμένη νομισματοκοπία, αποκλειστικά σε χαλκ και κατανεμημένη άνισα στον χρ νο. Η ίδια η Μεσσήνη εκδίδει φειδωλά στα μέσα μάλλον του 1ου αι. μ.χ. ψευδο-αυτ νομα νομίσματα, κοπές δηλαδή χωρίς το πορτραίτο του αυτοκράτορα με οπισθ τυπο αγαλματικο ς τ πους των κ ριων θεοτήτων της π λης, ενώ στα χρ νια του Σεπτήμιου Σεβήρου, πιθανώς στη δεκαετία 198 208 μ.χ., μαζί με πολλές ακ μα πελοποννησιακές π λεις επανέρχεται με μια τελευταία, πλο σια σχετικά νομισματική παραγωγή. Καθώς ο εμπροσθ τυπος δεσμε εται απ το πορταίτο του αυτοκράτορα ή μέλους της οικογένειάς του, οι πίσω ψεις των νομισμάτων εικονογραφο νται με τις παραδοσιακές λατρείες, τα μνημεία και τα αγάλματα των π λεων.
MEΣΣHNIAΣ OINOΣ KAI ΔIONYΣOΣ 99 Εντυπωσιακή είναι η συχν τητα εμφάνισης του Διον σου στις κοπές είκοσι τουλάχιστον π λεων. Ανάμεσά τους η Κυπαρισσία, αν παρκτη νομισματικά σε προεγενέστερες εποχές, χρησιμοποιεί τον τ πο του Διον σου ως κ ριο θέμα της. Ο θε ς αποδίδεται ρθιος προς τα αριστερά με θ ρσο στο αριστερ χέρι και κάνθαρο στο δεξί, πως σε παράδειγμα κοπής στο νομα του Καρακάλλα, γιο του Σεπτίμιου Σεβήρου και καίσαρα στα χρ νια της εξουσίας του πατέρα του, και στον οπισθ τυπο αντίστοιχης κοπής του Σεπτίμιου Σεβήρου (εικ. 11). Γνωρίζουμε ανάλογες κοπές της ίδιας π λης, της Κυπαρισσίας, με εμπροσθ τυπο πορτραίτα του αυτοκράτορα, της γυναίκας του Ιουλίας Δ μνας, καθώς και της Πλαυτίλλας, συζ γου του Καρακάλλα. Το νομισματικ κεν του έτερου καίσαρα, του Γέτα, πιστε ουμε τι θα καλυφθεί σ ντομα με νέα ευρήματα. Η εικονογραφική αυτή επιλογή του ρθιου Δι νυσου-βάκχου, αν και διαδεδομένη σε επαρχιακά νομίσματα π λεων ολ κληρης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, απ τη θρακική Μεσημβρία ως τη φρυγική Άγκυρα, την αρκαδική Ψωφίδα, αλλά και το Ανεμο ριον της Κιλικίας, σίγουρα εκφράζει και στην περίπτωση της Κυπαρισσίας έναν οικονομικ προσανατολισμ, που πρέπει να έχει σχέση με τον οινοπαραγωγικ χαρακτήρα της τοπικής γεωργικής παραγωγής, μέρος της οποίας ενδέχεται να εξάγονταν προς την ιταλική χερσ νησο. Αντίστοιχα μπορεί να σχολιαστεί και το παράδειγμα της Π λου, που ο ίδιος οπισθ τυπος παραδίδεται πάνω σε ένα σπάνιο ν μισμα του Γέτα της ίδιας σεβεριανής περι δου. Παρ λο που οι λοιπές μεσσηνιακές π λεις, πως η Ασίνη (σημερινή Kορώνη), η Μοθώνη, οι Κολωνίδες και η Θουρία δεν χρησιμοποιο ν διονυσιακο ς τ πους στις κοπές τους, θεωρο με τι μπορο ν να συνυπολογιστο ν στις αμπελουργικά παρο σες μικροοικονομίες της Πελοποννήσου.
100 ΠETPOΣ ΘEMEΛHΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ Mεσσήνη Τρίχαλκο (γ ρω στο 190 π.χ.). Εμπρ.) κεφαλή Δήμητρας με στεφάνι απ στάχυα προς τα δεξιά. Οπισθ.) β τρυς κρεμασμένος απ κληματίδα, στο πεδίο δεξιά το μον γραμμα του εθνικο ª (ÛÛ Ó ˆÓ) και τα αρχικά του ον ματος του νομισματοκ που π(---) σε στεφάνι. Bάρος XX. Διάμετρος 16. Άξονες διάφοροι. SNG Cop. 523. Grandjean série. XII, émission a (190 180 π.χ.). Kορώνη Tριώβολα Κοπή χωρίς αριθμητικ του έτους (146 143 π.χ.). 1. Εμπρ.) κεφάλι Aθηνάς με κορινθιακ κράνος σε κατατομή προς τα δεξιά περιβαλλ μενο απ στικτ κ κλο. Οπισθ.) β τρυς κρεμασμένος απ κληματίδα, στο πεδίο αρ. και δ. τα αρχικά του εθνικο - ƒ(ôó È ˆÓ) και λα σε στεφάνι κισσο που δένει κάτω, επάνω δ ο καρποί. Bάρος 2.45 2.5 2.49 2.38. Διάμετρος 14 14 14 14. Άξονας 12 3 2 12. BMC σ. 114.1 2, πίν. ΧΧΙΙΙ.5. Grandjean πίν. XXVI.2. BCD 780 782 και 790.1. Κοπή του 143/2 π.χ. 2. Εμπρ.) μοιος με προηγο μενο. Οπισθ.) μοιος με προηγο μενο, αλλά κάτω το γράμμα Δ ως αριθμητικ δηλωτικ του έτους. Bάρος 2.39. Διάμετρος 14. Άξονας 11. Grandjean πίν. XXVI.3. Warren 1999, σημ. 52. BCD 783. Κοπή του 142/1 π.χ. 3. Εμπρ.) μοιος με προηγο μενο. Οπισθ.) μοιος με προηγο μενο, αλλά με το γράμμα E ως αριθμητικ. Bάρος 2,56. Διάμετρος 14. Άξονας 12. Grandjean πίν. XXVI.4. Warren 1999, σημ. 52. BCD 784. Κοπή του 140/139 π.χ.
MEΣΣHNIAΣ OINOΣ KAI ΔIONYΣOΣ 101 4. Εμπρ.) μοιος με προηγο μενο. Οπισθ.) μοιος με προηγο μενο, αλλά με το γράμμα Z ως αριθμητικ. Bάρος 2.46. Διάμετρος 14. Άξονας 12. BMC σ. 114.3. Grandjean πίν. XXVI.5. Warren 1999, σημ. 52. SNG Lockett 2484. BCD 785. Κοπή του 139/8 π.χ. 5. Εμπρ.) μοιος με προηγο μενο. Οπισθ.) μοιος με προηγο μενο, αλλά με το γράμμα H ως αριθμητικ. Bάρος 2.40. Διάμετρος 14. Άξονας 1. Grandjean πίν. XXVI.6. Hunter 1, πίν. XXXVIII.23. SNG Cop. 533. Warren 1999, σημ. 52. BCD 786. Κοπή του 138/7 π.χ. 6. Εμπρ.) μοιος με προηγο μενο. Οπισθ.) μοιος με προηγο μενο, αλλά με το γράμμα Θ ως αριθμητικ. Bάρος 2.46 2.39. Διάμετρος 14 14. Άξονας 12 12. BMC σ. 114.4, πίν. ΧΧΙΙΙ.6. Grandjean πίν. XXVI.7. Warren 1999, σημ. 52. BCD 787, 790.2. Κοπή του 137/6 π.χ. 7. Εμπρ.) μοιος με προηγο μενο. Οπισθ.) μοιος με προηγο μενο, αλλά με το γράμμα I ως αριθμητικ. Bάρος 2.37. Διάμετρος 14. Άξονας 1. BMC σ. 114.5. Grandjean πίν. XXVI.8. Warren 1999, σημ. 52. BCD 788. 8. Εμπρ.) μοιος με προηγο μενο. Οπισθ.) μοιος με προηγο μενο, αλλά με τα γράμματα IA ως αριθμητικ 20. Bάρος 2.30. Διάμετρος 14. Άξονας 2. Grandjean πίν. X. SNG Cop. 534. Warren 1999, σημ. 52. BCD 789. Τετράχαλκα (146 130 π.χ.) 9. Eμπρ.) κεφάλι Aθηνάς με κορινθιακ κράνος σε κατατομή προς τα δεξιά. 20. Η κοπή με το αριθμητικ π Δ (=131/130 π.χ.) έχει ελλειπή βιβλιογραφική τεκμηρίωση, εξ ο και η παράλειψή της.
102 ΠETPOΣ ΘEMEΛHΣ Oπισθ.) β τρυς κρεμασμένος απ κληματίδα. Επιγραφή άνω και δεξιά KOPON-AIE N, αρ. η αρχή του ον ματος του νομισματοκ που A N(---). Bάρος 4.4γρ. Διάμετρος 18χ. Άξονας 10. AEM Mεσσήνης 1297. Aδημοσίευτο και αμάρτυρο βιβλιογραφικά. Για τους τ πους βλ. ΒΜC, σ. 114.6. 10. Eμπρ.) μοιος με προηγο μενο. Oπισθ.) μοιος με προηγο μενο, αλλά η επιγραφή με το νομα του άρχοντα OIT(---). Bάρος 3.6γρ. Διάμετρος 20χ. Άξονας 6. BΜC, σ. 114.6, πίν. ΧΧΙΙΙ.7 (μοναδικ γνωστ παράδειγμα). Grandjean πίν. XXVII.1. Kυπαρισσία Χάλκινα ασσάρια (198 208 μ.χ.). Σεπτ. Σεβήρος ως αυτοκράτωρ. 1. Εμπρ.) στεφανωμένη κεφαλή 21 σε κατατομή προς τα δεξιά C C - V ƒ C. Oπισθ.) ρθιος προς αριστερά ο Δι νυσος με κοντ χιτώνα, κρατεί θ ρσο και κάνθαρο 22. V- ƒ-πccπ ø. Βάρος 5.36γρ. Διάμετρος 20 21χ. Άξονας 10. SNG Cop. 535. NCP P, xvii (οπισθ.). BMC Pel. σ. 115.1, πίν. ΧΧΙΙΙ.8 (άλλη σφραγίδα οπισθ.) Καρακάλλας ως καίσαρ. 2. Εμπρ.) στεφανωμένη θωρακοφ ρος προτομή προς τα δεξιά με μανδ α. π ª ƒ V Δø π. Οπισθ.) μοιος με προηγο μενο. V ƒπccπ ø. Βάρος 5.03 4.27 4.71γρ. Διάμετρος 20 20 21.5. Άξονας 6 11 11. SNG Cop. 536. BCD 23 791.9. BCD 798. 21. Και χι προτομή, πως περιγράφεται στη βιβλιογραφία 22. Στο NCP, σ. 70.1 ο ίδιος τ πος αναφέρεται ως υφιστάμενος και για κοπή στο νομα της Ιουλίας Δ μνας, συζ. Σεπτίμιου Σεβήρου. 23. που ο κάνθαρος περιγράφεται λανθασμένα ως jug και ταυτίζεται με το NCP P, xvii που μως είναι κοπή Σεπτ. Σεβήρου.
MEΣΣHNIAΣ OINOΣ KAI ΔIONYΣOΣ 103 Πλαυτίλλα, συζ. Καρακάλλα (202 205 μ.χ.). 3. Εμπρ.) προτομή σε κατατομή προς τα δεξιά. [---] VΔπ C μ. Οπισθ.) μοιος με προηγο μενο. [ V ƒπccπ ø ]. Βάρος 4.96γρ. Διάμετρος 21. Άξονας 10. BCD 791.11. NCP σ. 69. Π λος Γέτας ως καίσαρας. Χάλκινο ασσάριο (198 208 μ.χ.). Εμπρ.) προτομή ή κεφαλή του καίσαρα [---]. Οπισθ.) μοιος με προηγο μενο. [ V IøN]. Βάρος, διάμετρος και άξονας δεν αναφέρονται. NCP σ. 69. 2. Βιβλιογραφία Συντομογραφίες Αναγνωστάκης 2007 H. Αναγνωστάκης, Oleum vero ex pauco. Ελιά και λάδι στην Πελοπ ννησο κατά την στερη αρχαι τητα και τους πρωτοβυζαντινο ς χρ νους, στο Ε. Μπενέκη (ed.), «O δε τ πος... ελαιοφ ρος». H παρουσία της ελιάς στην Πελοπ ννησο, ΠIOΠ, Aθήνα 2007, 51 56. Δικαιάκος 1969 I. A. Γ. Δικαιάκος, T κλίμα της Mεσσηνίας (δ. Διατριβή), Aθήνα 1969. Ζ μπολας Τζαμουράνη 2009 A. Ζ μπολας K. Τζαμουράνη, Οι ενσφράγιστες λαβές αμφορέων της Μεσσήνης (αδημοσίευτη μελέτη), Αθήνα 2009. Θέμελης 1996 Aνασκαφή Mεσσήνης, ΠΑΕ, 1996, 139 171. Θέμελης1999 Aνασκαφή Mεσσήνης, ΠΑΕ, 1999, 69 111. Θέμελης 2002 Π. Θέμελης, Υστερορωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη, στο Π. Θέμελης Β. Κ ντη (eds.), Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία: Αστικ ς και αγροτικ ς χώρος στη δυτική Πελοπ ννησο, Πρακτικά του Διεθνο ς Συμποσίου Αθήνα 29 30 Μα ου 1998, Αθήνα 2002, 20 58. Θέμελης 2002β Π. Θέμελης, Σιδηρ πουλος 2002 BCD Kλ. Σιδηρ πουλος, Nομισματικά ευρήματα και νομισματική κυκλοφορία στην πρωτοβυζαντινή Mεσσήνη: τυπικ παράδειγμα ή ιστορική εξαίρεση, στο Π. Θέμελης B. Κ ντη (eds.), π. π., 104 105, εικ. 12 13. [A. Walker], Coins of Peloponnesos. The BCD Collection. Auction LHS 96 (8 9.5.2006), Zürich 2006.
104 ΠETPOΣ ΘEMEΛHΣ BMC Pel. P. Gardner, A Catalogue of Greek coins in the British Museum. Peloponnesus (ανατ.), Bologna 1963. Brown 1971 P. Brown, The World of Late Antiquity, London 1971 (μτφρ. E. Στάμπογλης Aθήνα 1998). Cameron 1993 A. Cameron, The Late Roman Empire, London 1993. Cartledge Spawforth 1989 P. Cartledge A. Spawforth, Hellenistic and Roman Sparta: A Tale of two Cities, London New York 1989. Franke Μαραθάκη 1999 P.-R. Franke E. Μαραθάκη, Οίνος και ν μισμα στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα 1999. Grandjean 2003 C. Grandjean, Les Messéniens : de 370/369 au 1er siècle de notre ère. Monnayages et histoire, Athènes 2003. Greene 1986 K. Greene, The Archaeology of the Roman Economy, London 1986. Grunauer S. Grunauer von Hoerschelman, The severan emissions of the Peloponnesus, INJ 6 7(1982 83)39 46. Hitchner 2002 R. B. Hitchner, Olive and the Roman Economy: The Case for intensive Growth in the Roman Empire, στο W. Scheidel S. von Reden, The Ancient Economy, Edinburgh 2002, 71 83. Jardé 1925 A. Jardé, Les céréales dans l antiquité grecque, Paris 1925. Karivieri 1994 A. Karivieri, The House of Proclus on the Southern Slope of the Acopolis: A Contribution, στο P. Castrén (ed.), Post-Herulian Athens, Helsinki 1994, 139. Lewis Ch. T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary, Oxford 1989 ². Lippold 1950 L. Lippold, Die griechische Plastik, München 1950. Megaloudi 2004 Fr. Megaloudi, Offrandes sacrificielles végétales hellénistique: Le cas des dépôts de la ville de Messène (Péloponnèse), Centre d Anthropologie, CNRS UMR 8555, 2004 (αδημοσίευτη μελέτη). Mueth-Herda 2005 S. Mueth-Herda, Messene: Topographie und Stadtplan von Messene in spätklasisch-hellenistischen Zeit (Diss.), Berlin 2005. NCP F. Imhoof-Blumer P. Gardner, A numismatic commentary on Pausanias, 1885-1887, ανατ πωση άρθρων στο JHS 6(1885), 7(1886) και 8(1887). Roy 2007 J. Roy, Η λατρεία του Διον σου (και η κατανάλωση οίνου) στην κλασική Αρκαδία, στο Γ. Α. Πίκουλας (ed.), O νον στορ VI, Aρκαδικ O νολογήματα, Kτ μα Σπυρ πουλου, Mαντίνεια Aρκαδίας 2.12.2006, Aθήνα 2007, 17 23. SNG Cop. Syllogae Numorum Graecorum, Copenhagen. Roebuck 1945 C. Roebuck, A History of Messenia from 369 to 146 B.C., Chicago 1941 (1945). Themelis 1992 P. Themelis, The Cult Scene on the Polos of the Siphnian Caryatid at Delphi, στο R. Hägg (ed.), Proceedings of the First International Seminar on Ancient Greek Cult, Delphi 16 18 November 1990, KERNOS Suppl. 1 (1992), 49 72. Topping 1981 P. Topping, Η παραγωγή λαδιο στη βενετική Μεσσηνία, Μεσσηνιακά Γράμματα τ μ. 3, Καλαμάτα 1981. Tsilogianni 2006 P. Tsilogianni, Le matériel amphorique de Messéne, Cythère et
MEΣΣHNIAΣ OINOΣ KAI ΔIONYΣOΣ 105 Zoumbaki 2001 Anticythère et le commerce du vin à l' époque hellénistique et romaine, Mémoire, University of Paris-Panthéon-Sorbonne, Paris 2006. S. B. Zoumbaki, Elis und Olympia un der Kaiserzeit: Das Leben einer Geselschaft zwischen Stadt und Heiligtum auf prospographischer Grundlage, EIE KEPA, Μελετήματα 32, Αθήνα 2001.
106 ΠETPOΣ ΘEMEΛHΣ Εικ. 1α. Άνω τμήμα οξυπ θμενου μεσσηνιακο αμφορέα Εικ. 1β. Κάτω τμήμα οξυπ θμενου μεσσηνιακο αμφορέα
MEΣΣHNIAΣ OINOΣ KAI ΔIONYΣOΣ 107 Εικ. 2. Γενικ τοπογραφικ της Αρχαίας Μεσσήνης
Εικ. 3. Έπαυλη ρωμαϊκών χρ νων (κάτω) και Ιερ Ηρώος β ρεια του Γυμνασίου (αεροφωτογραφία) 108 ΠETPOΣ ΘEMEΛHΣ
MEΣΣHNIAΣ OINOΣ KAI ΔIONYΣOΣ 109 Εικ. 4. Ψηφιδωτ δάπεδο ανδρώνος. Δι νυσος και Αριάνδη
110 ΠETPOΣ ΘEMEΛHΣ
MEΣΣHNIAΣ OINOΣ KAI ΔIONYΣOΣ 111 Εικ. 5. Λίθινος θρ νος για τον ιερέα του Διον σου. Αριστερά το βάθρο του αγωνοθέτη των Διονυσίων. Θέατρο της Μεσσήνης
112 ΠETPOΣ ΘEMEΛHΣ Εικ. 6. Μαρμάρινο αγαλμάτιο Σατυρίσκου Εικ. 7. Στήριγμα μαρμάρινου αγάλματος με βλαστ αμπέλου
MEΣΣHNIAΣ OINOΣ KAI ΔIONYΣOΣ 113 Εικ. 8. Εικ. 9 Εικ. 10. Εικ. 11.