15-01-08 (Βιέννη 2008): Η τραγική ανάγνωση της ιστορίας

15-01-08 (Βιέννη 2008): Η τραγική ανάγνωση της ιστορίας Από τον Σωτήρη Μανωλόπουλο Η αίσθηση του τραγικού Η µοναδική σχέση που αναπτύσσουµε µε τις εσωτερικές µας διαδικασίες καθορίζει την ταυτότητά µας, η ιστορία της οποίας συνίσταται από τις ασυνείδητες επιλογές που έχουµε κάνει για να γίνουµε τα πρόσωπα που είµαστε και από τα κοµβικά σηµεία της ανάπτυξης της ειδικής σκέψης που διέπει την λειτουργία µας. Οι δεσµοί µας µε σηµαντικά συµβάντα και πρόσωπα της συλλογικής µας ιστορίας ορίζουν την θεσµική µας ταυτότητα η οποία ενισχύει την ειδική λειτουργία µας αλλά επίσης είναι πρόξενος ναρκισσιστικών προβληµάτων που την υπονοµεύουν (Grinberg 1990, σελ.118, Parsons 2000, σελ.70). Όταν αναλαµβάνουµε να υπηρετήσουµε µια δηµόσια λειτουργία (π.χ. να επιτελέσουµε µια εκπαιδευτική ή διοικητική δραστηριότητα) εισερχόµαστε σε µια διεργασίαπεριβάλλον (µια περιβάλλουσα διαδικασία), µια ιστορία που έχει αρχίσει πριν από µας. Πρόκειται για µια προ-ϋπάρχουσα τάξη πολιτισµού, ένα σύστηµα ερµηνείας του κόσµου. Μας θυµίζει την διαδικασία των νοηµάτων στην οποία το βρέφος εµβαπτίζεται από τη µητέρα του δια µέσου των ήχων της φωνής της (Aulagnier 1975). Οι ψυχαναλυτικές εταιρείες είναι θεσµοί που δίνουν νοήµατα- κοινές αφηγήσεις- που περιβάλλουν (περιέχουν και συγκρατούν) τις λειτουργίες που τα µέλη τους υπηρετούν. Έτσι, λοιπόν, οι δηµόσιες λειτουργίες είναι πολιτικές, κληρονόµοι των µεταβατικών αντικειµένων, µε την έννοια ότι µεσολαβούν µεταξύ εσωτερικών ατοµικών δυναµικών και οµαδικών διεργασιών: θέτουν τα µνηµονικά ίχνη επί σκηνής- στις σχέσεις, µέσα στον χρόνο- για να τα ιστορικοποιήσουµε. Η εξέλιξη του πολιτισµού, σύµφωνα µε τον Φρόιντ (1930) παρουσιάζει τον αγώνα µεταξύ των ενορµήσεων της ζωής και της καταστροφής. Η εξέλιξη ενός θεσµού παρουσιάζει επαναλήψεις συγκρούσεων και τραυµάτων που έχουν αναπαρασταθεί και συνιστούν την ιστορία µας. Παρουσιάζει, επίσης, την καταστροφή της ιστορικής αλήθειας, Στην πρώτη περίπτωση δίνουµε νοήµατα και κάνουµε ένα παρελθόν από τις επαναλήψεις. Στη δεύτερη εκκενώνουµε τα νοήµατα µε έναν παντοδύναµο τρόπο. Η ιστορία λειτουργεί σαν µια επίµονη διάσταση των θεσµών µας, υποστήριξε ο Arlow (1972, σελ.559-560), συνοψίζοντας την εργασία του ως µέλος της επιτροπής για την ψυχαναλυτική εκπαίδευση της ιεθνούς Ψυχαναλυτικής Ενώσεως, ως εξής: Οι οργανωµένες 1

οµάδες που πασχίζουν να µεταδώσουν ένα σώµα γνώσης στις επόµενες γενιές δηµιουργούν ένα ψυχολογικό κλίµα που θα αναπτύξει στους εκπαιδευόµενους τα ιδεώδη, τις στάσεις και τις προσωπικές ιδιότητες που είναι ουσιώδεις για το επάγγελµα. Οι στόχοι αυτοί δεν µπορούν να επιτευχθούν µε την αντικειµενική µετάδοση πληροφοριών. Το µέσον είναι η ταύτιση µε ηγετικές φυσιογνωµίες που µπορούν να ανταποκριθούν στο συλλογικό ιδεώδες του εγώ. Είναι επόµενο ότι οι οµαδικές µυθολογίες διαποτίζουν τους θεσµούς µας. Μεταφράζονται σε θεσµοποιηµένες πρακτικές και αναγνωρίζονται ως τελετουργίες. Ο κίνδυνος, λοιπόν, είναι οι θεσµοί να εκτρώσουν τις λειτουργίες τους και να τις µειώσουν σε µηχανικές τελετουργίες. Ο Arlow µελέτησε τυπικές φαντασιώσεις ως πηγές της µυθολογίας της µετάδοσης της γνώσης σε λόγια επαγγέλµατα όπου η παντογνωσία είναι το εργαλείο που µεσολαβεί για την απόκτηση της δύναµης: οι µυθολογικές εκφράσεις µπορούν να τυποποιηθούν στις φιγούρες του Μωϋσή και του Προµηθέα, όπου και οι δύο συµβολίζουν την πανίσχυρη γνώση. Ο Μωϋσής τη λαµβάνει ως δώρο µε προϋπόθεση την υποταγή και την υπακοή. Ο Προµηθέας την κλέβει. Είναι ο τραγικός επαναστάτης που τιµωρείται. Στην περίπτωση του Προµηθέα αντιστοιχούν οι τελετουργίες της τοτεµικής γιορτής. Στην περίπτωση του Μωυσή αντιστοιχούν οι τελετές µύησης. Οι δαίµονες αυτοί µεταφέρουν οιδιπόδειες αφηγήσεις αρχαϊκών απαρχών (Φρόιντ 1912-13). Μεταφέρουν, επίσης, σκιές της κληρονοµιάς: αφηγήσεις επαναλήψεων που συνδέονται µε πρωτόγονες εµπειρίες, τραύµατα, αποποιήσεις της θηλυκότητας, ταυτίσεις, στοιχεία του χαρακτήρα και εξιδανικεύσεις. Πώς µπορούµε να επεξεργαστούµε αυτές τις σκιές για να γίνουν µέρος της ιστορίας; (Bodin 2004) Ο ιστορικός και ο ψυχαναλυτής έχουν κοινό κάτι το θεµελιώδες: την εργασία µε τις συνδέσεις της µνήµης που κάνουν το νόηµα. Για το αναπτυσσόµενο βρέφος η µητέρα είναι η πρώτη του ιστορικός που βιώνει και νοεί τα στοιχεία της εµπειρίας του στο δικό της ψυχισµό. Στου θεσµούς ένα µέλος αναλαµβάνει την κληρονοµιά του ενώ αναδύεται ως υποκείµενο που κάνει την ιστορία του: υποκειµενοποιεί αυτά που ζει από κοινού µε τους άλλους, παίρνει τις εµπειρίες του στην δικαιοδοσία του. Υπηρετώντας µια δηµόσια λειτουργία είναι ένας τρόπος να εισέλθουµε σε διαδικασίες επεξεργασίας, υποκειµενοποίησης και µετάδοσης της κληρονοµιάς µας. Οι δηµόσιες λειτουργίες µας είναι πολιτικές µε την αρχαία αίσθηση που γεννήθηκε στην Αθήνα όταν οι πολίτες της ανέλαβαν το δικαίωµα της ενεργητικής συµµετοχής και του ελέγχου των συνθηκών της ζωής τους. Η αδυναµία της θρησκείας τους, τους ανάγκασε να πάρουν τα πράγµατα στα χέρια τους. Οι Έλληνες πίστευαν ότι ο κόσµος (η τάξη που µας περιβάλλει) προέρχεται από το χάος (κενό). Απέναντι στον εξωτερικό κόσµο αντέταξαν την δηµιουργικότητά τους και την αλήθεια. Έτσι ανέπτυξαν την αίσθηση του τραγικού. Ανέλαβαν 2

να αντιπαραθέσουν στο τίποτα του χάους την αλήθεια, σκεπτόµενοι τις αναγκαίες σχέσεις τους εγγενείς νόµους- που ενυπάρχουν και διέπουν το εσωτερικό των αντικειµένων της φύσης. Από αυτήν την αναζήτηση άρχισαν τις πολιτικές τους δραστηριότητες µε σκοπό να σκεφτούν τους εγγενείς νόµους που πίστευαν ότι διέπουν το εσωτερικό των κοινωνιών τους. Έτσι, οι κοινωνίες θεσµίζουν τους εαυτούς τους µε τη µεσολάβηση της δηµιουργικής φαντασίας και του ανα-στοχασµού, της σκέψης που επιστρέφει επί του εαυτού (Καστοριάδης 1982-1983). Εάν συµφωνούµε ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως πολιτικό ζώο (Αριστοτέλης 125β 30,1253 α 2-3) τότε οφείλουµε να αναζητήσουµε τη φύση του κοινωνικού δεσµού στην έµφυτη ικανότητα του βρέφους να αναγνωρίζει τη στέρηση µιας ανάγκης και να απαντά δηµιουργώντας ένα νόηµα µε τη βοήθεια της µητέρας που κρατά τις ανάγκες του εγώ του. (Winnicott 1956, Bion 1965). Από το νόηµα του χειρισµού των αναγκών της πραγµατικότητας µεταβαίνουµε στον χειρισµό του νοήµατος, στην πολιτική. Μέσα από τους χειρισµούς του νοήµατος δηµιουργούµε έναν δηµόσιο χώρο. Αυτός, ελπίζουµε, να είναι ένας ηθικός χώρος που επιτρέπει την αναγνώριση των διαφορών. Ελπίζουµε, δηλαδή, να είναι ένας ανοικτός δηµοκρατικός χώρος. Οργανώνεται και λειτουργεί µε διαδικασίες που κρατούν µέσα στον χρόνο µετασχηµατίζοντας- το νόηµα. Εντούτοις, εκτός από τις συναρπαστικές όψεις του παιχνιδιού από τις οποίες οι επιλογές ωριµάζουν και η ταυτότητα εξελίσσεται, η ανάπτυξη απαιτεί να ζήσει κανείς βιώµατα χωρισµού και πένθους καθώς και τον δεσµό που ενυπάρχει µεταξύ του παιχνιδιού και της απώλειας. Αυτός ο δεσµός είναι συνυφασµένος µε τις τραγικές και ειρωνικές όψεις της ψυχανάλυσης (Parsons 2000,σελ.5). Η αίσθηση του τραγικού είναι µια κατάκτηση της ανάπτυξης του ατόµου και των κοινωνιών του. Συνδέεται µε την αναγνώριση του χωρισµού και των διαφορών. Με την ανάδυση της αίσθησης ταυτότητας, του υποκειµένου που γεννιέται από το χάσµα του ρήγµατος της πρωταρχικής συγχώνευσης. Η αίσθηση του τραγικού αναδύεται µε την ικανότητα να βιώσει κανείς ενοχή και να αναλάβει την ευθύνη των προθέσεων των οποίων γίνεται υποκείµενο. (Winnicott 1956,1965). Η αίσθηση του τραγικού βασίζεται στην εσωτερίκευση της ικανότητας της µητέρας να κρατά τις διεργασίες συµβολισµού µέσα στον χρόνο. Έχουµε µάθει από την αρχαία τραγωδία ότι οι Ερινύες (ως διχοτοµηµένα τραυµατικά προψυχικά -αισθητηριακά, κινητικά, αντιληπτικά- ίχνη της µνήµης επιστρέφουν στο συνειδητό προξενώντας µια απειλή καταδίωξης) γίνονται Ευµενίδες (αναπαραστάσεις) όταν ο νόµος του θεού (παντοδυναµία) γίνεται νόµος της τάξης ενός ανθρώπινου δικαστηρίου (υπερεγώ) µε την αποδοχή του συµβολικού ευνουχισµού (Murray 1940, Potamianou 1980). Εξετάζουµε εδώ τις σκιές της κληρονοµιάς ως ανεπεξέργαστα στοιχεία που επιστρέφουν και απειλούν τις πρακτικές των θεσµών µας καθώς και µε ποιο τρόπο θα τις 3

µετασχηµατίσουµε χρησιµοποιώντας την µεταφορά της τραγικής ανάγνωσης (αναγνώρισης) της ιστορίας. Πώς τα ίχνη των επαναλήψεων παρουσιάζονται σε έναν θεσµό και η ιστορική του αλήθεια ανα-συστήνεται. Η τραγική ανάγνωση της ιστορίας ενός θεσµού είναι ένας τρόπος για να κρατήσουµε τη συνέχεια του πολιτισµού µας. Θα πάρω τρία παραδείγµατααπό το πεδίο της τέχνης- για να σκεφτώ τις συνέπειες που έχει η αίσθηση του τραγικού όσον αφορά στους τρόπους µε τους οποίους µετασχηµατίζουµε τις σκιές της κληρονοµιάς τους. Τα παραδείγµατα που χρησιµοποιώ στοχεύουν να δείξουν τρόπους µε τους οποίου οργανώνουµε τις διαστάσεις του θεσµού µε τις οποίες κάνουµε µια ιστορία από τις επαναλήψεις στην πορεία της σύστασης και της διαρκούς ανασύστασης της ατοµικής και της θεσµικής µας ταυτότητας. Λαµβάνοντας ως µέτρο την ικανότητα των µελών να έχουν εντός του θεσµού µια τραγική αίσθηση της ζωής τους θα προσπαθήσω να εξετάσω (1) την εσωτερίκευση της παντοδυναµίας, (2) την καταστροφή των συνδέσεων του νοήµατος και (3) την εργασία του πένθους. Παράδειγµα 1: Ο Προµηθέας Ο Προµηθέας έκλεψε σπίθες φωτιάς από τον τροχό του ήλιου και τις χάρισε στη γη κρυµµένες µέσα σε ένα νάρθηκα. Ο ίας για να τον τιµωρήσει, τον αλυσόδεσε µε ατσαλένια δεσµά επάνω στον Καύκασο και έστειλε έναν αετό να του τρώει το συκώτι, το οποίο συνέχεια αναγεννιόταν. Ακόµη, ορκίστηκε στη Στύγα να µη λύσει ποτέ από το βράχο τον Προµηθέα. Ωστόσο, όταν ο Ηρακλής πέρασε από την περιοχή του Καυκάσου, σκότωσε µε ένα βέλος τον αετό του Προµηθέα και ελευθέρωσε τον ίδιο. Ο ίας χάρηκε µε το κατόρθωµα, που µεγάλωνε τη δόξα του γιου του, και δεν διαµαρτυρήθηκε. Για να κρατήσει, όµως, τον όρκο του, παράγγειλε στον Προµηθέα να φοράει ένα δακτυλίδι καµωµένο από το ατσάλι των αλυσίδων του και από το κοµµάτι του βράχου επάνω στον οποίο ήταν δεµένος. Έτσι ατσάλινος πάλι δεσµός συνέχιζε να δένει τον Τιτάνα µε το βράχο του. Τον καιρό εκείνο ο Κένταυρος Χείρωνας υπέφερε χωρίς σταµατηµό από τραύµα που του είχε προκαλέσει ένα βέλος του Ηρακλή και γι αυτό ζήτησε να πεθάνει. Ως αθάνατος που ήταν έπρεπε να βρει κάποιον να δεχτεί την αθανασία του. Ο Προµηθέας του έκανε τη χάρη αυτή, πήρε τη θέση του και έγινε αθάνατος.(grimal 1991, σελ.592) Στην ψυχική ζωή, οι αλυσίδες της πραγµατικότητας γίνονται οι κρίκοι της επεξεργασίας που κρατούν- και κρατιούνται πάνω σε ένα βράχο ανάγκης. Σε κάθε ψυχικό σχηµατισµό υπάρχει ένας χωρίς νόηµα κόκκος τραυµατικής υλικότητας αισθητηριακής, κινητικής, αντιληπτικής- που δεν έχει υποστεί επεξεργασία. Στην καρδιά κάθε ψυχικού 4

σχηµατισµού βρίσκουµε µια υλικότητα που δεν έχει πάρει µορφές αναγνώσιµες από τον ψυχισµό.. Συνιστά, το καίραιον της υφής, την ενεστώσα πηγή της ζωτικότητας κάθε µεταβατικού αντικειµένου που κρατά κάτι από τις αισθήσεις που το ανακάλυψαν, την πρώτη ποίησι της ζωής µας, κατά τον Καβάφη. Συνιστά την επιτακτικότητα της µεταβίβασης. Την πειστικότητα ενός θεσµού που κρατά µια υλικότητα έξω και πέραν αυτών που συµβολικά εκπροσωπεί. Στο τέλος της ζωής του, ο Φρόιντ συνέδεσε τη θεωρία της σαγήνης µε αυτήν του αφανισµού της τραυµατικής αποδιοργάνωσης του εγώ: Η αλήθεια ισχύει και είναι πειστική διότι περιέχει ένα ψήγµατα υλική αλήθειας. Από την επανάληψη ενός τραύµατος στο παρόν µετακινούµεθα σε µια σεξουαλική σκηνή µέσα από την ψευδαισθητοποίηση των στοιχείων του. Αλήθεια είναι αυτό που µια κοινότητα ανθρώπων πιστεύει ότι έχει αποκατασταθεί. Είναι µια ιστορική αλήθεια. Πλάθοντας την ιστορική αλήθεια σηµαίνει ότι γνέθουµε και υφαίνουµε τους δεσµούς, τα νήµατα, µε τα οποία αποκαθιστούµε αφανισµένα γεγονότα µέσα στην εποχή τους. Το άγνωστο και το µη αναγνώσιµο κείνται στον πυρήνα της ύπαρξής µας, ως η Ανάγκη που εξαναγκάζει τον ψυχισµό µας να κάνει νόηµα. (Φρόιντ 1920,1937,1939, Winnicott 1963). Ο Προµηθεύς του Αισχύλου δεν µιλά για τη φωτιά καθ εαυτή αλλά για το παντέχνου πυρός σέλας : την ουσία του δηµιουργικού φωτός που βρίσκεται στον πυρήνα της γλώσσας και σε όλα τα εργαλεία µε τα οποία φτάνουµε στη γνώση. Τα ίδια εργαλεία, όµως, µπορούν να γίνουν όπλα καταστροφής. Η τραγωδία του Αισχύλου Προµηθεύς εσµώτης αναπαριστά την κλοπή και την ιδιοποίηση της γνώσης, την ενοχή και το δώρο της επανόρθωσης το οποίο, όµως, µπορεί να γίνει µια µανιακή απάρνηση της πραγµατικότητας. Ο τραγικός µετασχηµατισµός του Προµηθέα συνεπάγεται την οδύνη της διεργασίας εσωτερίκευσης της παντοδυναµίας. (Ποταµιάνου 1980) Οι θεσµοί µας περιλαµβάνουν τις πρακτικές, τις τεχνικές, τις δεξιότητες και τις χρήσεις των εργαλείων. Με τη βοήθεια της δύναµης του Έρωτα και µε την ώθηση που δίνει η Ανάγκη, οι άνθρωποι φτιάχνουν εργαλεία για να τελειοποιήσουν τα όργανα του σώµατός τους. Ο χειρισµός των εργαλείων µας δίνει ευχαρίστηση στη λειτουργία, στην ολοκλήρωση µιας εµπειρίας, στο ότι έγινε καλά µια δουλειά και είχαµε µια έκβαση. Εµείς, µια κοινότητα ανθρώπων, ενσωµατώνουµε νέα εργαλεία, περιβάλλοντάς τα µε συµβολικό νόηµα, µαγική σκέψη και τελετουργικά. Αποτελούν, τότε, µέρος του τρόπου µε τον οποίο βρίσκουµεδηµιουργούµε τον κόσµο. Ωστόσο, µπορεί να χρησιµοποιηθούν για µηχανικές, καταπραϋντικές για τον εαυτό µας δραστηριότητες. Μπορεί, επίσης, να χρησιµοποιηθούν κατά έναν συγκεκριµένο ψυχωτικό τρόπο που καταστρέφει τη σκέψη και καταλήγουν σε µια φαντασίωση παντοδυναµίας (Segal 1957, σελ. 340) Παράδειγµα 2: Η Πτώση 5

Η ολοκληρωτική αποτυχία της ικανότητας για αίσθηση του τραγικού µε την καταστροφή των δεσµών του νοήµατος- εικονοποιείται στο φιλµ του Oliver Hirschbiegel, Η Πτώση που παρουσιάζει τις τελευταίες µέρες πριν αυτοκτονήσει ο Χίτλερ και τελειώσει ο Β Παγκόσµιος Πόλεµος. Η εποχή που αναπαριστά το έργο είναι µόνο ένα θραύσµα που συµπυκνώνει τη φριχτή εκείνη ιστορία που έφερε απίστευτες καταστροφές, φαινόµενα αποκάλυψης µε κοσµογονικές διαστάσεις. Ξετυλίγοντας νοητά τις γραµµές που συνιστούν τον ιστό του θραύσµατος ανασυνθέτουµε την ιστορία. Μια γραµµή ξετυλίγεται όταν µαθαίνουµε ότι ο Χίτλερ ήταν 56 ετών το 1945. Αντιλαµβανόµαστε ξαφνικά ότι δεν τον είχαµε ποτέ σκεφτεί ως άνθρωπο µε ηλικία, να ζει µέσα στον πραγµατικό χρόνο. Στην Πτώση αναπαρίσταται µια αγωνία: πότε θα τελειώσει αυτό που γίνεται; Θα συνεχίζεται για πάντα, χωρίς έκβαση; Έχει κανείς την αίσθηση ότι εκατοµµύρια άνθρωποι σκοτώθηκαν για να µπορέσει να πεθάνει ο Χίτλερ. Για να πάψει µύθος του, για να γίνει θνητός. Μια εκτός χρόνου αποδιοργάνωση εκπράττεται. Κάτω από τη facade (προσωπείο) της τάξης υπάρχει η τροµακτική σύγχυση, ο τρόµος, το ασύλληπτο. Ο Χίτλερ διαρκώς διατάζει τη συνέχιση του πολέµου. Ο γερµανικός λαός δεν έχει καµιά αξία, µόνο ο Ένας µετρά. ιατάζει τη δολοφονία του άντρα της αδελφής της Εύας, τον πατέρα ενός µελλοντικού παιδιού. ιότι έτσι λέει ο Φύρερ. εν εκπροσωπεί το νόµο, είναι ο νόµος. Πεθαίνει όταν δεν µπορεί πια να πείσει κανέναν. εν φανταζόµαστε έναν Χίτλερ ικανό να ποιήσει µια τραγωδία. Στη Σφίγγα δε θα ήξερε να απαντήσει µε µια δια βίου διαδικασία επεξεργασίας των οιδιπόδειων συγκρούσεων. Αυτό που βλέπουµε στην Πτώση είναι µια φτωχή πλοκή µε ωµή βία και µίσος, χωρίς σεξουαλικότητα, µε ακραίες διχοτοµήσεις. εν βλέπουµε έναν ερωτευµένο άντρα που ζηλεύει τη γυναίκα του. Βλέπουµε ζωή που ανά πάσα στιγµή κινδυνεύει. Η σκληρότητα στην «Πτώση» απεικονίζει την ψυχρή απόρριψη, την ολοκληρωτική αποεπένδυση επιθυµιών και αντικειµένων. εν είναι η τραχύτητα των µεταβατικών αντικειµένων, ο πατρικός νόµος, το υπερεγώ και η απώθηση τα όρια που ρυθµίζουν την κυκλοφορία των αναπαραστάσεων και των επενδύσεων που δίνουν περιεχόµενο και έκβαση στις εµπειρίες. Αυτό που πάνω απ όλα δε χωρά στο νου µας είναι το Ολοκαύτωµα των Εβραίων. Σε µια γενοκτονία ένας λαός καταστρέφεται επειδή ανήκει σε ένα γένος, µια φυλή. Πρέπει να εξαλειφθούν τα ίχνη του, κανείς να µην τους θυµάται ποτέ. Σε µια γενοκτονία πρέπει το άτοµο να απαρνηθεί την ταυτότητα και την ιστορία του που είναι συνυφασµένη µε την ύπαρξή του, ή να χαθεί. Ο Φρόυντ (1912-1913) µελέτησε τους θεσµούς που δοµεί ο ψυχισµός του πρωτόγονου ανθρώπου για να κατανοήσει πώς διατάσσει τα στοιχεία της εµπειρίας µέσα του. 6

Η Arendt (1973) κατανόησε την ασύλληπτη φρίκη των Ναζί ως την δυνατότητα του ανθρώπου να φτάνει στην κοινοτοπία εξαλείφοντας τις συνδέσεις της σκέψης. Οι Ναζί εκτέλεσαν µια φαντασίωση παντοδυναµίας χρησιµοποιώντας τα εργαλεία και την τεχνολογία για να κτίσουν µια µηχανή αφανισµού. Μια εσωτερική χαρακτηριολογική µηχανή αφανισµού κάθε αυτοκαθορισµού, ατοµικής ταυτότητας και επιλογών της ανάπτυξης ήταν το τροµακτικό ισοδύναµο της εξωτερικής φρίκης. Η δίκην µηχανής υπακοή τους ήταν συνεπής µε τη χρήση των µηχανών προς αφανισµό των ανθρώπων. Ο κάθε ένας αποδέχονταν εντολές, ασκούσε τα καθήκοντά του επιτυχώς. Κανείς δεν σταµάτησε για λίγο να αναρωτηθεί: Τί γίνεται εδώ; Οι Ναζί επιδίωξαν, µε έναν ψυχωτικό τρόπο, να ελέγχουν τις µηχανές που χρησιµοποιούσαν. Εκείνη την εποχή, πολλές µηχανές, όπως τα τρένα, είχαν ήδη αλλοιώσει την αίσθηση του χρόνου και του χώρου που είχαν παλιά οι άνθρωποι. Η ακρίβεια των χρονοδιαγραµµάτων έδωσε στους Ναζί την παραληρητική ιδέα του ελέγχου πάνω στον χρόνο και τη γεωγραφία. Τέτοια χρονοδιαγράµµατα ταιριάζουν σε µια ψυχρή γραφειοκρατική χορογραφία πάνω σε αρνητικά ίχνη τραύµατος, που διαστρέφει την ευχαρίστηση που απορρέει από τη λειτουργία. Τα τρένα δεν ικανοποιούν επειδή λειτουργούν καλά. Τα τρένα δεν έχουν ένα αποτέλεσµα επειδή λειτουργούν. Για τους Ναζί, τα τρένα λειτουργούν επειδή µεταφέρουν Εβραίους! Οι µηχανές καίνε ανθρώπους. Έτσι κινούνται. Ο χρόνος σταµατά.! Υπάρχει έκβαση, ένα αποτέλεσµα. Πρόκειται για ένα µηχανοποιηµένο Εγώ, που διαποτίζεται µε καταστροφικότητα, αρνητικοποιεί τον εαυτό και τον κόσµο, ζει µυριάδες θανάτους, ακρωτηριάζεται για να απογυµνώσει τα πράγµατα από σύνθετα νοήµατα µέσω της διχοτόµησης και των φαντασιώσεων παντοδυναµίας. Σε θεσµούς όπου καταστρέφονται οι δεσµοί της σκέψης, η ιστορία και η ταυτότητα επίσης αφανίζονται µέσα σε γραφειοκρατικές αντι-διαδικασίες. Παράδειγµα 3: Η Τρικυµία Στον αντίποδα του Χίτλερ, ο Σαίξπηρ, στο τέλος της ζωής του άφησε κληρονοµιά ένα αριστούργηµα, όπου ονοµάζει ωραίο το γένος των ανθρώπων. Και εδώ ο άνθρωπος αντιµετωπίζει δυνάµεις κοσµογονικών διαστάσεων αλλά επικρατεί η δηµοκρατία των πραγµάτων του δηµόσιου χώρου, δηλαδή η χρήση τους για το ψυχικό έργο. Στην «Τρικυµία» αναπαρίσταται πώς, µετά το ναυάγιο, ο καθένας µας που διαφοροποιείται - σαν ένα βρέφος που γεννιέται και παλεύει µε κάθε σταγόνα του νερού όπου χάσκει ορθάνοιχτο για να τον καταπιει το κάθε κύµα... βρίσκεται στον αέρα, χωρίς περίβληµα και χωρίς αναπνοή. Εντούτοις, όλοι είµαστε φτιαγµένοι από υλικά ονείρων και η ασήµαντη ζωή µας περιβάλλεται 7

από ύπνο. Στην «Τρικυµία», οι πρωταγωνιστές διαπραγµατεύονται την αποδοχή της απώλειας της παντοδυναµίας. Το νερό της ενδοµήτριας χώρας, µε το ωκεάνιο αίσθηµα, τη λαµπρότητα του οποίου διατηρούν τα ρούχα των ναυαγών και ο αέρας στον οποίο βγαίνει το βρέφος µόλις γεννιέται, αναπαρίσταται µε τα κύµατα ναυαγίου και τον Άριελ, το αερικό του Πρόσπερο, του ούκα του Μιλάνου, που εξόρισε ο σφετεριστής αδελφός του. Το βρέφος γεννιέται από έναν υγρό κόσµο, περιβεβληµένο µε στέρεα αλλά ενδοτικά τοιχώµατα πλαισίου στον αέρα, απαρατήρητο, χωρίς περίβληµα, αναγκασµένο να αναπνέυσει µόνο του, σε έναν κόσµο χωρίς στηρίγµατα, µε σκληρές επιφάνειες και αιχµηρές γωνίες. ε γνωρίζουµε στην πραγµατικότητα πώς το τραύµα της γέννησης που µας χώρισε, µας έστειλε στην εξορία σε ένα νησί, µακρυά από το σώµα της µητέρας µας. Αλλά κάποιος που επαναλαµβάνοντας τα ίδια ψέµατα φτάνει να τα νοµίζει αλήθεια και ο ίδιος...φτιάχνει µια ιστορία για εκείνη την εποχή. Η πλοκή του έργου αποτελείται από αφορµές για να κατασκευάσουν οι πρωταγωνιστές την ιστορία τους από ψήγµατα εµπειρίας. Μια περιβάλλουσα ιστορία. Το έργο της Τρικυµίας είναι γεµάτο ψιθύρους, µουσικές, πνοές αέρα που φυσάει διακριτικά, γέλιο-αµοιβή ενός στοιχήµατος, λέξεις µε µια ελαφράδα, µια ανάλαφρη φρεσκάδα, και διαφάνεια σε αντίθεση µε το βάρος του συµπαγούς µιας απώλειας. Ο Πρόσπερο θύµισε στον Άριελ ότι επειδή ήσουν πνεύµα πολύ αιθέριο για να εκτελεί εκείνες τις χυδαίες διαταγές της (καταραµένης µάγισσας Συκόρακας, που κυριαρχούσε στο νησί πριν έλθει ο Πρόσπερο) εκείνη σ έκλεισε µέσα σε µια σχισµάδα πεύκου κι εκεί έµεινες να βασανίζεσαι φυλακισµένος δώδεκα χρόνια. Οι χυδαίες διαταγές της Συκόρακας αναπαριστούν ωµές ενορµήσεις, τον εγκλωβισµό τους κοντά στο σώµα και την δυσκολία τους να απαιτήσουν από τον ψυχισµό να τις µορφοποιήσει και να τις αναπαραστήσει. Ο Πρόσπερο, από τη µεριά του, µε τις απαγορεύσεις του, συµβάλλει στο να καλλιεργηθεί η επιθυµία της κόρης του. Στο τέλος, αφήνει την εκδίκηση, συγχωρεί, αφήνει την κόρη του να παντρευτεί, τη χάνει στην τελευταία Τρικυµία του, ελευθερώνει τον Άριελ και βγάζει το µανδύα της µαγείας του. Τώρα που όλα τα µάγια µου σκόρπισαν και µόνο τη δική µου δύναµη µ άφησαν...να µου χαρίσετε και µένα λευτεριά. Ο Ποιητής είναι ψυχαγωγός διότι έχει την µοναδική τέχνη να αναγνωρίζει τις ψυχικές κινήσεις, να ακολουθεί τις διαδροµές τους και να τις κρατά αρκετά ώστε να τις αναπαραστήσει. Το κεντρικό θέµα σε αυτήν την τραγωδία είναι η υπηρεσία που αναλαµβάνει το άτοµο (Sachs 1923). Αφήνοντας µε την εργασία του πένθους τη νεότητά του, το νησί του, τη µαγική του τέχνη, τον Άριελ και την κόρη του ο Πρόσπερο ζητά να απαλλαγεί από τη θητεία, το χρέος να υπηρετεί τα κοινά πράγµατα. Κατά το τέλος της ζωής του, ο Σαίξπηρ βλέπει γύρω του 8

να ξαστερώνει ο κόσµος µετά από τις καταιγίδες. Βλέπει τον κόσµο όµορφο µε µια ξάστερη µατιά αφού έχει κάνει την εργασία του πένθους. Σκέφτεται ότι είναι ένας κόσµος που θα υπάρχει και όταν αυτός θα έχει φύγει. Ένας κόσµος που υπάρχει και ας έχουν φύγει ο αγαπηµένος του γιος και οι γονείς του. Ζει την αίσθηση του προσωρινού. What is past is prologue. Ζει το παρελθόν ως παράδειγµα σκέψης, για να καταλαβαίνει αυτό που δε γνωρίζει. Η Τρικυµία του Σαίξπηρ δείχνει ότι η αίσθηση της απελευθέρωσης έρχεται µε την εργασία του πένθους, την εσωτερίκευση της παντοδυναµίας, την αναπαράσταση της απώλειας και τη σύνδεση του τραύµατος της απώλειας µε την σεξουαλικότητα. Το υποκείµενο αναδύεται ως αυτόνοµο άτοµο- δηµιουργεί/ευρίσκει το αντικείµενο εκτός της παντοδυναµίας, εντός των σχέσεων,-όταν θυσιάζει ένα µέρος από τη θάλασσα της συγχώνευσης µε το πρωταρχικό αντικείµενο. Οι πρώτες εµπειρίες χωρισµού και οι κινήσεις των ενορµήσεων µεταγράφονται πάνω σε µια ιστορία µε τραγική πλοκή. Η ιστορικότητά τους ως εκ τούτου διασώζεται, διατηρείται. Κάνοντας τα πράγµατα κοινά Ο πολιτισµός µεταδίδεται µέσα από το γονεϊκό υπερεγώ που σχηµατίζει τον πυρήνα του υπερεγώ του παιδιού (Freud 1930). Οι γονείς, επίσης, µεταδίδουν την µη απαρτιωµένη ενοχή τους που µε παλινδροµήσεις αναβιώνουν ως ανάγκη για τιµωρία- την οποία το παιδί απορροφά ταυτιζόµενο µαζί τους. (Freud 1923, Levy 1982). Καταστάσεις µε ενοχή τις οποίες το ίδιο το παιδί ζει κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής του συνιστούν ψυχικές σκηνές, που δίνουν το σενάριο, την πλοκή, την αφήγηση για να τεθούν προς επεξεργασία τα µη απαρτιωµένα, ανεπεξέργαστα τραυµατικά βιώµατα προηγούµενων γενεών. Ο Green τονίζει ότι (1999, σελ. 95-96), ενώ η ενόρµηση κατευθύνεται προς το αντικείµενο για να ικανοποιηθεί, ποιείται ως ικανή µορφή, µορφοποιείται, µαζεύοντας στην πορεία σηµασίες µια πνοή- από την ύλη του σώµατος. Αυτή η συγκοµιδή νοηµάτων- µια αφήγηση ή ένα σχόλιο της πορείας της επιθυµίας- συνιστά µια πλοκή, µε την οποία κρατάµε µια θετική κατάσταση δυνητικότητας. Η κατάσταση αυτή αλλάζει, λόγω µιας απογοήτευσης, που κάνει απαραίτητη την εκβολή βίαιων συναισθηµάτων, συνυφασµένων µε το αντικείµενο προς το οποίο κατευθύνονται. Από τη διάσταση της δυνητικότητας πάµε τότε σε αυτή του δαιµονικού. Ένα µέρος του εαυτού ταυτίζεται µε ένα µη-εγώ που εισβάλλει να εποικίσει το εγώ. Μια κατάρα στη µοίρα του επαναλαµβάνει καταναγκαστικά. Η ανικανότητα ενός ατόµου να αφήσει την παντοδυναµία και να ζήσει εντός της ιστορίας το οδηγεί στην ανικανότητα να βιώσει την ενοχή (Freud 1896): Ζει µια αίσθηση 9

αποξένωσης, που προκαλείται από την αφαίρεση της πίστης της πεποίθησης της ιστορικής αλήθειας- στη δική του ενοχή µέσα από διχοτοµήσεις, προβολές και εξιδανικεύσεις που διαιωνίζουν απένθητα τραύµατα. Χωρίς την ικανότητα να βασίζεται κανείς στις εσωτερικές ψυχικές διαδικασίες, τις δικές του και των άλλων, για να πιστοποιεί την αλήθεια, κατεχόµαστε στους θεσµούς µας από κατάρες, συγκατοικούµε µε βαρείς δαίµονες που δεν λησµονούν (δαίµων Αλάστωρ) (Αισχύλος: Murray 1940). Τότε οι πρακτικές µας κινδυνεύουν να γίνουν µηχανικές που λειτουργούν σε βάρος µιας αυθεντικής δηµιουργικής ατοµικής και θεσµικής ζωής. Τότε οι θεσµοί µας γίνονται καταφύγια για ναρκισσιστικές αποφυγές- των οδυνηρών διεργασιών-της εύρεσης-δηµιουργίας και της χρήσης ενός χωριστού αντικειµένου. Εξαναγκαζόµαστε από τις ανάγκες του εγώ για νόηµα να στρεφόµαστε εντός µας για να συνδέσουµε τις άγνωστες σκιές της κληρονοµιάς µας µε τα αινίγµατα της σεξουαλικότητας του αρχαϊκού και του ώριµου οιδιπόδειου δράµατος. Αναλαµβάνουµε υποκειµενικά τις λειτουργίες των θεσµών µας ενώ γινόµαστε υποκείµενα των ενορµήσεών µας: τις εσωτερικεύουµε και αναλαµβάνουµε την ευθύνη τους. Κατερχόµενοι στην καρδιά του σκότους χρειαζόµαστε το νόηµα µιας ιστορίας που ωστόσο δεν ήταν στον πυρήνα της αλλά απ έξω, θαρρείς και το νόηµα περιέβαλε την ιστορία. (Conrad 1902, σελ.18). Χρειαζόµαστε συλλογικές αφηγήσεις που κρατούν το ψυχικό µας έργο. Οι δηµόσες λειτουργίες µας κινητοποιούν την επιστροφή των µνηµονικών ιχνών. Ο χρόνος ξεκινά να κινείται και πάλι. Έτσι, δυνητικοποιούµε συγκρούσεις και τραύµατα του παρελθόντος. Τα καθιστούµε νοητά. Αποδεχόµαστε ένα τέλος στα πράγµατα που ζούµε και µε αυτόν τον τρόπο αυτά που ζούµε αποκτούν νόηµα. Εντούτοις, στις πρακτικές µας µπορεί να επαναλαµβάνουµε και να διαιωνίζουµε συγκρούσεις και τραύµατα χωρίς καµιά επεξεργασία. Η διαχείριση του νοήµατος στην πολιτική µας ξεκινά από το νόηµα που δίνουµε στη διαχείριση των υλικών πραγµάτων (Latour and Weibel 2005). Κάνοντας τα πράγµατα δηµόσια (res-public), τα κάνουµε κοινά: έτσι πραγµατοποιούµε την κοινότητα µε άλλους ανθρώπους και την κοινότητα αναφορών. Τα υλικά πράγµατα γίνονται θέµατα (issues) γύρω από τα οποία µαζευόµαστε για να συζητήσουµε τη φύση τους, για να δοµήσουµε γεγονότα ώστε να τα σκεφτούµε. Γύρω από τα αδιανόητα βιώµατα δοµούµε θέµατα. Τα γνωρίζουµε όταν συναντιόµαστε µε άλλους µε τους οποίους βρίσκουµε τον εαυτό µας στη µέση µιας ιστορίας. Η επαφή µε την εξωτερική πραγµατικότητα είναι τραυµατική χωρίς τη διαµεσολάβηση µιας οικογένειας και µιας κοινότητας που κατασκευάζει ένα παράδειγµα σκέψης µε το οποίο µετασχηµατίζουµε τα στοιχεία της εµπειρίας µας. Η λειτουργία των µεταβατικών φαινοµένων, 10

τα πατρικά όρια, η απώθηση και το υπερεγώ δηµιουργούν έναν χώρο για την επιθυµία να κρατήσουµε το αντικείµενο µε µια αίσθηση του τραγικού (Green 1999, σελ.96). Χρειαζόµαστε έναν χώρο να συναντιόµαστε µε τους άλλους. Βγαίνουµε έξω στον κόσµο (we go public) για να βρούµε-δηµιουργήσουµε ένα περιβάλλον που θα κρατά οργανώνοντας πολλά διαφορετικά στοιχεία, δικά µας και του θεσµού. Ο µεταβατικός χώρος µοιάζει µε την αρχαία αγορά των δηµόσιων συναλλαγών όπου κάνουµε και µοιραζόµαστε εµπειρίες. Είναι ένας χώρος για συναντήσεις, για κυκλοφορία και για ανταλλαγές. Η αγορά κατορθώνεται όταν θεσµίζεται. Ο πολιτισµός σηµαίνει τάξη (Freud 1930). Το ατοµικό και το πολιτισµικό µας υπερεγώ και οι συνάδελφοί µας συνοδεύουν τις προσπάθειές µας να απαρτιώσουµε τις ασυνέχειες της δηµόσιας ζωής, να κάνουµε χώρο όπου θα µπορούµε να είµαστε πολιτικοί : δηλαδή, θα ζούµε µε τους άλλους. Ένας τοίχος δεν ενώνει µια Πόλη η οποία συνίσταται από πολλά πρόσωπα και πρακτικές (Αριστοτέλης 126Ια 18). Χρειάζονται δίκτυα κοινώ δεσµών σε επαφή µε εσωτερικές ασυνείδητες διεργασίες. Από την εποχή των συναντήσεων της Τετάρτης του Φρόυντ, στις Εταιρείες µας θεσµοθετούµε κανόνες: δηµιουργούµε δηλαδή πεδία αντιπαραθέσεων µεταξύ κινήσεων παλινδρόµησης που φέρνουν φαντασιώσεις συγχώνευσης και πλαισίων (που εκπ[ροσωπούν την πατρική λειτουργία) που θέτουν όρια στην αυταπάτη της ένωσης µε την πρωταρχική µητέρα. Η πρωταρχική µητέρα, δεν µπορεί να υποκατασταθεί. Είναι ανάγκη κάποιος να αναλάβει το ρόλο της, κάποιος να επωµιστεί το καθήκον να υπηρετήσει τα κοινά. Αυτός υποδύεται την αθανασία, δηλαδή την ένωση µε την πρωταρχική µητέρα, «κρατώντας» (holding) το αµετάβλητο της «συνέχειας της ύπαρξης», ενώ αναπαριστά το «κράτηµα» του γραµµικού χρόνου των διαδικασιών της αλλαγής -της συµβολοποίησης- των σκιών της κληρονοµιάς οι οποίες καθίστανται παρούσες στις θεσµοθετηµένες πρακτικές µας. Χρειάζεται µια τραγική ανάγνωση της ιστορίας, κατά τον Σεφέρη. Η ιστορία επαναλαµβάνει ένα πανάρχαιο δράµα, που προσπαθούσε ο ποιητής να µετασχηµατίσει: στις Μυκήνες (1935) συναντάµε αυτόν τον κύκλο αίµατος, την ανάληψη της ευθήνης της ερµηνείας της ιστορίας, την επώδυνη εσωτερίκευση των τραυµατικών ιχνών: Βουλιάζει όποιος σηκώνει τις µεγάλες πέτρες, τούτες τις πέτρες τις εσήκωσα όσο βάσταξα, τούτες τις πέτρες τις αγάπησα όσο βάσταξα, τούτες τις πέτρες, τη µοίρα µου. Λαµβάνοντας την ικανότητα της αίσθησης του τραγικού ως κριτήριο σε τρία παραδείγµατα από τον χώρο της τέχνης, προσπάθησα να απεικονίσω τους τρόπους µε τους οποίους εργαζόµαστε µε τις σκιές που επαναλαµβάνονται στους θεσµούς µας αναζητώντας το σενάριο ενός δράµατος να ιστορικοποιηθούν. Η τραγωδία του Προµηθέα εικονοποιεί τα κεντρικά θέµατα της κλοπής της γνώσης, την ενοχή, το δώρο της επανόρθωσης και τις 11

διαδικασίες εσωτερίκευσης. Η Πτώση του Χίτλερ δείχνει την καταστροφή των δεσµών του νοήµατος, της ταυτότητας και της ιστορίας, που έχει ως αποτέλεσµα το χάος και τις µηχανοποιηµένες γραφειοκρατικές θεσµικές και εκπαιδευτικές πρακτικές. Τέλος, Η Τρικυµία δείχνει την ανάληψη να υπηρετήσουµε τα κοινά που κινητοποιούν την εργασία του πένθους και τις διαδικασίες συµβολοποίησης. Βιβλιογραφικές αναφορές Anzieu, D. (1984) The Group and the Unconscious, London, Routledge & Kegan Paul. Arendt, H. (1958) Η Ανθρώπινη Κατάσταση, 1986, Μετάφραση: Στ. Ροζάνης, Γ. Λυκιαρδόπουλος, Αθήνα, Γνώση Arendt, H. (1973), The Origins of Totalitarianism, San Diego, Harvest Books, Hoarcourt Brace & Co. Αριστοτέλους Ηθικά Νικοµάχεια, 2002, Εισαγωγή, µετάφραση, σχόλια,. Λυπούρδης, Εκδόσεις Ζήτρος, Αθήνα Αριστοτέλους Πολιτικά Ι-VΙΙΙ. Εισαγωγή, Μετάφραση, Σχόλια: Π. Λεκατσάς, Αθήνα, Ζαχαρόπουλος. Αριστοτέλους Περί Ποιητικής, Εισαγωγή Ι. Συκουτρή. Μετάφραση: Σ. Μέναρδος, Εστία, Αθήνα. Arlow, J. (1972), Some dilemmas in psychoanalytis education, Journal of the American Psychoanalytic Association, 20: 556-566. Aulagnier, P. (1975), La Violence de l Interprétation, Paris, PUF. Begoin, J. Le traumatism de la naissance: De Freud et Rank au concept de périnatalitè, Revista Portuguesa de Psicanálise, 2004, 25, 93-132. Bion W.R. (1959) Attacks on Linking. In: Second Thoughts. Karnac Books, 1984. London. Bion, W.R. (1962b) The Psycho-Analytic Study of Thinking, International Journal of Psycho-Anaysis, 43:306-310. Bion, W. R. (1965), Transformations, London, Heinemann. Βλάχος,. (2005) Ιστορία και Ποίηση: Η συνάντησή τους στο ποιητικό έργο του Γ. Σεφέρη. Ίνδικτος, 19, 167-185. 12

Bleger, J. Psyco-Analysis of the psycho-analytic frame, International Journal of Psycho_Analysis, 1967, 48, 511-519. Bodin, G. (2004), This is not psychoanalysis. On the stony way of the Danish Psychoanalytical Society, The International Journal of Psychoanalysis, 85 (5): 1191-1208. Bollas, C. (1979) The Transformational Object, International Journal of Psychoanalysis, 60: 97-107. Bourdieu, P. (1980) Le sens pratique, Paris, Les Editions de Minuit, Η Αίσθηση της Πρακτικής, Μετάφραση στα Ελληνικά και επιστηµονική θεώρηση: Θεόδωρος Λελεδάκης, 2006, Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Castoriades, C. (1982-83), Ce qui la fait la Grèce, D Homère à Héraclite. Séminaires 1982-83, Editions du Seuil, Paris. Μετάφραση στα Ελληνικά: Ξ. Γιαταγάνας, 2004, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική. Castoriades, C. (2004) Παράθυρο στο Χάος, Μετάφραση στα Ελληνικά: Ευγενία Τσελέντη, 2007, Αθήνα, Ύψιλον/Βιβλία. Chasseguet-Smirgel, J. (1990) Reflections of a Psychoanalyst Upon the Nazi Biocracy and Genocide, International Review of Psychoanalysis, 17:167-176. Conrad Joseph (1902) Heart of Darkness, London, Penguin Books, Μετάφραση στα Ελληνικά: Γιώργος-Ίκαρος Μπασµπασκάκης, 1990, Αθήνα, Εκδόσεις Ερατώ. De Alvarez de Toledo (1953 [1996]) The analysis of associating interpreting and words : Use of this analysis to bring unconscious fantasies into the present and to achieve greater ego integration, International Journal of Psychoanalysis, 77: 291-317. De Romilly J. (2006) Η Αφήγηση της Ορέστειας του Αισχύλου, 2007, Αθήνα, Ωκεανίδα, 2008, Μετάφραση Ανθή Ξενάκη (Racontre l Orestie d Eschyle, Paris, Bayard Editions). Elliot, T. S. (1919) Hamlet, In: Selected Essays, 1932, pp. 141-146, London, Faber and Faber. Freud, S. (1894) The neuropsychoses of defence, SE 1. Freud, S. (1896), Draft K., The Neuroses of Defence (A Christmas Fairy Tale), SE. 1. Freud, S. (1912-13), Totem and Taboo, SE 13. 13

Freud, S. (1913) The disposition to obsessional neurosis, SE 12. Freud, S. (1916-17) Introductory Lectures on Psychoanalysis, SE 16 και17. Freud, S. (1932) New Introductory Lectures on psychoanalysis, SE 22. Freud, S. (1920) Beyond the Pleasure Principle, SE 18. Freud, S. (1921) Group Psychology and The Analysis of the Ego, SE. 18. Freud, S. (1923) The Ego and the Id, SE 19 Freud, S. (1930) Civilization and Its Discontents, SE 21 Freud, S. (1937) Constructions in analysis, SE 23. Freud, S. (1939) Moses and Monotheism, SE. 23. Freud, S. (1940) Splitting of the Ego in the process of defence, SE. 23. Goffman, E. (1959) The Presentation of Self in Everyday Life, Μετλαφραση: Μ. Γκόφρα, Επιµέλεια: Κ. Λιβιεράτος, Εισαγωγή:. Μακρυνιώτη, 2006, Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Green, A. (1999) The work of the negative, Translated by Andrew Weller, London and New York, Free Association Books. Grimal, P. (1991), Dictionary of Greek and Roman Mythology, Thessaloniki, University Studio Press (Greek edition ed. Vassilis Atsalos). Grubrich-Simitis, I. (1984) From Concretism to Metaphor Thoughts on Some Theoretical and Technical Aspects of the Psychoanalytic Work with Children of Holocaust Survivors, Psychoanalytic Study of the Child, 39:301-319. Hanly C. (1993) Ideology and Psychoanalysis, Canadian Journal of Psychoanalysis,1 (2): 1-17. Kaës R. (2007) Linking, Alliances, and Shared Space. Groups and the Psychoanalyst, Translated by Andrew Weller, London, International Psychoanalysis Library. Kahn, L. (2008) Effects posthumes, EPF Annual meeting, Vienna 2008. Kristeva, J. (1999) Χάννα Άρεντ. Η Γυναικεία Ευφυία, Mετάφραση: Τ. Μπέτζελος, 2008, Κέδρος, Αθήνα Laplanche J. (1990) New Foundations for Psychoanalysis, Translated by David Macey, Oxford, Basil Blackwell. 14

Latour, Β., Weibel, P. (2005), Curators of the Show Making Things Public. Atmospheres of Democracy, Karlsruhe, Center for Art and Media: htpp://makingthingspublic.zkm. Levy, J. (1982), A particular kind of negative therapeutic reaction based on Freud s borrowed guilt, International Journal of Psychoanalysis, 63:361-368. Manolopoulos, S. (1999) Euripides Hippolytus: the familiar things, Psychoanalytic Studies, 1(2): 177-189 Manolopoulos, S. (2003) The sense of transience in transferential and transitional phenomena, Israel Psychoanalytic Journal, 1(2) 225-245. Μπαµπινιώτη, Γ (1998) Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα, Κέντρο Λεξικολογίας. Murray, G. (1940), Aeschylus. The creator of a Tragedy, translated into Greek by B. G. Mandilaras, Kardamitsas Publications, Athens. Parsons, M. (2000), The Dove that Returns, The Dove that Vanishes. Paradox and Creativity in Psychoanalysis, London and Philadelphia, Routledge. Potamianou, Α. (1980), Psychoanalytic thoughts on Aeschylus Prometheus (relationships between omnipotence and depression), in Psychoanalysis and Greek Culture (in Greek), 1983, Αthens, Rappas Publications. Potamianou, A. (2001) Le Traumatique. Repetition et Elaboration, Dunod, Paris Press, J. (1997), Caractère(s), traumatisme(s), somatisation(s). In: Du Charactère, Revue Française de Psychosomatique, 11: 49-70. Ράµφος, Σ. (1990) Μίµησις Εναντίον Μορφής, Αθήνα, Αρµός. Rauschning, H. (1939) Hitler m'a dit, Paris, Coopération. Rees, L. (2005) Auschwitz: The Nazis and the Final Solution, Μετάφραση: Κ. Κρίτσης, 2006, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα. Rolland, J-C. (2007) The multiplicity of psychic time, Bulletin of the European psychoanalytic Federation, 61:47-56. Σεφέρης, Γ. (1972) Ποιήµατα. Αθήνα, Ίκαρος. Segal, H. (1957), Notes on symbol formation, International Journal of Psychoanalysis, 37: 339-343. 15

Sachs, H. (1923), The Tempest, International Journal of Psychoanalysis, 4: 43-88. Shakespeare, William, The Tempest, Μετάφραση στα Ελληνικά: Ερίκος Μπελιές, Η Τρικυµία, 2000, Αθήνα, Κέδρος. Steiner, G. (1971), In Bluebeard's Castle. Some Notes towards the Redefinition of Culture, London, Faber and Faber. Vitti, M (1980), «Επιφάνεια» και «Νεκροµαντεία» στην ποίηση του Σεφέρη, Εις: Κύκλος Σεφέρη, Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών. Widlöcher, D. (1973) On communication withi the psychoanalytic community, Bulletin of the European Psychoanalytic Federation, September 2, 1973, 3: 1-7. Widlöcher, D. (2004) The third in the mind, Psychoanalytic Quarterly, 73: 197-213 Winer, A. J., Anderson, W. J., Danze A. E. (2005), Psychoanalysis and Architecture,The Annual of Psychoanalysis, Volume XXXIII, Catskill, New York, Mental Health Resources. Winnicott, D. W. (1945) Primitive Emotional Development. Pp. 145-156. Through Pediatrics to Psychoanalysis. 1958. New York. Basic Books. Winnicott, D.W. (1956), Primary maternal preoccupation, In: Through Paediatrics to Psycho-Analysis, 1958, London, Tavistock. Winnicott, D. W. (1960) The Theory of the Parent-Infant Relationship. Pp. 37-55. The Maturational Processes and the Facilitating Environment: Studies in the Theory of Emotional Development. London. Hogarth Press. Winnicott, D.W. (1963), The fear of breakdown, In: C. Winnicott, P. Shepherd, M. Davis (eds.), D.W. Winnicott, Psychoanalytic Explorations, London, 1989, Karnac Books, pp. 97-95. Winncicott, D.W. (1965), The development of the capacity for concern, In: The Maturational Processes and the Facilitating Environment, London, Hogarth Press. Winnicott, D.W. (1971), Playing and Reality, London, Tavistock. Χειµωνάς, Γ. (1989) Η Μήδεια του Ευριπίδη, Μετάφραση, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα. --------------------------------------------------------------------- Μετάφραση: Αγγελική Παρασκευοπούλου 16

17

18