Απολυτήριες εξετάσεις Γ Τάξης Ημερήσιου Γενικού Λυκείου Αρχαία Ελληνικά 27/5/2013 Α1. Επειδή βλέπουμε ότι κάθε πόλη είναι ένα είδος κοινότητας και ότι κάθε κοινότητα έχει συγκροτηθεί για χάρη κάποιου αγαθού (πράγματι όλοι κάνουν τα πάντα για χάρη εκείνου που θεωρείται ότι είναι αγαθό), είναι φανερό ότι όλες οι κοινότητες αποβλέπουν σε κάποιο αγαθό και μάλιστα η ανώτερη από όλες τις άλλες και αυτή που περικλείει όλες τις άλλες (στοχεύει) στο ανώτερο από όλα τα αγαθά. Και αυτή είναι η κοινότητα που ονομάζεται πόλη και πολιτειακά οργανωμένη κοινότητα. Όμως, επειδή το κράτος ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, όπως ακριβώς όλα τα πράγματα που είναι ένα όλο, αποτελούμενο, όμως, από πολλά μέρη, είναι φανερό ότι πρώτα πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης γιατί η πόλη είναι ένα σύνολο από πολίτες. Επομένως, πρέπει να ερευνήσουμε ποιον πρέπει να ονομάζουμε πολίτη και ποια είναι η ουσία της έννοιας πολίτης. Πράγματι, για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης διατυπώνονται πολλές φορές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες δηλαδή, δεν υπάρχει γενική συμφωνία για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης γιατί υπάρχει κάποιος, ο οποίος, ενώ είναι πολίτης σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, δεν είναι πολλές φορές πολίτης σε ένα ολιγαρχικό πολίτευμα. Β1. Στο παρόν απόσπασμα ο Αριστοτέλης εντάσσει την πόλη στο σύνολο των κοινωνιών και την ορίζει ως την τελειότερη μορφή κοινωνίας. Ο συλλογισμός που διατυπώνει είναι ο εξής: - Κάθε πόλη είναι μια μορφή κοινωνίας. - Κάθε κοινωνία έχει συσταθεί με σκοπό την επίτευξη κάποιου αγαθού. - Η πόλη περιέχει όλες τις άλλες κοινωνίες.
- Η πόλη στοχεύει στο ανώτερο όλων των αγαθών, που είναι η ευδαιμονία των πολιτών μέσω της αυτάρκειας. Συμπέρασμα: Η πόλη, η οποία είναι μια πολιτικά οργανωμένη κοινότητα, είναι η τελειότερη μορφή κοινωνίας. Πιο αναλυτικά, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ανωτερότητα της πόλεως έναντι των άλλων κοινωνιών συνίσταται στα εξής: α. Οι επιμέρους κοινωνίες περιέχονται στην πόλη, αποτελούν μόριά της. β. Οι επιμέρους κοινωνίες συγκροτούνται με σκοπό την επίτευξη επιμέρους συμφερόντων, αγαθών, που αφορούν μόνο το παρόν. Στα Ηθικά ΝΙκομάχεια ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για διάφορες κοινωνίες, που η καθεμιά τους έχει ένα επιμέρους συμφέρον. Αυτοί π.χ. που πολεμούν μαζί επιδιώκουν τον πλούτο, τη νίκη ή την κατάκτηση μιας πόλης, οι ναυτικοί έχουν στόχο την απόκτηση χρημάτων και κάτι ανάλογο συμβαίνει σε όσους ανήκουν σε μια φυλή ή σε έναν δήμο. Αντίθετα, η πόλη συγκροτείται για την επίτευξη του υπέρτατου αγαθού, της ευδαιμονίας, που αφορά ἅπαντα τόν βίον. γ. Η πόλη δεν είναι απλώς μια κοινωνία, αλλά χαρακτηρίζεται από την πολιτική οργάνωση, η οποία δεν υπάρχει στις επιμέρους κοινωνίες. Β2. Ο Αριστοτέλης ξεκινώντας το τρίτο βιβλίο δηλώνει ότι το θέμα που θέλει να επεξεργαστεί είναι ο προσδιορισμός της έννοιας του κάθε πολιτεύματος και των χαρακτηριστικών του. Στη συνέχεια, εξηγεί τους λόγους για τους οποίους ο προσδιορισμός της έννοιας του πολιτεύματος προϋποθέτει τον προσδιορισμό της έννοιας της πόλεως. Τέλος, εξηγεί το λόγο για τον οποίο ο προσδιορισμός της έννοιας της πόλεως προϋποθέτει με τη σειρά του τον προσδιορισμό της έννοιας του πολίτη: Αφού η πόλη είναι μια σύνθετη οντότητα, η οποία αποτελείται από τους πολίτες, πρέπει να κατανοήσουμε το περιεχόμενο της έννοιας του πολίτη (ο οποίος αποτελεί το μέρος) για να κατανοήσουμε το περιεχόμενο της πόλεως (η οποία αποτελεί το όλον). Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ακολουθεί αναλυτική συλλογιστική πορεία, καθώς, προκειμένου να ορίσει το περιεχόμενο της έννοιας «πόλη», την αναλύει στα συστατικά της μέρη, τους πολίτες. Ο δεύτερος λόγος για τον οποίο ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι επιδιώκει να προσδιορίσει την έννοια του πολίτη είναι ότι υπάρχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με το περιεχόμενο της έννοιας αυτής. Για παράδειγμα, στα δημοκρατικά καθεστώτα τα κριτήρια με βάση τα οποία προσδιορίζεται ο πολίτης είναι διαφορετικά από τα
αντίστοιχα κριτήρια που ισχύουν στα ολιγαρχικά καθεστώτα. Πιο συγκεκριμένα, στη δημοκρατία πολίτης είναι αυτός που συμμετέχει ενεργά στην άσκηση εξουσίας και στη λήψη αποφάσεων. Αντίθετα, αυτό δεν ισχύει στην ολιγαρχία. Κριτήρια για την απόδοση της ιδιότητας του πολίτη μπορεί να ήταν, κατά περίπτωση, η καταγωγή, το εισόδημα, το είδος της απασχόλησης. Η σχέση πόλεως και πολίτη, όπως περιγράφεται στο δοθέν απόσπασμα είναι μια σχέση αμφίδρομη. Από τη μια πλευρά, οι πολίτες είναι εκείνοι που διαμορφώνουν το χαρακτήρα της πόλεως, καθώς η πόλη είναι ένα σύνολο από πολίτες. Από την άλλη πλευρά, η πόλη με το συγκεκριμένο πολίτευμα που επικρατεί σε αυτήν, είναι εκείνη που προσδίδει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πολίτη. Πιο συγκεκριμένα η σχέση πόλεως και πολίτη περιγράφεται στο τελευταίο απόσπασμα. Ο πολίτης ορίζεται με βάση το πλαίσιο της συμμετοχής του στις λειτουργίες της πόλης και συγκεκριμένα στη δικαστική και την πολιτική εξουσία («πολίτης δ ἁπλῶς οὐδενὶ τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἢ τῷ μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς...», «ᾧ γὰρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς καὶ κριτικῆς, πολίτην ἤδη λέγομεν εἶναι ταύτης τῆς πόλεως). Φαίνεται λοιπόν ότι απαραίτητη προϋπόθεση για να θεωρείται κάποιος πολίτης είναι να συμμετέχει στη διοίκηση του κράτους και στα όργανα από τα οποία λαμβάνονται αποφάσεις. Από την άλλη πλευρά, οι πολίτες είναι αυτοί που καθιστούν δυνατή την ύπαρξη της πόλεως και που μέσω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που τους αποδίδει ο Αριστοτέλης και μέσω του ικανού τους πλήθους δίνουν στην πόλη τη δυνατότητα να εκπληρώσει το στόχο της, δηλαδή την ευδαιμονία των πολιτών μέσω της αυτάρκειας («πόλιν δὲ τὸ τῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανὸν πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς, ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν.»). Β3. Σε δυο διαφορετικά σημεία των υπό εξέτασιν αποσπασμάτων είναι εμφανής η θέση του Αριστοτέλη ότι η πόλις είναι μια κοινωνική οντότητα τέλεια. Ωστόσο, πριν προχωρήσουμε στην εξέταση των λόγων για τους οποίους ο φιλόσοφος αποδίδει αυτόν τον χαρακτηρισμό στην πόλη, είναι σημαντικό να προσδιορίσουμε το περιεχόμενο της έννοιας τέλεια. Μέσα στη λέξη αυτή ο αρχαίος Έλληνας άκουγε καθαρά τη λέξη τέλος, μια λέξη που δήλωνε το σκοπό για τον οποίο είναι πλασμένο καθετί, τον προορισμό του. Είναι φανερό ότι με αυτή τη σημασία η λέξη δήλωνε τη στιγμή της τελείωσης, της ακμής, της ολοκλήρωσης. Οι λόγοι, λοιπόν, για τους οποίους ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει την πόλη ως μια κοινωνική οντότητα τέλεια είναι οι εξής:
1. Αποτελεί την ολοκλήρωση του εξελικτικού κύκλου οικία κώμη πόλις («Η κοινωνική οντότητα που προήλθε από τη συνένωση περισσότερων χωριών είναι η πόλη, μια κοινωνική οντότητα τέλεια...»). Με το νόημα αυτό η στιγμή της ολοκλήρωσης δηλώνει και το τέλος της εξέλιξης (η οποία όμως δεν οδηγεί σε μια τελική φθορά, αλλά σε μια τελική ολοκλήρωση) 2. Επίσης, καθώς μέσα στη λέξη τέλεια, ενυπάρχει η έννοια του τέλους, δηλαδή του σκοπού, αντιλαμβανόμαστε ότι η πόλη αποτελεί το μέσο επίτευξης ενός σκοπού και μάλιστα, καθώς είναι ανώτερη από όλες τις κοινωνίες, αποσκοπεί και στην επίτευξη του ανώτερου σκοπού, δηλαδή στην επίτευξη της ευδαιμονίας των πολιτών μέσω της αυτάρκειας. Την επισήμανση αυτή του Αριστοτέλη εντοπίζουμε αρχικά στο χωρίο «δῆλον ὡς πᾶσαι μὲν ἀγαθοῦ τινος στοχάζονται, μάλιστα δὲ καὶ τοῦ κυριωτάτου πάντων ἡ πασῶν κυριωτάτη». Η ίδια θέση, ωστόσο, επαναλαμβάνεται από το φιλόσοφο και παρακάτω, στο χωρίο «συγκροτήθηκε για να διασφαλίζει τη ζωή, στην πραγματικότητα όμως υπάρχει για να εξασφαλίζει την καλή ζωή». Στο δοθέν μεταφρασμένο απόσπασμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο συλλογισμούς με τους οποίους αποδεικνύει ότι η πόλη υπάρχει «εκ φύσεως»: 1 ος συλλογισμός: - Οι πρώτες κοινωνικές οντότητες ήρθαν στην ύπαρξη εκ φύσεως (αφού ήταν το αποτέλεσμα του φυσικού «συνδυασμού» άρρενος θήλεος). - Η πόλη είναι η ολοκλήρωση (τέλος) των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων. Άρα η πόλη ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως 2 ος συλλογισμός: - Η φύση ενός πράγματος είναι η μορφή που έχει τη στιγμή της ολοκλήρωσής του. - Η πόλη είναι ολοκλήρωση/ τελείωση των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων. Άρα η πόλη είναι φυσική ύπαρξη. Β4. Σχολικό εγχειρίδιο σελ. 179 «Η αρχαία ελληνική λέξη πόλις... βρίσκεται έξω από την πόλιν.» Β5. ενόραση; ὁρῶμεν σύσταση: συνεστηκυῖαν κατάσχεση: περιέχουσα σύγκλητος: καλουμένη
κειμήλιο: συγκειμένων σκόπιμος: σκεπτέον άρχοντας: ὀλιγαρχίᾳ άφαντος: φανερόν ρητό: λέγομεν άφιξη: ἱκανὸν ΘΕΜΑ Γ Γ1. Υποβάλλεται λοιπόν καταγγελία από κάποιους μετοίκους και υπηρέτες όχι σχετικά με το σπάσιμο των Ερμών, αλλά με προγενέστερο ακρωτηριασμό άλλων αγαλμάτων από νέους για αστείο κατόπιν οινοποσίας, και συγχρόνως ότι σε κάποια σπίτια γίνονται παρωδίες των μυστηρίων από ασέβεια γι αυτά κατηγορούσαν και τον Αλκιβιάδη. Αυτές τις κατηγορίες υιοθετούν όσοι εχθρεύονταν περισσότερο τον Αλκιβιάδη ότι τους στέκονταν εμπόδιο ώστε να μην έχουν σταθερή την ηγεσία της δημοκρατικής μερίδας, και επειδή νόμισαν πως, αν τον έδιωχναν, θα ήταν πρώτοι στην πολιτεία, μεγαλοποιούσαν (τις κατηγορίες) και κατακραύγαζαν πως η παρωδία των μυστηρίων κ ο ακρωτηριασμός των Ερμών είχαν γίνει με σκοπό την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος και ότι καμία απ αυτές τις ανόσιες πράξεις δεν είχε διαπραχθεί χωρίς την συμμετοχή του, αναφέροντας ως απόδειξη όλη την υπόλοιπη συμπεριφορά του και τις αντιδημοκρατικές του συνήθειες. Γ2. τινά ὕβριν οὖσι μάλα
ἐπαιτιῶ ὑποληφθεῖσι ἐξελῷεν βοᾶν ἔσται πεπράχθω Γ3α. περί τῶν Ἑρμῶν: εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς στο «μηνύεται» ὑπό νεωτέρων: εμπρόθετος προσδιορισμός του ποιητικού αιτίου στο «γεγενημέναι» τά μυστήρια: υποκείμενο στο «ποιεῖται», αττική σύνταξη τόν Ἀλκιβιάδην: αντικείμενο στο «ἐπῃτιῶντο» δήμου: ετερόπτωτος προσδιορισμός γενική αντικειμενική στο «καταλύσει» αὐτοῦ: ετερόπτωτος προσδιορισμός γενική υποκειμενική στο «παρανομίαν» Γ3β. «εἰ αὐτόν ἐξελάσειαν, πρῶτοι ἄν εἶναι» : εξαρτημένος ως προς την απόδοση υποθετικός λόγος. Ευθύς: εἰ αὐτόν ἐξελάσαιμεν, πρῶτοι ἄν εἶμεν : Απλή σκέψη του λέγοντος Σχόλιο: Τα θέματα στο σύνολό τους στο διδαγμένο κρίνονται ως μέτριας δυσκολίας. Ωστόσο, απαιτούν ιδιαίτερα εκτενή ανάλυση. Προσοχή απαιτούσε το δεύτερο σκέλος του ερωτήματος Β2 και δευτερευόντως το ερώτημα Β3 του οποίου η απάντηση έπρεπε να εντοπιστεί τόσο στο μεταφρασμένο όσο και στο πρωτότυπο κείμενο. Εξαιρετικά απλή είναι η ερώτηση της εισαγωγής και των ετυμολογικά συγγενών λέξεων. Το αδίδακτο κείμενο είχε δυσκολία όσον αφορά στη μετάφραση. Το ερώτημα Γ2 απαιτούσε ιδιαίτερη προσοχή. Το ερώτημα Γ3 ήταν εύκολα αντιμετωπίσιμο. Επιμέλεια Απαντήσεων: Κατερίνα Κεφαλωνίτου (Διδαγμένο) Πένη Γράψα (Αδίδακτο)