Η ΤΙΤΟΪΚΗ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΩΝ ( )

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Βασική παράμετρος της ελληνικής βαλκανικής πολιτικής κατά τον Μεσοπόλεμο υπήρξε η διατήρηση του άξονα Αθηνών-Βελιγραδίου ως παράγοντα σταθερότητας στα Βαλκάνια. Η Ελλάδα και το Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων (1918) /Γιουγκοσλαβία (1929) ενδιαφέρονταν για τη διατήρηση του εδαφικού status quo και στρέφονταν κατά του βουλγαρικού αναθεωρητισμού. Το κύριο διμερές θέμα ήταν η εξασφάλιση της λειτουργίας της σερβικής ελεύθερης ζώνης στη Θεσσαλονίκη με ευνοϊκούς όρους για το Βελιγράδι, κάτι που επιτεύχθηκε το 1928/29. Ο άξονας Αθηνών-Βελιγραδίου υπέστη κλονισμούς κατά τα θυελλώδη χρόνια της δεκαετίας του 30 είτε λόγω του φόβου της Γιουγκοσλαβίας για αύξηση της ιταλικής επιρροής στην Ελλάδα, είτε λόγω της καχυποψίας της Ελλάδας για μια ενδεχόμενη βουλγαρογιουγκοσλαβική προσέγγιση που θα δέσμευε το Βελιγράδι να στηρίξει τη βουλγαρική εδαφική διέξοδο στο Αιγαίο ως αντάλλαγμα για την παραίτηση της Βουλγαρίας από την διεκδίκηση της σερβικής Μακεδονίας. Ωστόσο, το βουλγαρογιουγκοσλαβικό σύμφωνο αιώνιας φιλίας της 27 ης Ιανουαρίου 1937 δεν οδήγησε στη συγκρότηση ενός κοινού νοτιοσλαβικού μετώπου κατά της Ελλάδας το 1937/38. Μετά την παραίτηση του πρωθυπουργού της Γιουγκοσλαβίας Μίλαν Στογιαντίνοβιτς (Milan Stojadinović) τον Ιανουάριο του 1939, ο αντιβασιλέας πρίγκιπας Παύλος έδωσε διαβεβαιώσεις στην Αθήνα ότι το Βελιγράδι τασσόταν εναντίον της εδαφικής διεξόδου της Βουλγαρίας στο Αιγαίο. Η Βουλγαρία δεν απεμπόλησε το ενδιαφέρον της για τον σλαβικό πληθυσμό της σερβικής Μακεδονίας και το πρώτιστο μέλημά της, μετά τη διάλυση της VMRO το 1934, ήταν η αποτροπή του εκσερβισμού του. Γι αυτό αναζητούσε διαύλους επικοινωνίας είτε με την αποστολή καλλιτεχνικών συγκροτημάτων στη σερβική Μακεδονία, είτε με παραμεθόριες συναντήσεις των κατοίκων της σερβικής και βουλγαρικής Μακεδονίας, είτε με τη διοχέτευση βουλγαρικών βιβλίων και περιοδικών στη σερβική Μακεδονία, είτε με την έναρξη ραδιοφωνικών εκπομπών το 1938. Αν τελικά το ζητούμενο της θνησιγενούς Βαλκανικής Συνεννόησης του 1934-40 ήταν η επίδειξη αλληλεγγύης εκ μέρους των συμβαλλόμενων κρατών σε περίπτωση που μια συμμαχική βαλκανική χώρα απέβαινε θύμα επίθεσης από μια εξωβαλκανική δύναμη, μόνο η Γιουγκοσλαβία, τυπικά ουδέτερη, τήρησε τις προφορικές της δεσμεύσεις, ενισχύοντας μέσω της σερβικής Μακεδονίας τον ελληνικό στρατό στη Βόρειο Ήπειρο το 1940, κάτι που συνέβαλε στην ελληνική νίκη [ 9 ]

ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΣΦΕΤΑΣ επί της Ιταλίας. Η κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας τον Απρίλιο του 1941 επέσπευσε και την κατάρρευση της Ελλάδος. Μακεδονικό ζήτημα δεν υφίστατο στις διμερείς ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις. Για τους Σέρβους ο σλαβικός πληθυσμός της Μακεδονίας του Βαρδάρη ήταν μια άμορφη μάζα με ρευστή συνείδηση που θα μπορούσε μακροπρόθεσμα να εκσερβιστεί. Η Τιτοϊκή Ομοσπονδιακή Γιουγκοσλαβία ήταν εντελώς διαφορετική από τη Γιουγκοσλαβία του Μεσοπολέμου, στην οποία κυριαρχούσαν οι Σέρβοι. Στηρίχθηκε στη θέση της Κομμουνιστικής Διεθνούς του Μεσοπολέμου και του Κομμουνιστικού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας ότι μια ισχυρή σοσιαλιστική Γιουγκοσλαβία προϋπέθετε μία αδύνατη Σερβία. Με την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Μακεδονίας ως μιας συνιστώσας της γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας το 1944, το Κομμουνιστικό Κόμμα Γιουγκοσλαβίας αποσκοπούσε να επιβάλει μια γιουγκοσλαβική λύση του Μακεδονικού: να διαμορφώσει σλαβομακεδονική συνείδηση στον σλαβικό πληθυσμό με την εκρίζωση έκδηλου ή λανθάνοντος φιλοβουλγαρισμού, να τον εντάξει στη Γιουγκοσλαβία και, στο μέτρο του εφικτού, να διεκδικήσει εδάφη της ελληνικής και βουλγαρικής Μακεδονίας στο όνομα του μακεδονισμού. Στην ουσία επρόκειτο για μια πολιτική επιβολής γιουγκοσλαβικού ηγεμονισμού. Η κομμουνιστική Βουλγαρία υποχρεώθηκε το 1946 να αναγνωρίσει μακεδονικό έθνος και το 1947 να παραχωρήσει πολιτιστική αυτονομία στον βουλγαρικό πληθυσμό της Μακεδονίας του Πιρίν με σκοπό τη μακεδονοποίησή του και την ψυχολογική του προετοιμασία για ένωση με τη Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας. Αν και δεν είναι τεκμηριωμένο ότι η Γιουγκοσλαβία συνέδεσε την παροχή βοήθειας στο ΚΚΕ το 1946 με τη συγκατάθεση του τελευταίου σε εδαφικές παραχωρήσεις, φαίνεται ότι η γιουγκοσλαβική ηγεσία ανέμενε ότι σε περίπτωση νίκης του Δημοκρατικού Στρατού θα μπορούσε να διαπραγματευθεί καλύτερα το Μακεδονικό. Ωστόσο, σε περιοχές της Βορείου Ελλάδας που ήλεγχε ο Δημοκρατικός Στρατός, το ΝΟΦ επιδόθηκε με υπερβάλλοντα ζήλο σε μια εκστρατεία διαμόρφωσης σλαβομακεδονικής συνείδησης. Η ρήξη Τίτο Στάλιν το 1948 και ο οικονομικός αποκλεισμός της Γιουγκοσλαβίας από χώρες της Κομινφόρμ το 1949 δημιούργησε νέα δεδομένα. Η οικονομική επιβίωση της Γιουγκοσλαβίας κατέστη εφικτή με γενναία αμερικανική βοήθεια. Η βασική δέσμευση της Γιουγκοσλαβίας ήταν να κλείσει τα σύνορα, συμβάλλοντας έτσι στην ήττα του Δημοκρατικού Στρατού, κάτι που ο Τίτο διέπραξε στις 10 Ιουλίου 1949. Περίπου 20.000 Σλαβόφωνοι, κυρίως χωρικοί, κατέφυγαν την περίοδο αυτή (1944-1949) από την ελληνική Μακεδονία στη Γιουγκοσλαβία. Άλλοι επειδή είχαν προσχωρήσει στο ΣΝΟΦ και στο ΝΟΦ και φοβούνταν αντίποινα από τις ελληνι- [ 10 ]

Η ΤΙΤΟΪΚΗ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΩΝ (1967-1974) κές αρχές, άλλοι για λόγους ασφάλειας στις ειδικές συνθήκες που επικρατούσαν στην ελληνική Μακεδονία κατά τον εμφύλιο πόλεμο, άλλοι λόγω της πίεσης και της τρομοκρατίας που ασκούσε η φιλογιουγκοσλαβική ομάδα του ΝΟΦ στους Σλαβόφωνους να καταφύγουν στη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του Τίτο με τον Στάλιν. Οι Σλαβόφωνοι που εγκαταστάθηκαν στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία δεν ήταν μια συμπαγής ομάδα, ούτε είχαν ακόμα διαμορφωμένη σλαβομακεδονική συνείδηση, εκτός από τους μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού και τους ενταγμένους στο ΝΟΦ. Οι περισσότεροι είχαν ρευστή συνείδηση και ήταν πολιτικά αδιάφοροι. Τεράστια ήταν και τα προβλήματα της εγκατάστασής τους στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία (κατασκευή οικιών, απασχόληση κ.ά.). Η ρήξη Τίτο- Στάλιν προκάλεσε ρήγμα και στους Σλαβόφωνους πρόσφυγες. Ένα μέρος, που πίστεψε στην προδοσία του Τίτο, ζήτησε να μετεγκατασταθεί στην Τσεχοσλοβακία, στην Ουγγαρία και στη Βουλγαρία. Καθώς το Μακεδονικό επανήλθε στο προσκήνιο της εξωτερικής πολιτικής της Βουλγαρίας μετά τη ρήξη Τίτο-Στάλιν και η Βουλγαρία έθεσε ζήτημα βουλγαρικής μειονότητας στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία, καταδικάζοντας την αποβουλγαροποίηση του πληθυσμού, η Βουλγαρία διευκόλυνε τη μετεγκατάσταση Αιγαιατών προσφύγων στη Βουλγαρία, θεωρώντας ότι πρόκειται για βουλγαρικό πληθυσμό. Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις ομαλοποιήθηκαν το 1950/51 μετά από αμερικανικές πιέσεις προς την κυβέρνηση Σοφοκλή Βενιζέλου και Νικόλαου Πλαστήρα. Πρόθεση των Αμερικανών ήταν να ενισχύσουν οικονομικά και στρατιωτικά τη Γιουγκοσλαβία μέσω Θεσσαλονίκης, αν δεχόταν σοβιετική επίθεση. Τυχόν κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας θα απειλούσε την ασφάλεια της Ελλάδας, όπως κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Υπογράφτηκε συμφωνία για σιδηροδρομική, ταχυδρομική και τηλεφωνική επικοινωνία, όπως και εμπορική σύμβαση. Επέστρεψε ένα μέρος των παιδιών από το παιδομάζωμα και επαναλειτούργησε η ελεύθερη γιουγκοσλαβική ζώνη στη Θεσσαλονίκη. Αν και το Βελιγράδι δεν αρνήθηκε την ύπαρξη μακεδονικής μειονότητας στην Ελλάδα, δεν θεώρησε τη μη αναγνώρισή της από την Ελλάδα ως εμπόδιο στην ανάπτυξη των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων και δεν έθεσε δημόσια εδαφικές διεκδικήσεις. Αποτέλεσε έκπληξη για την κυβέρνηση Πλαστήρα, όταν στις 16 Μαΐου 1950, ενώ είχε ήδη δρομολογηθεί η εξομάλυνση των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων, ο υπουργός Εξωτερικών της Γιουγκοσλαβίας Έντβαρντ Κάρντελ (Edward Kardelj) αναφέρθηκε ακροθιγώς στη Βουλή στο ζήτημα του σεβασμού των δικαιωμάτων της μακεδονικής μειονότητας στην Ελλάδα, απαντώντας στην ερώτηση του Λάζαρ Μόϊσωφ (Lazar Mojsov). Κατά την πρώτη συνεδρίαση της κοινοβουλευτικής επι- [ 11 ]

ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΣΦΕΤΑΣ τροπής εξωτερικών υποθέσεων της Γιουγκοσλαβίας, ο εκπρόσωπος των Σκοπίων, Λάζαρ Μόϊσωφ, ανακίνησε το ζήτημα της μακεδονικής μειονότητας ενόψει της συζήτησης για την εξομάλυνση των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων. Ο υπουργός Εξωτερικών παραδέχτηκε ότι υπάρχει ζήτημα μακεδονικής μειονότητας στην Ελλάδα που πρέπει να διευθετηθεί. Λόγω των δηλώσεων του Κάρντελ, η διαδικασία εξομάλυνσης των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων προσωρινά ανεστάλη. Για να συνεχιστεί ο ελληνογιουγκοσλαβικός διάλογος, ο Τίτο θεώρησε α- ναγκαίο να δώσει ορισμένες εξηγήσεις στον Βρετανό πρέσβη στο Βελιγράδι, Charles Peak, στις 12 Αυγούστου 1950. Ο Τίτο διευκρίνισε ότι η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση δεν έχει εδαφικές διεκδικήσεις έναντι της Ελλάδας και δεν ενδιαφέρεται να αναμιχθεί στις εσωτερικές της υποθέσεις, όμως οι Έλληνες έπρεπε να καταλάβουν το ισχυρό όπλο που θα είχαν στα χέρια τους η Κομινφόρμ και οι Βούλγαροι, αν ο Κάρντελ δεν έλεγε τίποτα. Αν η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση δεν απαντούσε στο ερώτημα που έθεσε ο εκπρόσωπος της Μακεδονίας, οι Μακεδόνες της Ελλάδας θα μπορούσαν να στραφούν προς τη Βουλγαρία, τόνισε ο Τίτο. Σε κάθε περίπτωση, κατά τον Τίτο, ούτε το ζήτημα της μακεδονικής μειονότητας, ούτε το ζήτημα των παιδιών θα έπρεπε να αποτελεί εμπόδιο στην αποκατάσταση των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων. Είναι προφανές ότι με τις δηλώσεις του ο Κάρντελ αποσκοπούσε από τη μία πλευρά να προκαταλάβει τυχόν πρωτοβουλία της Βουλγαρίας για την προστασία των Μακεδόνων της Ελλάδας και από την άλλη να εξευμενίσει τους Αιγαιάτες πρόσφυγες. Στην προπαγάνδα τους οι Σλαβομακεδόνες που ακολούθησαν την ηγεσία του ΚΚΕ, μετά την ήττα του 1949, χαρακτήριζαν τον Τίτο πράκτορα του ιμπεριαλισμού, την ελληνική και γιουγκοσλαβική Μακεδονία ως υποδουλωμένες περιοχές, ενώ μονάχα τη βουλγαρική Μακεδονία ως ελεύθερο τμήμα. Οι εξηγήσεις του Τίτο καθησύχασαν την ελληνική πλευρά και οι διμερείς σχέσεις εξομαλύνθηκαν το 1950/51. Ζήτημα μακεδονικής μειονότητας στην Ελλάδα δεν έθεσε επίσημα στα επόμενα χρόνια η γιουγκοσλαβική ηγεσία. Το Βελιγράδι διαμαρτυρήθηκε για τον ελληνικό νόμο του 1953 που προέβλεπε τον εποικισμό της Βόρειας Ελλάδας με ελληνικό στοιχείο και στην ουσία τη δήμευση της περιουσίας των Σλαβομακεδόνων προσφύγων. Αλλά οι αντιδράσεις της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης υπήρξαν χλιαρές. Προείχε το ζήτημα ασφάλειας της Γιουγκοσλαβίας από τη σοβιετική απειλή. Όταν τον Ιούνιο του 1954 ο Τίτο επισκέφθηκε πανηγυρικά την Αθήνα και κατόπιν, στις 9 Αυγούστου 1954, υπογράφτηκε στο Μπλέντ η «Συνθήκη Συμμαχίας, Πολιτικής Συνεργασίας και Αμοιβαίας Βοήθειας» μεταξύ Ελλάδας, Γιουγκοσλαβίας και Τουρκίας, ως συνέχεια του «Συμφώνου Φιλίας και Συνεργασίας της Άγκυρας» (28.2.1953), η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση διέταξε τη διάλυση του συλλόγου των Αιγαιατών προ- [ 12 ]

Η ΤΙΤΟΪΚΗ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΩΝ (1967-1974) σφύγων στα Σκόπια και την παύση της έκδοσης του περιοδικού Η Φωνή των Αιγαιατών που στρεφόταν κατά της Ελλάδος. Μετά τη σοβιετογιουγκοσλαβική προσέγγιση του 1955/56 και την εξασθένιση του Βαλκανικού Συμφώνου του 1953/54, πάνω από 10.000 Σλαβομακεδόνες πρόσφυγες από τις ανατολικές χώρες, που είχαν ακολουθήσει το 1949 την ηγεσία του Δημοκρατικού Στρατού, εγκαταστάθηκαν στην Ομόσπονδη Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας και απασχολήθηκαν σε σημαντικές θέσεις. Η κυβέρνηση Καραμανλή αντέδρασε στην εγκατάστασή τους στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία με το αιτιολογικό ότι τα άτομα αυτά ήταν υποστηρικτές της Ενιαίας και Ανεξάρτητης Μακεδονίας, είχαν αυτονομιστικές τάσεις και ήταν κακοί σύμβουλοι της κυβέρνησης των Σκοπίων. Η γιουγκοσλαβική πλευρά προφασίστηκε ότι δέχτηκε τους πρόσφυγες για ανθρωπιστικούς λόγους, διότι επρόκειτο για παιδιά, ηλικιωμένους και χωρισμένα μέλη οικογενειών, καθώς οι ανατολικές χώρες δεν μπορούσαν να τους συντηρήσουν περαιτέρω και η Ελλάδα σε καμιά περίπτωση δεν ήταν διατεθειμένη να τους ανοίξει τα σύνορα. Το θέμα των προσφύγων δεν επηρέασε σοβαρά τις διμερείς σχέσεις. Η Γιουγκοσλαβία στήριζε την Ελλάδα στο Κυπριακό, αποδεχόμενη το δικαίωμα αυτοδιάθεσης της Κύπρου, είτε ως ένωση, είτε ως ανεξαρτησία. Η ελληνική κυβέρνηση είχε ανάγκη της γιουγκοσλαβικής διπλωματικής υποστήριξης στο Κυπριακό και απέφυγε μια όξυνση των διμερών σχέσεων. Αθήνα και Βελιγράδι διεύρυναν τη συνεργασία τους και στις 18 Ιουνίου 1959 υπογράφτηκαν δώδεκα ελληνογιουγκοσλαβικές συμφωνίες που αφορούσαν κυρίως οικονομική και τεχνική συνεργασία. Ιδιαίτερη σημασία είχε, ωστόσο, η συμφωνία για τη μεθοριακή επικοινωνία. Με βάση τη συμφωνία αυτή καθοριζόταν μια ζώνη βάθους δέκα περίπου χιλιομέτρων από τις δύο πλευρές των συνόρων, συμπεριλαμβανομένων των πόλεων Φλώρινας και Μοναστηρίου, στην ο- ποία επιτρεπόταν η ελεύθερη εισαγωγή και πώληση ορισμένων προϊόντων, η ε- λεύθερη άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος, η καλλιέργεια κτημάτων στην άλλη πλευρά των συνόρων, εφόσον οι δικαιούχοι μπορούσαν να αποδείξουν την κυριότητά τους μέχρι το 1939. Η συμφωνία δεν ίσχυε για τους Σλαβομακεδόνες πολιτικούς πρόσφυγες στη Γιουγκοσλαβία από την ελληνική Μακεδονία. Η συμφωνία για τη μεθοριακή επικοινωνία, αν και είχε σκοπό την τόνωση της παραμεθόριας οικονομικής ζωής, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις σε τοπικούς φορείς της Δυτικής Μακεδονίας. Με ενέργειες της τοπικής εξουσίας σε ορισμένα χωριά έγιναν τελετές ορκωμοσίας Σλαβοφώνων ενώπιον Θεού και ανθρώπων ότι δεν θα ξαναμιλήσουν το σλαβικό γλωσσικό ιδίωμα. Το αντιλαϊκό και αντικομμουνιστικό σύνδρομο της κατοχικής και εμφυλιακής περιόδου επιβίωνε και στον Ψυχρό Πόλεμο, όταν, υπό την επίδραση ψυχολογικών κυρίως παραγόντων, δημιουργού- [ 13 ]

ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΣΦΕΤΑΣ νταν η αίσθηση του εθνικού κινδύνου. Στα όμματα τοπικών εθνικιστικών κύκλων της Δυτικής Μακεδονίας, που είχαν βιώσει τις εμπειρίες του παρελθόντος, η συμφωνία για τη μεθοριακή επικοινωνία άνοιγε τις πύλες στον εχθρό της αντίπερα όχθης. Ωστόσο, αυτές οι τοπικές πρωτοβουλίες προκάλεσαν την έντονη αντίδραση της κυβέρνησης Καραμανλή. Παρά τις αντιδράσεις της αντιπολίτευσης (Σοφοκλής Βενιζέλος, Ηλίας Τσιριμώκος, Σταμάτης Μερκούρης) και του στρατού, η συμφωνία για τη μεθοριακή επικοινωνία επικυρώθηκε από τη Βουλή στις 17 Σεπτεμβρίου 1959. Η κυβέρνηση Καραμανλή ήλπιζε ότι η ομοσπονδιακή κυβέρνηση του Βελιγραδίου θα τιθάσευε τα Σκόπια. Η συμφωνία για τη μεθοριακή επικοινωνία καταστρατηγήθηκε από τη γιουγκοσλαβική πλευρά, καθώς Σλαβομακεδόνες πρόσφυγες μετέβαιναν στη Δυτική Μακεδονία, ασκούσαν κάθε είδους προπαγάνδα και συγκέντρωναν υλικό για τη στάση των χωριών τους το 1946-49 προκειμένου να συγγράψουν την Ιστορία του Μακεδονικού Λαού. Αυτό δεν ήταν άγνωστο στην ΚΥΠ, αλλά η Αθήνα τηρούσε μια εφεκτική στάση στο βαθμό που δεν υπήρχαν δηλώσεις επίσημων παραγόντων του Βελιγραδίου για τη μακεδονική μειονότητα και η ελληνική κυβέρνηση δεν επωμιζόταν το πολιτικό κόστος από την κριτική της αντιπολίτευσης. Διάφοροι παράγοντες, ωστόσο, συνετέλεσαν στην εκδήλωση μιας κρίσης, ε- κτός από το αρχικό ζήτημα των ορκωμοσιών που δεν είχε προσλάβει ιδιαίτερη δημοσιότητα στα Σκόπια. Στις αρχές του 1960 η βουλγαρoμακεδονική οργάνωση MPO (Macedonian Patriotic Organization) είχε αναπτύξει έντονη δράση στην Αμερική, αρνούμενη την ύπαρξη μακεδονικού έθνους και μακεδονικής μειονότητας και θέτοντας ζήτημα προστασίας της βουλγαρικής μειονότητας στην Ελλάδα. Η MPO έδινε στην ελληνική πλευρά ένα επιχείρημα να αμφισβητήσει τους ισχυρισμούς των Σκοπίων για μακεδονικό έθνος και μακεδονική μειονότητα. Επιπλέον, η κομμουνιστική Βουλγαρία επιδόθηκε σε μια προσπάθεια προσέλκυσης των Σλαβομακεδόνων προσφύγων, που προέρχονταν από την ελληνική Μακεδονία και διαβιούσαν στην Πολωνία, με σκοπό τη μετοίκησή τους στη Βουλγαρία, τη χορήγηση βουλγαρικής υπηκοότητας και τη βουλγαροποίησή τους. Η Ελλάδα βίωνε τις παρενέργειες της βουλγαρογιουγκοσλαβικής διένεξης για το Μακεδονικό. Τον Απρίλιο-Μάϊο του 1960 διεξήχθη στο Διαρκές Στρατοδικείο Αθηνών πολύκροτη δίκη εναντίον μιας πολυπληθούς ομάδας Ελλήνων κομμουνιστών με την κατηγορία της κατασκοπείας υπέρ του διεθνούς κομμουνισμού. Κατά την απολογία των κατηγορουμένων θίχτηκε και η στάση του ΚΚΕ στο Μακεδονικό ζήτημα και ο ρόλος της Γιουγκοσλαβίας στον εμφύλιο. Αρκετοί κατηγορούμενοι (Χαρίλαος Φλωράκης, Ρούλα Κουκούλου, Κώστας Λουλές) υπερασπίστηκαν τη θέση του ΚΚΕ για την ισοτιμία της μακεδονικής μειονότητας. Η δίκη των [ 14 ]

Η ΤΙΤΟΪΚΗ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΩΝ (1967-1974) Ελλήνων κομμουνιστών δεν σχολιάστηκε στον γιουγκοσλαβικό Τύπο, αλλά το Πρακτορείο Tanjug έδινε τις σχετικές πληροφορίες και η ραδιοφωνία ενημέρωνε την κοινή γνώμη στα Σκόπια. Η κυβέρνηση των Σκοπίων εκτιμούσε ότι η γιουγκοσλαβική πλευρά δεν θα έπρεπε να τηρήσει αδιάφορη και παθητική στάση, τη στιγμή που στην Αθήνα οι Έλληνες κομμουνιστές υπεραμύνονταν, με κίνδυνο της ζωής τους, των δικαιωμάτων της μακεδονικής μειονότητας και η βουλγαρική πλευρά είχε επιδείξει υπερβάλλοντα ζήλο στο Μακεδονικό. Στις 18 Μαΐου 1960 διεξήχθη συζήτηση σε επίπεδο μελών της Ένωσης Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας με αποκλειστικό θέμα το Μακεδονικό και τις ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις. Χαράχτηκε μια ευέλικτη τακτική με κατανεμημένους τους ρόλους μεταξύ Βελιγραδίου και Σκοπίων: ο Τύπος των Σκοπίων θα είχε μια σχετική ελευθερία στην ανακίνηση του Μακεδονικού, εκπρόσωποι του ομοσπονδιακού Υπουργείου Εξωτερικών θα προέβαιναν σε δηλώσεις, θα σφυγμομετρούνταν οι αντιδράσεις της Αθήνας και τελικά το ζήτημα θα θιγόταν σε επίπεδο ηγεσίας Ελλάδας-Γιουγκοσλαβίας, ώστε να ικανοποιείται η κοινή γνώμη στα Σκόπια και να μην αποκομίζει την εντύπωση ότι το Μακεδονικό θυσιάστηκε στον βωμό της ελληνογιουγκοσλαβικής φιλίας, αφήνοντας πεδίο δράσης στη Βουλγαρία. Στα τέλη Αυγούστου 1960 ο εκπρόσωπος του Υπουργείου Εξωτερικών της Γιουγκοσλαβίας, Ντράγκο Κούντς (Drago Kunć), σχολιάζοντας τις δίκες των Ελλήνων κομμουνιστών, έθεσε ζήτημα προστασίας των δικαιωμάτων της μακεδονικής μειονότητας, προκαλώντας τις έντονες αντιδράσεις της κυβέρνησης Καραμανλή. Στις 5 Οκτωβρίου 1960 στα Σκόπια ο Λάζαρ Κολισέφσκυ (Lazar Koliševski), πρόεδρος της Βουλής των Σκοπίων, παρόντος του Έντβαρντ Κάρντελ, καταδίκασε τη δράση της βουλγαρομακεδονικής οργάνωσης MPO στην Αμερική και αναφέρθηκε στην ανάγκη αναγνώρισης μακεδονικής μειονότητας από την Ελλάδα ως αντάλλαγμα για τη γιουγκοσλαβική συμπαράσταση στο Κυπριακό. Ο λόγος του Κολισέφσκυ πυροδότησε ένταση στις ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις. Ο Έλληνας υπουργός Εξωτερικών, Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας, διαμαρτυρήθηκε στον υπουργό Εξωτερικών της Γιουγκοσλαβίας, Kώτσα Πόποβιτς (Koča Popović), στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη και ο Χρήστος Ξανθόπουλος-Παλαμάς, γενικός γραμματέας του Υπουργείου Εξωτερικών, στον πρέσβη της Γιουγκοσλαβίας Μίτα Μίλκοβιτς (Mita Milković). To ενδιαφέρον της κυβέρνησης Καραμανλή για την ελληνική μειονότητα της Βορείου Ηπείρου, μετά τη ρήξη Σοβιετικής Ένωσης Αλβανίας το 1961, προκάλεσε στα Σκόπια την ανάγκη δημοσιοποίησης ενός ανάλογου ενδιαφέροντος και για τη μακεδονική μειονότητα στην Ελλάδα. Η παρουσία του Τίτο στα Σκόπια με την ευκαιρία των εορταστικών εκδηλώσεων, στις 13 Νοεμβρίου 1961, για την [ 15 ]

ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΣΦΕΤΑΣ απελευθέρωση των Σκοπίων (13.11.1944) και η επίσκεψή του στην Αχρίδα, στη Δοϊράνη και στο Μοναστήρι ενθάρρυναν την ηγεσία των Σκοπίων. Κατά την παράθεση γεύματος σε δημοσιογράφους 13 ξένων εφημερίδων, στις 14 Νοεμβρίου 1961, ο Πρωθυπουργός των Σκοπίων, Αλεξάνταρ Γκρλίτσκωφ (Αleksandar Grličkov), μίλησε για κατασταλτικά μέτρα της ελληνικής κυβέρνησης με στόχο τον αφανισμό της μακεδονικής μειονότητας. Ένα μήνα αργότερα, στις 15 Δεκεμβρίου 1961, και ο Κούντς αναφέρθηκε στην ύπαρξη μακεδονικής μειονότητας στην Ελλάδα που θα μπορούσε να αποβεί σε παράγοντα εποικοδομητικών σχέσεων. Η νεοσχηματισθείσα κυβέρνηση Καραμανλή δεν έδωσε μεγάλη δημοσιότητα στις δηλώσεις του Γκρλίτσκωφ για να μην παράσχει αφορμή πολιτικής εκμετάλλευσης του θέματος από την Ένωση Κέντρου που είχε αμφισβητήσει το εκλογικό αποτέλεσμα της 29 ης Οκτωβρίου 1961. Αλλά, όταν και το Βελιγράδι κάλυψε τα Σκόπια, η υπομονή της κυβέρνησης Καραμανλή εξαντλήθηκε. Τον Μάρτιο του 1962 η κυβέρνηση Καραμανλή ανακοίνωσε επίσημα τη μονομερή αναστολή της συμφωνίας για τη μεθοριακή επικοινωνία, προκαλώντας τη δυσαρέσκεια του Βελιγραδίου. Η κυβέρνηση Καραμανλή δεν προέβη στην κίνηση αυτή απλά για εσωτερικούς λόγους. Ανησυχούσε για την αισθητή σοβιετογιουγκοσλαβική προσέγγιση και φοβόταν μήπως και η σοβιετική πλευρά, που αποδεχόταν την ύπαρξη μακεδονικού έθνους, εμπλεκόταν στο Μακεδονικό σε βάρος της Ελλάδας. Η Ελλάδα δεν έβλεπε το Μακεδονικό ζήτημα μόνο ως ζήτημα διαμόρφωσης μιας νέας ταυτότητας, αλλά και ως εδαφική διεκδίκηση. Ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν σε έξαρση το 1958-1962 και σε διεθνή ζητήματα (όπως η απύραυλη Βαλκανική, το τείχος του Βερολίνου, η καταδίκη του τυχοδιωκτισμού της Κίνας, η καταδίκη του αμερικανικού κατασκοπευτικού πολέμου κατά της Σοβιετικής Ένωσης, η κρίση της Κούβας), η Γιουγκοσλαβία ευθυγραμμίστηκε με τη Σοβιετική Έ- νωση. Σε όλη τη διάρκεια του 1962 υπήρχε ψύχρανση στις σχέσεις Αθήνας-Βελιγραδίου. Δεν υπήρξαν νέες δηλώσεις πολιτικών της Γιουγκοσλαβίας για τη μακεδονική μειονότητα, αλλά με ιδιαίτερη οξύτητα ο Τύπος της Βορείου Ελλάδος και των Σκοπίων είχε υποκαταστήσει τον ρόλο των πολιτικών, κάτι που είχε αρνητικό αντίκτυπο στην ψυχολογία των πολιτών Ελλάδας-Γιουγκοσλαβίας. Για την αναθέρμανση των σχέσεων, με πρωτοβουλία του Ευάγγελου Αβέρωφ- Τοσίτσα, ο Πόποβιτς δέχτηκε την υπογραφή κοινής δήλωσης (Δεκέμβριος 1962) που έμεινε γνωστή ως συμφωνία κυρίων Αβέρωφ-Πόποβιτς. Η συμφωνία προέβλεπε την αποφυγή κάθε δραστηριότητας και εκδήλωσης που θα μπορούσε να διαταράξει τις διμερείς σχέσεις. Είναι, επομένως, σαφές ότι η ομοσπονδιακή γιουγκοσλαβική κυβέρνηση επιδείκνυε ανεκτικότητα έναντι της τοπικής κυβέρνησης των Σκοπίων στην ανακίνηση του Μακεδονικού, όταν το απαιτούσε η ανάγκη διατήρησης της [ 16 ]

Η ΤΙΤΟΪΚΗ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΩΝ (1967-1974) ενδογιουγκοσλαβικής ισορροπίας και αντιμετώπισης της βουλγαρικής επιθετικότητας. Το 1963 η Βουλγαρία κωδικοποίησε οριστικά τις θέσεις της στο Μακεδονικό: Δεν υπάρχει ιστορικά διαμορφωμένο μακεδονικό έθνος, είναι απαράδεκτη η παραχάραξη της βουλγαρικής ιστορίας από τους ιστορικούς των Σκοπίων και η θεμελίωση του μακεδονικού έθνους σε αντιβουλγαρική βάση, δεν υπάρχει μακεδονική μειονότητα στη Βουλγαρία. Η κρίση του Κυπριακού το 1964 και η επιδείνωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων ώθησαν την κυβέρνηση Παπανδρέου να εξομαλύνει τις σχέσεις με τη Βουλγαρία και τη Γιουγκοσλαβία για να έχει η Ελλάδα εξασφαλισμένα τα βόρεια σύνορά της σε περίπτωση ελληνοτουρκικού πολέμου. Η κυβέρνηση Παπανδρέου άρχισε διαπραγματεύσεις με τη γιουγκοσλαβική πρεσβεία για την εκ νέου ενεργοποίηση της συμφωνίας σχετικά με τη μεθοριακή επικοινωνία και μια σειρά άλλων ζητημάτων (επέκταση της γιουγκοσλαβικής ελεύθερης ζώνης στη Θεσσαλονίκη, άμεση πρόσβαση γιουγκοσλαβικών φορτηγών σ αυτήν, προξενική σύμβαση, ανακαίνιση της μονής Χιλανδαρίου στο Άγιο Όρος, βιομηχανικές ε- πενδύσεις της Γιουγκοσλαβίας στην Ελλάδα, κατάργηση της βίζας κ.λπ.). Προφανώς, η γιουγκοσλαβική πλευρά ήθελε να εκμεταλλευτεί τη δύσκολη θέση της Ελλάδας για να εξασφαλίσει περισσότερα ανταλλάγματα. Οι ελληνογιουγκοσλαβικές συνομιλίες άρχισαν την 1 η Οκτωβρίου 1964 και έληξαν στις 5 Νοεμβρίου 1964. Δεν επήλθε ταύτιση απόψεων σε όλα τα ζητήματα, αλλά αποφασίστηκε η συμφωνία για τη μεθοριακή επικοινωνία να τεθεί πάλι σε ισχύ με εξαίρεση τον όρο για την έγγειο ιδιοκτησία πέραν της μεθορίου. Προβλέφθηκε να χορηγηθεί αποζημίωση σε Γιουγκοσλάβους πολίτες, των οποίων τα εντός της ελληνικής επικράτειας κτήματα ήταν περισσότερα των ελληνικών στη Γιουγκοσλαβία. Δόθηκε η δυνατότητα στα φορτηγά της Γιουγκοσλαβίας να διακινούν τα εμπορεύματα από τη Γευγελή μέχρι τη γιουγκοσλαβική ζώνη εντός του λιμανιού της Θεσσαλονίκης. Διπλασιάστηκε ο αριθμός των αδειών ατελούς διέλευσης των ελληνικών φορτηγών που μετέφεραν στην Κεντρική Ευρώπη γεωργικά προϊόντα της Βόρειας Ελλάδας μέσω Γιουγκοσλαβίας. Μετά το πέρας των διαπραγματεύσεων, ο Γεώργιος Παπανδρέου εξέφρασε την επιθυμία να επισκεφθεί το Βελιγράδι για να συζητήσει εκκρεμή διμερή ζητήματα, αλλά κυρίως το Κυπριακό. Είχε ήδη διαφανεί ότι η νέα σοβιετική ηγεσία υπό τον Λεονίντ Μπρέζνιεφ (Leonid Brežnev) θα τηρούσε ίδια στάση με τον Νικήτα Χρουστσώφ (Nikita Chruščëv) έναντι της Γιουγκοσλαβίας, θα αναγνώριζε, δηλαδή, τον γιουγκοσλαβικό δρόμο προς τον σοσιαλισμό και την αδέσμευτη εξωτερική πολιτική. Ό,τι άμεσα απασχολούσε την κυβέρνηση Παπανδρέου ήταν η βο- [ 17 ]

ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΣΦΕΤΑΣ λιδοσκόπηση της θέσης της νέας σοβιετικής ηγεσίας στο Κυπριακό. Από την ά- ποψη αυτή, ο Τίτο θα μπορούσε να αναλάβει τοn ρόλο του διερευνητή των σοβιετικών προθέσεων. Η σοβιετική πολιτική δεν παρουσίασε αισθητή μεταβολή στο Κυπριακό, εμμένουσα στις αρχές της ανεξαρτησίας, κυριαρχίας και εδαφικής ακεραιότητας και μη θεωρώντας την ομοσπονδιακή λύση ως τη μοναδική. Στις ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις παρατηρήθηκε κινητικότητα και τον Οκτώβριο του 1966 ο Πρωθυπουργός της Γιουγκοσλαβίας, Πέταρ Στάμπολιτς (Petar Stambolić), επισκέφθηκε την Αθήνα για μια συζήτηση όλου του πλέγματος των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων. Αν και η επίσκεψη του Στάμπολιτς δεν επέφερε άμεσα αποτελέσματα, το διμερές κλίμα ήταν θετικό. Η επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα προκάλεσε κλίμα δυσπιστίας στις σχέσεις Αθηνών-Βελιγραδίου και επέφερε στασιμότητα τα πρώτα χρόνια. Αλλά και η αναθέρμανση το 1971/72 συνοδεύτηκε πάλι από παλινωδίες και στασιμότητα το 1973/74 εκτός από τις εμπορικές συναλλαγές. Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις της περιόδου 1950-1967 έχουν κατά βάση μελετηθεί 1. Αντίθετα, οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις κατά την περίοδο της δικτατορίας δεν έχουν μελετηθεί διεξοδικά. Από ελληνικής πλευράς αναφορές στις σχέσεις Αθήνας-Βελιγραδίου, με βάση αποσπασματικές ελληνικές αρχειακές πηγές, γίνονται στο γενικό βιβλίο του Σωτήρη Βαλντέν, Παράταιροι Εταίροι. Ελληνική δικτατορία, κομμουνιστικά καθεστώτα και Βαλκάνια 1967-1974, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2009. Από σερβικής πλευράς υπάρχει το γενικό άρθρο του καθηγητού Milan Ristović, «U senci vojne diktature: Jugoslovensko- Grčki Odnosi 1967-1974. godine», Tokovi Istorije 3 (2012), σσ. 37-61. Η παρούσα εργασία φιλοδοξεί να καλύψει το κενό αυτό. Το ερώτημα στο οποίο καλείται να απαντήσει είναι αν τελικά μπορεί να γίνει λόγος για συνέχεια ή για ασυνέχεια στη βαλκανική πολιτική της χούντας σε σύγκριση με το παρελθόν. Η μονογραφία στηρίζεται σε διπλωματικά έγγραφα από το Αρχείο της Γιουγκοσλαβίας, του Τίτο, του Υπουργείου Εξωτερικών της Γιουγκοσλαβίας, της Ένωσης Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας, σε μερικά έγγραφα του Υπουργείου Εξωτερικών της Βουλγαρίας και της Γερμανίας και των Κρατικών 1 Σπυρίδων Σφέτας, «Η εξομάλυνση των ελληνο-γιουγκοσλαβικών πολιτικών σχέσεων 1950/1951», Βαλκανικά Σύμμεικτα 12-13 (2001-2002), σσ. 191-207, του ιδίου Στη σκιά του Μακεδονικού. Η κρίση Αθήνας-Βελιγραδίου στη δεκαετία του 1960, εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2007, του ιδίου «Από τη συνθήκη φιλίας και συνεργασίας της Άγκυρας (28.2.1953) στη συνθήκη συμμαχίας, πολιτικής συνεργασίας και αμοιβαίας βοήθειας του Μπλέντ (9.8.1954). Η επίσκεψη του στρατάρχη Τίτο στην Ελλάδα (Ιούνιος 1954)», Μακεδονικά, 40 (2015), σσ. 263-297, Κωνσταντίνος Κατσάνος, Το «ανύπαρκτο» ζήτημα. Οι ελληνογιουγκουσλαβικές σχέσεις και το Μακεδονικό 1950-1967, εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2013. [ 18 ]

Η ΤΙΤΟΪΚΗ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΩΝ (1967-1974) Αρχείων των Σκοπίων, σε αταξινόμητο ακόμα υλικό του Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών, σε έγγραφα από το ΑΣΚΙ, σε βρετανικά έγγραφα, σε δημοσιευμένα αμερικανικά έγγραφα, στον Τύπο και στη βιβλιογραφία. Επειδή η έρευνα στο Βελιγράδι διεξήχθη σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα, αποδίδεται η ονομασία των Αρχείων όπως ίσχυε κατά τη διάρκεια της έρευνας. Για παράδειγμα, το Αρχείο Γιουγκοσλαβίας μετονομάστηκε σε Αρχείο Σερβίας και Μαυροβουνίου, το Αρχείο του Τίτο ήταν αρχικά αυτόνομο, αλλά κατόπιν μεταφέρθηκε στο Αρχείο Γιουγκοσλαβίας. Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στους Σέρβους συναδέλφους Milan Ristović και Dušan Bataković, στη συνεργάτιδα του Βαλκανολογικού Ινστιτούτου του Βελιγραδίου Radmila Pejić, στην Τομαή-Φωτεινή Κωνσταντοπούλου και στον Γεώργιο Πολυδωράκη για τη γενναιοδωρία τους κατά την έρευνα στο Διπλωματικό και Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών και στην Ιωάννα Παπαθανασίου για την βοήθειά της στο αταξινόμητο ακόμα Αρχείο του ΑΣΚΙ για την περίοδο της χούντας. [ 19 ]