Αναξίμανδρος, ο πατέρας του Απείρου

Αναξίμανδρος, ο πατέρας του Απείρου Δρ Μάνος Δανέζης Επίκουρος Καθηγητής Αστροφυσικής Τμήμα Φυσικής ΕΚΠΑ Όπως γνωρίζουμε σήμερα, 2000 περίπου χρόνια μετά τους παγετώνες οι άνθρωποι ζούσαν σε οργανωμένες κοινωνικές ομάδες καλλιεργώντας τη γη, ή κυνηγώντας ομαδικά για την εξεύρεση τροφής. Η γεωργική καλλιέργεια και το κυνήγι, όμως, προϋποθέτουν τη συνειδητοποίηση της ύπαρξης των τεσσάρων εποχών του έτους που διαδέχονται περιοδικά η μία την άλλη σε ένα αιώνιο κοσμικό παιχνίδι. Έτσι, για να μπορέσει να επιζήσει ο άνθρωπος, ήταν αναγκασμένος να παρακολουθεί και να προβλέπει τις αλλαγές των εποχών. Από τη στιγμή λοιπόν που αντιλήφθηκε την περιοδική εναλλαγή τους βάσισε τη ζωή του σ αυτό το γεγονός. Οι εποχές καθόριζαν τη ζωή των ανθρώπων και για τον λόγο αυτόν καθορίστηκαν ως βασικές μονάδες χρόνου. Ο άνθρωπος προβλέποντας τον ερχομό κάθε εποχής, ρύθμιζε ανάλογα και τις δραστηριότητές του. Ήξερε πότε θα έρθει το κρύο για να προφυλαχτεί, πότε θα έρθουν οι βροχές, πότε θα σπείρει τη γη, πότε θα αρχίσει η εποχή για το κυνήγι και πότε θα βγουν οι καρποί στα δέντρα. Οι κλιματολογικές εποχές του έτους, διαφέρουν στις διάφορες περιοχές του πλανήτη μας. Για παράδειγμα στις τροπικές χώρες εναλλάσσονται μόνο δύο ειδών εποχές: η εποχή των βροχών και η εποχή της ξηρασίας, ενώ σε άλλες περιοχές της Γης υπάρχει διαδοχή περισσοτέρων εποχών. Στην αρχαία Αίγυπτο για παράδειγμα διέκριναν τρεις μόνο εποχές: την Εσούτ, δηλαδή την εποχή της πλημμύρας του Νείλου, την Προζέ, δηλαδή την εποχή της σποράς και τέλος τη Σομόβ που αντιστοιχούσε στην εποχή της συγκομιδής. Στην αρχαία Ελλάδα η διαίρεση του έτους γινόταν αρχικά σε δύο εποχές: το καλοκαίρι και τον χειμώνα, όπως ακριβώς και στην αρχαία Βαβυλώνα. Στη συνέχεια όμως, γύρω στο 650 π.χ., όπως μας πληροφορούν τα ευρήματα των ανασκαφών, είναι επιβεβαιωμένη η καθιέρωση των τεσσάρων κλιματολογικών εποχών του έτους. Με την πάροδο όμως του χρόνου διαπιστώθηκε ότι δεν ήταν δυνατόν να καθοριστεί επακριβώς ο χρόνος έναρξης κάθε εποχής, με βάση κάποια γενικότερα κλιματολογικά φαινόμενα, αφού η περίοδός τους, με βάση τέτοιου είδους μετρήσεις, ήταν ασαφής και ακανόνιστη. Για τον λόγο αυτόν οι ανθρώπινες κοινωνίες στράφηκαν σε άλλα, ευκολότερα υπολογιζόμενα και πιο σταθερά φυσικά φαινόμενα ή γεγονότα, όπως οι θέσεις του Ήλιου, της Σελήνης και πολλών άλλων αστεριών στην ουράνια σφαίρα. Έτσι οι Αιγύπτιοι στήριξαν τις μετρήσεις τους σε 36 πολύ λαμπρά άστρα, όπως ο Σείριος, που η ανατολή καθενός από αυτά, την ίδια στιγμή που ανέτειλε και ο Ήλιος, σηματοδοτούσε την αρχή 36 διαδοχικών δεκαήμερων του έτους. Η 1

ανάγκη τέτοιου είδους μετρήσεων, όπως είναι φανερό, δημιούργησε αυτό που ονομάζουμε ηλιακό ημερολόγιο. Όμως και οι αρχαίοι Έλληνες την εποχή του Ησίοδου τον 8ο π.χ. αιώνα, χρησιμοποιούσαν τη θέση των αστεριών σαν δείκτη μέτρησης του χρόνου σημαντικών περιόδων της κοινωνικής ζωής τους. Ο Ησίοδος στο ποίημά του «Έργα και ημέρες», αναφέρει ως χρόνο θερισμού την περίοδο που πρωτοεμφανίζονταν οι Πλειάδες (η Πούλια όπως την ονομάζει ο λαός μας), και σαν χρόνο οργώματος την περίοδο λίγο μετά την εξαφάνιση των Πλειάδων, των Υάδων και του αστερισμού του Ωρίωνα από το στερέωμα. Ο Ησίοδος επίσης καθορίζει ως περίοδο τρύγου την εποχή που ο Αρκτούρος, το λαμπρότερο άστρο του αστερισμού του Βοώτη, ανατέλλει την ίδια περίπου στιγμή με τον Ήλιο. Όμως, όπως είναι φανερό, οι αστρικές παρατηρήσεις δεν μπορούν να γίνουν τις χειμωνιάτικες νύχτες, αλλά και σε κάποιες περιόδους καλοκαιρίας, αφού αρκεί μια μικρή νέφωση για να κρύψει το τρεμάμενο φως των άστρων από έκπληκτα μάτια του γήινου παρατηρητή. Σε πολλές από αυτές τις περιπτώσεις τη λύση έδινε ο φωτεινός δίσκος της Σελήνης. Οι διάφορες θέσεις της, αλλά και οι φάσεις της, έδιναν πολλές φορές λύση στις μετρήσεις του χρόνου και εμμέσως στον προσδιορισμό των εποχών του έτους. Με τον τρόπο αυτόν δημιουργήθηκαν τα σεληνιακά ημερολόγια. Όπως γίνεται φανερό, η Αστρονομία γεννήθηκε σαν μια διαδικασία πρόβλεψης της εναλλαγής των εποχών του έτους, μιας αναγκαίας γνώσης προκειμένου να επιβιώσουν οι τότε ανθρώπινες κοινωνίες. Βεβαίως τα ουράνια αντικείμενα που χρησιμοποιήθηκαν για τον προσδιορισμό των τόσο αναγκαίων, για την επιβίωση των ανθρώπων, εποχών του έτους, θεοποιήθηκαν και γύρω από αυτά δημιουργήθηκε ένα σύνολο λατρευτικών διαδικασιών. Αυτή ήταν η απαρχή και η ρίζα της στενής σχέσης και, σε κάποιες περιπτώσεις, της ταυτοποίησης, επιστήμης και θεολογίας. Ο αστρονόμος ήταν συγχρόνως και ιερέας εφόσον τα ουράνια αντικείμενα που μελετούσε ήταν συγχρόνως και οι θεοί που λάτρευε ο ιερέας-μύστης. Αυτός είναι και ο λόγος που τα διάφορα αστρονομικά σύμβολα, τα οποία προσδιορίζουν τις εποχές του έτους, βρίσκονται μπλεγμένα με σύμβολα μυστηριακών λατρειών. Ομοίως, αυτή ακριβώς η σχέση που συνέδεε την αστρονομία με τη θεολογία, γέννησε την αστρολογία. Τα πλέον κομβικά σημεία στην ιστορία της Αστρονομίας είναι ακριβώς τα ίδια με τα κομβικά σημεία του ανθρώπινου πολιτισμού. Τα σημεία αυτά, στο επίπεδο της επιστήμης, ονομάστηκαν «επιστημονικές επαναστάσεις» και σηματοδότησαν όχι μόνο μια γνωστική αναγέννηση του επιστημονικού πνεύματος, αλλά μια ουσιαστική ανατροπή, των ευρύτερων κοινωνικών και θεολογικών κατευθύνσεων. Βασικά, ένα από τα πιο ουσιαστικά αποτελέσματα των μεγάλων επιστημονικών επαναστάσεων υπήρξε ο σαφής διαχωρισμός επιστήμης και θεολογίας. Ως αποτέλεσμα αυτού του διαχωρισμού ήταν η αποδυνάμωση της κοσμικής 2

εξουσίας των ιερατικών διοικητικών δομών. Η αποδυνάμωση αυτή επέτρεψε στις κοινωνίες να αναπτύξουν και να εφαρμόσουν μια σειρά κοινωνικών συστημάτων, επιτυχημένων ή αποτυχημένων, που τις οδήγησε σε μια αυτόνομη πορεία, ανεξάρτητη από τα θεολογικά δόγματα. Στο πλαίσιο του δυτικού πολιτισμού, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις μεγάλες επιστημονικές επαναστάσεις. Ως πρώτη επιστημονική επανάσταση χαρακτηρίζουμε την περίοδο ανάπτυξης της προσωκρατικής θετικής σκέψης, στο πλαίσιο της οποίας δόθηκε επιστημονική ερμηνεία, ανεξάρτητα αν ήταν σωστή ή όχι, στο σύνολο των φυσικών φαινομένων. Η ερμηνεία αυτή δεν στηριζόταν πλέον στη δράση θεών και υπερφυσικών δυνάμεων αλλά στην ίδια τη δομή και την εξέλιξη του φυσικού κόσμου. Την περίοδο αυτή, οι απαντήσεις που δόθηκαν σε μια σειρά αστρονομικών προβλημάτων, αλλά και η ανάπτυξη της ουρανογραφίας, σήμαναν την απαρχή της δυτικής Αστρονομίας και γενικότερα της δυτικής επιστημονικής σκέψης. Ως δεύτερη επιστημονική επανάσταση χαρακτηρίζουμε την περίοδο μετά τον 17ο αιώνα στη Δύση, με την ανάδειξη των μεγάλων μορφών της επιστήμης, όπως του Κοπέρνικου, του Γαλιλαίου, του Κέπλερ, του Νεύτωνος και πολλών άλλων. Η χρήση του τηλεσκοπίου, από τον Γαλιλαίο, υπήρξε η απαρχή μιας νέας εποχής για την παρατηρησιακή Αστρονομία, αλλά και για την εμπειρική μελέτη του κόσμου μας. Η μεγάλη αυτή επανάσταση διαχώρισε την επιστήμη, που τόσο είχε ταλαιπωρηθεί, από τις δογματικές και απάνθρωπες δομές, καθώς και από τις πρακτικές της παπικής Εκκλησίας. Με τον τρόπο αυτόν αποσταθεροποιήθηκε το φεουδαρχικό κοινωνικό σύστημα που είχε ως στήριγμά του τους πάπες, επιτρέποντας στην κοινωνία να δημιουργήσει άλλα πολιτικά συστήματα πιο φιλικά προς τον άνθρωπο και τη φύση. Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της επανάστασης ήταν ότι συνήθως οι επιστήμονες, πρώτα παρατηρούσαν τα φυσικά γεγονότα και μετά τα ερμήνευαν θεωρητικά, αναζητώντας τους νόμους που τα διέπουν. Βασική φιλοσοφική της θέση υπήρξε ότι «πραγματικό», άρα και επιστημονικό ήταν μόνο οτιδήποτε βρισκόταν μέσα στο πεδίο των ανθρώπινων αισθήσεων και μετρήσεων. Δηλαδή η αισθητή, χονδρή ύλη. Κάθετι άλλο θεωρούνταν θεολογικό. Η άποψη αυτή μας ταλαιπωρεί έως σήμερα. Η τρίτη επιστημονική επανάσταση που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα ανέτρεψε τις κλασικές απόψεις για τη συγκρότηση του φυσικού Σύμπαντος με τη διατύπωση νέων επιστημονικών θεωριών, όπως της Σχετικότητας, της κβαντικής Φυσικής και της Φυσικής των Στοιχειωδών Σωματιδίων. Συγχρόνως, συνέδεσε στενά τη φυσική πραγματικότητα με νέες μαθηματικές θεωρίες, όπως οι μη-ευκλείδειες Γεωμετρίες, οι περισσότερες των τριών διαστάσεις και η Τοπολογία. Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της νέας επιστημονικής επανάστασης είναι ότι, ενίοτε, πρώτα σκεφτόμαστε και συλλαμβάνουμε νοητικά τη φυσική αλήθεια, όπως για παράδειγμα την αναγκαιότητα ύπαρξης των στοιχειωδών σωματιδίων ή των σωματιδίων 3

αντιύλης, και μετά την επιβεβαιώνουμε πειραματικά. Σε φιλοσοφικό, αλλά και εφαρμοσμένο επίπεδο, θεωρείται δεδομένο ότι η φυσική πραγματικότητα δεν εκφράζεται μόνο στο πεδίο της αισθητής χονδρής ύλης. Η άποψη αυτή στηρίζεται σε ένα στέρεο επιστημονικό υπόβαθρο, όπως οι ιδιότητες των ήδη χρησιμοποιούμενων μη Ευκλείδειων Γεωμετριών και των χώρων περισσοτέρων των τριών διαστάσεων. Το ισχυρότατο όμως όπλο της νέας αυτής επιστημονικής αντίληψης είναι η ριζική ανατροπή των ιδεών μας για το τι είναι η ύλη και η σχέση της με την έννοια της ενέργειας. Ως παράδειγμα αναφέρουμε την εισαγωγή των εννοιών της σκοτεινής ύλης και ενέργειας, αλλά και τη χρήση των κβαντικών διαύλων που αποτελούν τη βάση ανάπτυξης της τεχνολογίας των κβαντικών υπολογιστών. Η απαρχή όμως της ανεξάρτητης και ελεύθερης ανάπτυξης της επιστήμης, όπως ήδη αναφέραμε, έγινε τον 6ο π.χ. αιώνα στην ελληνική αρχαία Ιωνία. Στο γεγονός αυτό βοήθησαν τόσο οι εξαιρετικές κλιματολογικές συνθήκες, όσο και το γεγονός ότι στις περιοχές αυτές ανθούσε το εμπόριο και ως εκ τούτου άνθρωποι διαφορετικής κουλτούρας βρίσκονταν σε διαρκή και στενή επαφή ανταλλάσοντας ελεύθερα, μαζί με τα προϊόντα τους, ιδέες και γνώσεις. Σ αυτή την περιοχή της Γης, η ερμηνεία του Κόσμου, που στηριζόταν στην πίστη ότι θεοί και υπερφυσικά όντα ρύθμιζαν με αυθαίρετες επεμβάσεις και παρεμβάσεις τα συμβαίνοντα στον κόσμο, δεν ικανοποιούσε ούτε τη γνώση, ούτε τις ηθικές αξίες των ανθρώπων μιας νέας εποχής που ανέτελλε. Έτσι, οι Ίωνες φυσιολόγοι-φιλόσοφοι απομακρύνθηκαν από τις μυθολογικές και θεολογικές ερμηνείες, για τη δημιουργία του φυσικού κόσμου μας και διατύπωσαν καθαρά φυσικές και επιστημονικές θεωρίες. Η φύση γίνεται για τους σοφούς της εποχής αντικείμενο σοβαρού προβληματισμού. Κατ αυτόν τον τρόπο, από τον θεολογικό μυστικισμό, περάσαμε στη άποψη ότι η γέννηση και η εξέλιξη του κόσμου, καθώς και των φυσικών γεγονότων ήταν δυνατή χωρίς τη θεϊκή παρέμβαση και παρουσία. Στην Ιωνία της Μικράς Ασίας, εκείνη την περίοδο επικρατούσε ένας έντονος φιλοσοφικός στοχασμός και μια γόνιμη φαντασία. Το κύριο αντικείμενο της έρευνας της Ιωνικής Φιλοσοφίας ήταν η προέλευση και η εξέλιξη του Κόσμου μας. Ειδικότερα το σημαντικότερο πρόβλημά της ήταν ο εντοπισμός της πρώτης αρχής του Σύμπαντος, δηλαδή της πρώτης ουσίας που αποτέλεσε το δημιουργικό αίτιο του Κόσμου. Οι Ίωνες προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν βασίζονται πλέον στον εμπειρισμό και τον μύθο, αλλά μέσω αυτών, γίνονται οι φορείς του θεωρητικού πνεύματος που ερευνά και αναζητά τις αιτίες των φαινομένων. Κάτω απ αυτήν την πρωτόγνωρη λογική, δημιουργήθηκαν νέες απόψεις, που αποτέλεσαν τα θεμέλια πάνω στα οποία στηρίχθηκε αργότερα όλο αυτό το οικοδόμημα το οποίο σήμερα ονομάζουμε ευρωπαϊκή φιλοσοφία και επιστήμη. Θεμελιωτής της Ιωνικής Σχολής, αλλά και της Φυσικής Φιλοσοφίας, θεωρείται o Θαλής ο Μιλήσιος, που άκμασε τον 6ο π.χ. αιώνα και είναι ο πρώτος από τους επτά σοφούς της Αρχαίας Ελλάδος. 4

Η προσωκρατική παράδοση υποστήριζε ότι ο Κόσμος μας ήταν συγκροτημένος με μαθηματική τάξη και αρμονία. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ιστορία της φιλοσοφίας άρχισε με τον Θαλή τον Μιλήσιο, επειδή Φιλοσοφία είναι: «το ερωτάν περί των πρώτων αρχών και αιτίων», και ο Θαλής ήταν ο πρώτος που το έπραξε. Ο Θαλής θεωρούσε ότι όλα τα πράγματα δημιουργούνται από συνθέσεις των τεσσάρων βασικών στοιχείων της φύσης: του ύδατος, του πυρός, του αέρα και του γήινου χώματος, ενώ η μορφή τους καθοριζόταν από την αναλογία αυτών ακριβώς των τεσσάρων βασικών στοιχείων. Ένα αντικείμενο βρισκόταν σε στερεή ή υγρή κατάσταση, εάν από τα τέσσερα στοιχεία που το συγκροτούν, πλεόναζε αντίστοιχα το χώμα ή το νερό. Βλέποντας ότι το νερό πλεονάζει στη φύση, ο Θαλής διατύπωσε την άποψη ότι ο πολύμορφος κόσμος των φυσικών φαινομένων προέρχεται από μία μόνο δημιουργική κοινή φυσική αρχή και αιτία, που κατ αυτόν ήταν το νερό, το ουσιώδες συστατικό όλων των πραγμάτων. Πρώτος, λοιπόν, ο Θαλής, παραμερίζοντας τον μύθο, διατύπωσε την έννοια της «αρχής» του Κόσμου, που από τότε αποτελεί βασικό όρο της παγκόσμιας επιστημονικής διανόησης. Μαθητής και διάδοχος του Θαλή του Μιλήσιου στη Σχολή του, υπήρξε ο Αναξίμανδρος που γεννήθηκε περίπου το 610 π.χ. Ο Αναξίμανδρος εισήγαγε την ιδέα ότι προκειμένου να γίνει αποδεκτό ένα φυσικό φαινόμενο έπρεπε να αποδειχθεί πειραματικά. Πίστευε ότι στον Κόσμο υπάρχει μια μορφή φυσικού νόμου, μια κοσμική δικαιοσύνη που εξασφαλίζει την ισορροπία μεταξύ των τεσσάρων κυρίαρχων στοιχείων, του νερού, του πυρός, του αέρα και του γήινου χώματος. Αυτός ο σπουδαίος Μιλήσιος σοφός υποστήριζε ότι υπάρχει ένα άχρονο και αναλλοίωτο «κάτι», από το οποίο απορρέουν τα πάντα και στο οποίο τελικά όλα επιστρέφουν: Αυτό το κάτι το ονόμασε «άπειρο» και σύμφωνα με την άποψή του ήταν αθάνατο και ανώλεθρο. Ο Αναξίμανδρος θεωρούσε το άπειρο ως μία φυσική δύναμη, ή ενέργεια, απεριόριστη στον χώρο, απέραντη στον χρόνο και μάλλον χωρίς εσωτερική διάρθρωση. Απέρριπτε, λοιπόν, την άποψη του διδασκάλου του Θαλή ότι η αρχή του Κόσμου ήταν το νερό, διότι, αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, τότε θα διασαλευόταν η φυσική σχέση δικαιοσύνης μεταξύ των τεσσάρων στοιχείων. Σύμφωνα, λοιπόν, με τα παραπάνω, το άπειρο, δεν γεννιέται από τα γνωστά στοιχεία, αλλά είναι αυτό που τα γεννάει και τα δημιουργεί μέσω της αιώνιας κίνησής του. Το άπειρο, όπως αναφέρει στη συνέχεια ο Αριστοτέλης, είναι αθάνατο και άχρονο, ενώ μεταβαλλόμενο, δημιουργεί τα στοιχεία: το πυρ, τον αέρα, το νερό και το χώμα, που ενυπάρχουν μ αυτό. Το άπειρο, επομένως, δεν είναι κάτι το φανταστικό, εφόσον από τη μεταβολή του, και όχι την αλλοίωσή του, προέρχονται τα πραγματικά και αισθητά στοιχεία που δομούν τον κόσμο μας. Το φιλοσοφικό πιστεύω του Αναξίμανδρου επικεντρωνόταν στο ότι αντιλαμβανόταν τον όρο «αρχή» τόσο με τη σημασία της «έναρξης» όσο και με τη σημασία του «άρχω», δηλαδή του κυβερνώ. Φαίνεται ακόμη πως ο Μιλήσιος 5

σοφός απέδιδε στην έννοια του «απείρου» ιδιότητες πολύ πιο ευρύτερες από τις μαθηματικές ιδιότητες που του αποδίδουμε σήμερα. Πιθανότατα, ο Αναξίμανδρος ταύτιζε το άπειρο με ένα πρωταρχικό νεφέλωμα μιας αχανούς υλικής μάζας. Όπως ήδη αναφέραμε, ο Κόσμος μας για τον Αναξίμανδρο δημιουργήθηκε μέσω της αιώνιας κίνησης και της μεταβολής του απείρου, αυτής της πρωταρχικής, αναλλοίωτης και άχρονης ουσίας. Με τον ίδιο τρόπο ο μεγάλος φιλόσοφος πίστευε ότι δημιουργούνται και άλλοι, αναρίθμητοι Κόσμοι. Κάποιοι από αυτούς συνυπάρχουν στο παρόν με τον δικό μας κόσμο, κάποιοι υπήρξαν στο παρελθόν και άλλοι θα υπάρξουν στο μέλλον, με ένα κοινό χαρακτηριστικό: όλοι τους έχουν φθαρεί ή θα φθαρούν και θα επιστρέψουν στην κατάσταση του απείρου. Συμπερασματικά, ο Αναξίμανδρος, πρότεινε ένα κοσμολογικό μοντέλο σύμφωνα με το οποίο υπάρχουν άπειροι κόσμοι, οι οποίοι προέρχονται από τη μία και πρωταρχική γενεσιουργό ουσία, το άπειρο. Κατά μία εκδοχή, ο Αναξίμανδρος πίστευε σε μια χρονική αλληλουχία μεμονωμένων κόσμων, καθένας από τους οποίους παράγεται από το άπειρο και αποσυντίθεται στο άπειρο. Παρ όλα αυτά, ο Αναξίμανδρος, δεν αναφέρει κάποιον μηχανισμό δημιουργίας ή φθοράς των Κόσμων ούτε και κάποιον μηχανισμό μέσω του οποίου το άπειρο μεταβάλλεται στα γνωστά μας στοιχεία. Ο Αναξίμανδρος, σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο, επινόησε τον γνώμονα, κατασκεύασε ηλιακά ρολόγια και δίδαξε τη χρήση τους στους Έλληνες. Όπως αναφέρει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, υπολόγισε τη λόξωση της εκλειπτικής, ενώ παρατήρησε ότι η Γη φαινόταν σαν να βρίσκεται στο κέντρο μιας τεράστιας σφαίρας, στην εσωτερική επιφάνεια της οποίας ήταν στερεωμένοι οι αστέρες. Συνεπώς, «εφεύρε» την έννοια της ουράνιας σφαίρας, ενώ κατασκεύασε, τη λεγόμενη, σφαίρα, ένα είδος προτύπου του ουρανού. Επομένως μπορεί να θεωρηθεί ο πατέρας της μαθηματικής Αστρονομίας. Ο Αναξίμανδρος πρέσβευσε ότι η Γη βρισκόταν «μετέωρη» και ελεύθερη στο διάστημα, χωρίς να υποβαστάζεται από πουθενά. Αυτή ήταν μία από τις πλέον τολμηρές επιστημονικές θεωρίες της Αρχαιότητας. Ακόμη υποστήριζε ότι υπάρχει και αντίθετη πλευρά της Γης από εκείνη στην οποία κατοικούσαν οι άνθρωποι. Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει ότι ο Αναξίμανδρος δίδασκε πως η Γη κατείχε το κέντρο του κόσμου και ότι είχε σφαιροειδές σχήμα. Ο δοξογράφος Αέτιος γράφει ότι ο Αναξίμανδρος ήταν ο πρώτος σοφός που μελέτησε και υπολόγισε το μέγεθος και τις αποστάσεις των άστρων. Επίσης υπολόγισε τις αποστάσεις και το μέγεθος της Σελήνης και του Ήλιου, για τον οποίο υπέθεσε ότι ήταν είτε ίσος με τη Γη είτε 27 φορές μεγαλύτερός της. Σύμφωνα με τον Αέτιο, ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι τα άστρα ήταν συμπυκνώσεις που δημιουργήθηκαν από περιδινήσεις αερίων και πυρός. Ο Ιππόλυτος προσθέτει ότι ο Αναξίμανδρος θεωρούσε πως τα άστρα δημιουργήθηκαν από την πύκνωση του αέρα μαζί με το αόρατο πυρ, σε έναν 6

πύρινο κύκλο, που αποχωρίστηκε από το αρχικό πυρ, το οποίο διαπότιζε τον κόσμο μας, καθώς και τον αέρα που τον περιβάλλει. Ο Αναξίμανδρος δίδασκε ότι πρώτα απ όλα διαχωρίστηκε το θερμό από το ψυχρό. Στη συνέχεια, διαμορφώθηκε μια πύρινη σφαίρα, άρα πύρινης υφής ήταν οι ουρανοί που περιέβαλαν τον γύρω της Γης αέρα, σαν τον φλοιό στον κορμό των δέντρων. Όταν η πύρινη αυτή σφαίρα διαλύθηκε, σχηματίστηκαν ο Ήλιος, η Σελήνη και τα άστρα σε διαφορετικές μεταξύ τους αποστάσεις. Ο αρχαίος Έλληνας γεωγράφος Αγαθήμερος αναφέρει ότι ο Αναξίμανδρος ήταν ο πρώτος που τόλμησε να κατασκευάσει γεωγραφικό χάρτη της τότε Οικουμένης. Στον χάρτη του, που περιλάμβανε όλες τις περιοχές τού τότε γνωστού γεωγραφικού χώρου, η ξηρά περιβαλλόταν από τη θάλασσα, ενώ παρουσιαζόταν και η εσωτερική θάλασσα, δηλαδή η Μεσόγειος. Ο Αναξίμανδρος, λοιπόν, ως ο πρώτος γεωγράφος θεωρείται ο πατέρας της Γεωγραφίας. Σύμφωνα δε με τον Στράβωνα, ο γεωγράφος Εκαταίος διόρθωσε τον αντίστοιχο χάρτη του Αναξίμανδρου. Σημειώνουμε, ότι παρ όλες τις περί του αντιθέτου απόψεις των σημερινών σεισμολόγων, ο μέγας φυσιολόγος-φιλόσοφος Αναξίμανδρος φαίνεται ότι είχε παρατηρήσει κάποια πρόδρομα στοιχεία από τα οποία μπορούσε να προβλέπει την εκδήλωση σεισμού. O Αναξίμανδρος ειδοποίησε τους Σπαρτιάτες για κάποιον επερχόμενο σεισμό αυτοί διανυκτέρευσαν έξω από την πόλη τους και έτσι σώθηκαν από τα καταστρεπτικά αποτελέσματά του, που μετέβαλαν τη Σπάρτη σε ερείπια και κατακρήμνισαν έναν μεγάλο ορεινό όγκο από τον Ταΰγετο. Σύμφωνα με τον Ιππόλυτο ο πανεπιστήμονας Αναξίμανδρος διατύπωσε την άποψη ότι όλα τα όντα προήλθαν από την επιφάνεια της Γης με την εξάτμιση του υγρού στοιχείου λόγω της θερμότητας του Ήλιου, όταν ο πλανήτης μας βρισκόταν στη φάση της υγρής κατάστασης. O Αναξίμανδρος, που διατύπωσε μια θεωρία για την εξέλιξη των έμβιων όντων στην οποία η φυσική ερμηνεία αντικαθιστά τη μυθική φαντασία, θεωρείται ο πρόδρομος του Κάρολου Δαρβίνου, αφού η θεωρία του θεωρείται προδρομική των απόψεων του Βρετανού φυσιοδίφη. Τα πάντα σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο προήλθαν εξελικτικά από το υγρό στοιχείο, την αρχική κοιτίδα της ζωής οι άνθρωποι δημιουργήθηκαν αρχικά στο νερό σαν πλάσματα που έμοιαζαν με ψάρια. Απ αυτά τα ιχθυοφόρα πλάσματα δημιουργήθηκαν το αρσενικό και το θηλυκό, που τελικά άφησαν το υγρό στοιχείο, βγήκαν στην ξηρά και πήραν τη σημερινή μορφή τους, τη στιγμή ακριβώς που ήταν ικανά να εξασφαλίσουν από μόνα τους την τροφή τους. Ο Αναξίμανδρος, όπως αναφέρει ο Ιππόλυτος, πρέσβευε ότι οι άνεμοι προέρχονταν από τις κινήσεις των λεπτότατων ατμών του αέρα ή ήταν μόνον αέρας σε κίνηση. Επίσης, ο Αναξίμανδρος υπέθετε ότι οι βροχές προέρχονταν από τους ατμούς της Γης, που δημιουργούνταν από την εξάτμιση των υδάτων της εξαιτίας της θερμότητας του Ήλιου. Υποστήριζε ότι τα φυσικά φαινόμενα των αστραπών, των βροντών, των κεραυνών και των ανεμοστρόβιλων 7

προέρχονταν από βίαιες και έντονες κινήσεις πεπιεσμένου αέρα. Θεωρούσε πως όταν ο αέρας φυλακιζόταν σε πυκνά νέφη έσχιζε τα σύννεφα για να ξεφύγει και έκανε θόρυβο κατά τη διαφυγή του. Συγκρουόμενος, δε, με τα νέφη προκαλούσε τις αστραπές. Όπως όλοι γνωρίζουμε το 2009 γιορτάζει η Αστρονομία. Αυτή τη χρονιά ξαναθυμόμαστε τη σχέση του ουρανού με τον άνθρωπο και τη βοήθεια που μας δίνουν τα αστέρια προκειμένου να ξεπεράσουμε τις ανθρώπινες ανάγκες και αδυναμίες. Η ιστορία του πολιτισμού έχει αποδείξει ότι οι κοινωνίες μας μπορούν να επιβιώσουν χωρίς βαριά βιομηχανία. Δεν μπορούν να επιβιώσουν, όμως, χωρίς γεωργία, κτηνοτροφία και τα αγαθά τους. Η λογική εκμετάλλευση της μάνας-γης μάς παρέχει το ζην, και η βιομηχανία κατά περίπτωση το ευ ή το κακώς ζην. Τα αστέρια, ακόμα κι αν όλα τα μηχανήματα πάψουν να λειτουργούν, θα μας καθοδηγούν, προκειμένου να εξασφαλίσουμε το ζην. Δηλαδή τις γεωργικές καλλιέργειες και την κτηνοτροφική παραγωγή. Γιορτάζουμε λοιπόν το 2009 τη σχέση του ανθρώπου με το Σύμπαν. Μέσα σ αυτόν τον εορτασμό, όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το Σύμπαν μάς βοηθά λόγω αλληλεγγύης, γιατί γνωρίζει ότι ο άνθρωπος δεν είναι κάτι που παράγεται από αυτό, αλλά συστατικό του. Είναι αυτό ακριβώς, που ο Αναξίμανδρος περιέλαβε στις σκέψεις του. Άνθρωπος και Σύμπαν είναι φτιαγμένοι από το ίδιο υλικό, το υλικό του απείρου. Βιβλιογραφία Η εκθρόνιση της Γης-Η διαπάλη του γεωκεντρικού με το ηλιοκεντρικό σύστημα. Εκδόσεις Δίαυλος, Αθήνα 2007. 8