ΥΠΕΡ TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔAKH ΤΕΥΧΟΣ 64 ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2012 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ απάκι Το της Κρήτης Τα ζωντανά αγάλματα του σύγχρονου κόσμου ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΔΕΝΤΡΟ. Το έθιμο που γοήτευσε τον Κονδυλάκη. Μια κραυγή διαμαρτυρίας από την Κρήτη του 1940 Μην κόβετε τα λιόδεντρα! Οι εντυπωσιακές φωτογραφίες του Fred Boissonnas
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 6 Παινάδια για το περιοδικό μας 8 Αλληλεγγύη 10 Χαλκιαδάκης. ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ 48 Η Κρήτη στις παραμονές της Ένωσης. Οι εντυπωσιακές φωτογραφίες του Fred Boissonnas της Έφης Ψιλάκη 60 Τα ζωντανά αγάλματα του σύγχρονου κόσμου της Έφης Ψιλάκη 14 Φωτογραφήματα του Νίκου Ψιλάκη 22 Φωτοποιήματα της Έφης Ψιλάκη 30 Χριστουγεννιάτικο δέντρο. Το έθιμο που γοήτευσε τον Κονδυλάκη του Νίκου Ψιλάκη 70 Μην κόβετε τα λιόδεντρα. Μια κραυγή διαμαρτυρίας από την Κρήτη του 1940 76 Χανιά: κρητικές βιομηχανίες μιας άλλης εποχής 36 Το απάκι της Κρήτης του Νίκου Ψιλάκη 14 30 22 36 48 60 70 Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ. 2810 824 140 1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH Φωτογραφία εξωφύλλου: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Yπεύθυνοι Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887 Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.
ΥΠΕΡ Παινάδια για το περιοδικό μας! Πολύτιμο τεύχος, τεύχος απόκτημα! Έχοντας συμπληρώσει σχεδόν 22 χρόνια συνεχούς κυκλοφορίας σε όλα τα καταστήματα ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ, το ΥΠΕΡ Χ, (το ΥΠΕΡ μας ) έχει αποκτήσει πολλούς φίλους κι έχει αποσπάσει πολλές φορές συγχαρητήρια από τους αναγνώστες του. Δεν συνηθίζομε να μεταφέρομε εδώ τα παινάδια και τα συγχαρητήρια που λαμβάνομε κάθε φορά, ακόμη και από σημαίνουσες προσωπικότητες, ιδρύματα, σχολεία, βιβλιοθήκες. Κι αν το κάνομε τώρα είναι για να πούμε κι εμείς ένα ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ! Ο κερδώος και ο λόγιος Ερμής Ε υχαριστούμε τον Μάνο που θεωρεί ότι «τέτοια περιοδικά μένουν στην ιστορία του Τύπου. Αλλά το ΥΠΕΡ θα μείνει για ένα πρόσθετο λόγο στην ιστορία: ενώ θα περίμενε κανείς να υπηρετεί τον Κερδώο Ερμή, υπηρετεί αποκλειστικά τον Λόγιο! Μοναδικό παράδειγμα στην ιστορία των κρητικών, αλλά και των ελληνικών επιχειρήσεων» Νιώθομε περηφάνια όταν βλέπομε δασκάλους και νηπιαγωγούς να ζητούν το περιοδικό. Πολλοί απ αυτούς το χρησιμοποιούν ως εποπτικό υλικό. Και επειδή μπορεί να μην το βρίσκουν πάντοτε θα θέλαμε να τους παρακαλέσομε να απευθύνονται από νωρίς στους υπευθύνους των καταστημάτων μας για να τους το κρατάνε. ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2012 Ο δ/ρας και τ. δ/ντής του ΚΕΕΛ της Ακαδημίας Αθηνών κ. Γ.Ν. Αικατερινίδης συμμετέχει στο τεύχος με το θέμα: "Το παπούτσια του Ταξιάρχη" (σ. 47-50) οδηγώντας μας χαρισματικά στο ιερό προσκύνημα της Λέσβου. Ακολουθεί "Το αλφαβητάρι του Μηλιωτογιάννη - και του Γιώργη του Μαρκάκη", όπου ο αναγνώστης χαίρεται και τις 24 έμμετρες, σοφές, παροιμίες τους (σ. 52-53). "Στο παραθαλάσσιο κρίταμο" μας οδηγεί στη συνέχεια ο αγαπητός φίλος από τα παλιά Νίκος Ψιλάκης, με το ωραιότατο κείμενό του και βέβαια τις ανεπανάληπτες φωτογραφικές του επιτυχίες. Εκτός από τη φυτολογία του κρίταμου μας θυμίζει και τα της χρήσης του στην κουζίνα, "παλιά του τέχνη κόσκινο". Κι ακολουθεί, από τον ίδιο, η συνεργασία "Τα Χανιά εν περιλήψει - ένα κείμενο Ο ι συντελεστές του περιοδικού από την εταιρεία που είχε την ωραία ιδέα να δημιουργήσει ένα πολιτιστικό μετερίζι -προσφορά στον τόπο της- και επιβαρύνεται εξ ολοκλήρου με τα έξοδα της έκδοσής του, οι συνεργάτες και οι άνθρωποι που ασχολούνται με κάθε τρόπο με αυτό αισθάνονται την ανάγκη να ευχαριστήσουν όλους εσάς που το ζητάτε, το διαβάζετε, το αγαπήσατε. Όσοι το βλέπουν για πρώτη φορά στα ταμεία των Σ/Μ νομίζουν ότι είναι ένα ακόμη διαφημιστικό έντυπο. Από την αρχή δεν είχαμε αυτό τον στόχο. Αρκεί να το ξεφυλλίσει κανείς για να καταλάβει ότι δεν έχει καμιά σχέση με τα συνήθη έντυπα. Η αρχική ιδέα ανήκει στον κ. Μηνά Χαλκιαδάκη που ήθελε να προσφέρει ένα πολιτιστικό περιοδικό αντίδωρο στους Κρητικούς συμπατριώτες του. Στην προσπάθεια αυτή συστρατευτήκαμε όλοι, με πρώτο τον αείμνηστο Κωστή Φραγκούλη, συνεργάτη μας πολύτιμο: μέχρι τα 100 χρόνια του (ίσως και περισσότερο) έγραφε στο περιοδικό μας. Οι στόχοι μας ήταν από την αρχή ξεκαθαρισμένοι: θέλαμε να προβάλομε τις αξίες και τον πολιτισμό του τόπου μας, το ήθος και τις αρχές της κοινωνίας μας, θέλαμε να συμβάλομε στην προσπάθεια διατήρησης της ταυτότητάς μας, να υπηρετήσομε την Κρήτη, να αναδείξομε την τοπική παραγωγή που κι αυτή έχει αφήσει το πολιτισμικό αποτύπωμά της στον τόπο μας! Οι επιστολές και τα ηλεκτρονικά μηνύματα που λαμβάνομε κάθε φορά μας ενθαρρύνουν. Μια εμπορική επιχείρηση μπορεί να διατηρεί με τους φίλους της πολλαπλούς δεσμούς: μας ενώνει (μαζί με όλα τα άλλα) και ένας κοινός πολιτισμός, ο κρητικός, μας ενώνουν οι κοινές ανησυχίες, οι κοινές ρίζες. Μας ενώνει η Κρήτη μας! Εξώφυλλα του περιοδικού από παλαιότερα τεύχη. «Μακάρι να έβγαζαν και στην Αγγλία περιοδικά τέτοιας ποιότητας!» Η πιο ωραία έκπληξη μάς ήρθε φέτος από την Αγγλία, από τους κ.κ. Ben & Felitsa Birnberg, με το πολύ τιμητικό και ευγενικό μήνυμά τους. Μας γράφουν: «Έχομε εντυπωσιαστεί πολύ από την υψηλή ποιότητα των άρθρων στο τεύχος του φθινοπώρου και ιδιαίτερα από τις φωτογραφίες. Μακάρι να μπορούσαν τα βρετανικά σούπερ μάρκετ να βγάζουν περιοδικά τέτοιας ποιότητας. Σήμερα που η Ελλάδα περνά τις αγωνίες της, είναι αξιοσημείωτο το ότι μπορείτε να παρουσιάζετε μια τέτοια υπέροχη εικόνα της Κρήτης στους Έλληνες και τους επισκέπτες της. Συγχαρητήρια». Ben & Felitsa Birnberg (We are very impressed by the high quality of the articles in the autumn issue and particularly the photographs. If only British supermarkets could produce magazines of such quality. And, when Greece is going through its present agonies, it is quite remarkable that you should present such a superb image of Crete to Greeks and its visitors. Congratulations. Ben & Felitsa Birnberg) Τους ευχαριστούμε! Άλλωστε, πιστεύομε και εμείς ότι το βασικότερο εφόδιο για να πολεμήσομε την κρίση είναι ο πολιτισμός μας! Φυσικά και η αγάπη στον τόπο μας Οι στόχοι μας ήταν από την αρχή ξεκαθαρισμένοι: θέλαμε να προβάλομε τις αξίες και τον πολιτισμό του τόπου μας, το ήθος και τις αρχές της κοινωνίας μας, θέλαμε να συμβάλομε στην προσπάθεια διατήρησης της ταυτότητάς μας, να υπηρετήσομε την Κρήτη... Και ένα κείμενο του κ. Σταμάτη Αποστολάκη στα «Χανιώτικα Νέα» Στο φύλλο της 16ης Νοεμβρίου 2012 δημοσιεύτηκε στα Χανιώτικα Νέα το παρακάτω κείμενο: «Θα αναφερθούμε σε μια δωρεάν προσφερόμενη τριμηνιαία έκδοση των Σ/Μ Χαλκιαδάκη, το περιοδικό "ΥΠΕΡ Χ" που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες το υπ' αρ. -63- τεύχος του (φθινόπωρο του 2012) με 80 έγχρωμες πλουσιότατες σελίδες και προπάντων με εκλεκτές -όπως πάντα- συνεργασίες. Από τα όντως εκλεκτά περιεχόμενα του τεύχους ξεχωρίζουμε τα "Φωτογραφήματα" του χαρισματικού και πολυτάλαντου Νίκου Ψιλάκη όπου χαίρεται ο αναγνώστης τα θαύματα του φακού του δεξιοτέχνη χρήστη του καθώς και τα συνοδευτικά τους κείμενα, του ίδιου (σελ. 10-16). Ακολουθούν τα "φωτοποιήματα" της ταλαντούχου Έφης Ψιλάκη (σ. 18-27) όπου σ' αφήνουν άφωνο τα κατορθώματα, κι εδώ, του φακού της, αλλά και τα ανθολογημένα κείμενα που τα συνοδεύουν. Τα καμαρώνεις με θαυμασμό. Και συνεχίζεις με το "Ξενοδοχείο της Μαντάμ Ορτάνς στην Ιεράπετρα" της ίδιας δημιουργού δ/δας Έφης Ψιλάκη (σελ. 30-36) όπου χαίρεσαι κείμενο και σπάνιο φωτογρ. υλικό της εποχής εκείνης και βέβαια συγχαίρεις τον συντάκτη των. Της ίδιας και το επόμενο θέμα: "Πανδοχεία, καταγώγια και χάνια" (σ. 38-44) όπου κι εδώ χαίρεσαι την αναδρομή στο παρελθόν: της ανάπαυσης, φιλοξενίας, διασκέδασης κ.λ. συναφών στην Κρήτη μας, καθώς και το σχετικό σπάνιο φωτογρ. υλικό. Το εξώφυλλο και σελίδες από το φθινοπωρινό μας τεύχος. του 1885" (σ. 62-65), όπου "ο συγγραφέας -του 1885- ανακατεύει τις εποχές, το παρελθόν με το παρόν και δίνει μια σχετικά ολοκληρωμένη εικόνα της πόλης". Στον ίδιο συγγραφέα Νίκο Ψιλάκη ανήκει και η επόμενη συνεργασία του τεύχους με τίτλο: "Όταν οι Ναζί ακρωτηρίαζαν τους ήρωες της Κρήτης" (σ. 66-71), όπου μας ανατριχιάζει η απίστευτη ιστορία πόνου και Αντίστασης, από τα χρόνια της Κατοχής, στον Σοκαρά Κρήτης, που μας αθανατίζει ο συγγραφέας και μας καθηλώνει κυριολεκτικά! Πολύτιμο τεύχος, τεύχος απόκτημα, για την οργάνωση του οποίου πρώτιστα: θερμά συγχαρητήρια στους συνεργάτες και βέβαια στην επιχείρηση για την έκδοση του πολυδάπανου τεύχους. Χαλάλι όμως, γιατί τέτοιος μόχθος και τέτοια δαπάνη δεν πάνε χαμένα. Συγχαρητήρια!» Συντάκτης του κειμένου είναι ένας από τους πιο σημαντικούς σύγχρονους πνευματικούς ανθρώπους της Κρήτης, ο κ. Σταμάτης Αποστολάκης, λαογράφος με πολυετή, πρωτότυπη, πολύτιμη και ανιδιοτελή προσφορά στο νησί μας. Δεν είναι η πρώτη φορά που αναφέρεται στο ΥΠΕΡ Χ ο κ. Αποστολάκης, που για πολλά χρόνια διατηρεί μια ιδιαίτερα αξιόλογη στήλη στην εφημερίδα. Διαβάζομε κάθε φορά τα σχόλια του και τον ευχαριστούμε ο λόγος του μας γεμίζει με συγκίνηση και ευθύνες. Ευχαριστούμε και την καλή εφημερίδα με την οποία συνεργάζεται, τα Χανιώτικα Νέα, που σε πείσμα των καιρών επιμένουν να προβάλλουν ως αξία μοναδική και ακατάλυτη τον πολιτισμό του τόπου μας. X 6 7
Αλληλεγγύη! ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2012 Τα κακά νέα: έντονα τα σημάδια της οικονομικής κρίσης και στο νησί μας. Τα καλά νέα: είναι συγκινητικό το πόσο ψηλά έχει ο Κρητικός το συναίσθημα της αλληλεγγύης. Επειδή εμείς δεν θέλουμε να μένουμε στα κακά και τα άσχημα (αρκούν οι τηλεοράσεις για να μας χαλάνε τη διάθεση καθημερινά) τονίζουμε με μεγάλη χαρά και συγκίνηση την προσπάθεια μερικών συντοπιτών μας που αθόρυβα και μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας κάνουν ένα απίστευτο κοινωνικό έργο! παραπάνω ζυμαρικά» ή για τον «πεντάχρονο Μιχάλη που ξετρελάθηκε με τα σχολικά Spiderman που ονειρευόταν και οι εθελοντές του εξασφάλισαν» Χωρίς περίσσια λόγια φορτώνουν στο αμάξι του ή το μηχανάκι του ο καθένας ό,τι κατάφερε να μαζέψει από τους πάνω από 10.000 εθελοντές του Give μέσω του Facebook και τα μοιράζουν πόρτα πόρτα ανάλογα με τις ανάγκες των οικογενειών. Tα κορίτσια του Give παραλαμβάνοντας τις τσάντες για τις οικογένειες. Αριστερά: Σπουδαστές της Kappa studies φτιάχνουν μυρωδάτους λουκουμάδες στο Χαλκιαδάκης ΜΑΧ στον Άγιο Ιωάννη". Δεξιά: "Μια γλυκιά έκπληξη στο γηροκομείο Αγίου Ιωάννη". Κάτω αριστερά: Από το συσσίτιο στην Αγία Τριάδα. Δεξιά και κάτω: Από το συσσίτιο στα Δειλινά. ταποκρίθηκαν με μεγάλη χαρά και έφτιαξαν πεντανόστιμα πιάτα για τα συσσίτια της Αγίας Τριάδας και των Δειλινών, που με περίσσια φροντίδα συντηρούν ο Πατήρ Κωνσταντίνος και ο κύριος Βαγγέλης με τους συμπαραστάτες τους. Επίσης οι ταλαντούχοι σπουδαστές της Kappa Foods ξάφνιασαν ευχάριστα τους πελάτες των Χαλκιαδάκης ΜΑΧ προσφέροντας λαχταριστούς λουκουμάδες, κρέπες και μπισκότα, για να γλυκάνουν τις γιορτινές μέρες που περνάμε. Επιπροσθέτως, το θαυμάσιο γεύμα αγάπης που οργανώνει χρόνια τώρα η καλόκαρδη ομάδα του κ. Καλαθάκη ανήμερα Χριστουγέννων στη Λότζια, «ζεσταίνει» την καρδιά πολλών ανθρώπων μία εξαιρετικά συμβολική μέρα του χρόνου. Θέλουμε επίσης να ευχαριστήσουμε όλους εκείνους τους πελάτες των καταστημάτων μας που αφήνουν καθημερινά στα κουτιά συγκέντρωσης τροφίμων των κατά τόπους φορέων σε όλη την Κρήτη ό,τι μπορούν από το υστέρημά τους. Μαζί με τα χιλιάδες τεμάχια ειδών πρώτης ανάγκης που αφήνετε όλοι σας στα κουτιά συγκέντρωσης, ειδικά για τις γιορτές, προσθέσαμε 10 τόνους ξηρά τρόφιμα (όσπρια, ζάχαρη, μακαρόνια, γάλα) και τα παραδώσαμε τον μήνα Δεκέμβριο σε φορείς, σχολεία και κοινωνικά παντοπωλεία σε όλη την Κρήτη. «Η ισχύς εν τη ενώσει», λοιπόν! Η κοινή δράση είναι η πιο αποτελεσματική λύση για τη μαζική αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης, όχι μόνο την περίοδο των γιορτών αλλά όλη τη διάρκεια του χρόνου. X στη Χαλκιαδάκης Α.Ε. είχαμε τη χαρά να συνεργαστούμε με την Ομάδα Give. Η ομάδα Give είναι ένας εξαιρετικά δραστήριος μη κερδοσκοπικός οργανισμός που αποτελείται από νέα, μορφωμένα, χαρούμενα παιδιά που δεν το βάζουν κάτω: καθημερινά αφιερώνουν τον ελεύθερο χρόνο τους καταγράφοντας ανάγκες οικογενειών ή ανήμπορων ανθρώπων και συμπληρώνουν σαν κομμάτι σε παζλ ό,τι ακριβώς λείπει από καθένα από τα 90 σχεδόν σπίτια που έχουν «υιοθετήσει». Με περίσσευμα ανθρωπιάς και αλληλεγγύης μιλάνε για τα περιστατικά που καλύπτουν σαν να είναι η δική τους οικογένεια. Χωρίζοντας τα τρόφιμα που συγκεντρώσαμε στο Χαλκιαδάκης ΜΑΧ από την εκδήλωση με τον Λευτέρη Λαζάρου ακούσαμε τα κορίτσια του Give να μιλάνε με απεριόριστο σεβασμό και τρυφερότητα για την «κυρία Κούλα που θα κάνει χαρά με το χταποδάκι», για τον «κύριο Δημήτρη που έχει αδυνατίσει πολύ γι αυτό βάλε του λίγα Δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στην άλλη εξαιρετική συνεργασία μας με τη σχολή αρχιμαγείρων Kappa Studies και την Kappa Foods του κυρίου Καλαθάκη. Τόσο ο διευθυντής της σχολής κύριος Τριανταφύλλου όσο και οι καθηγητές και οι σπουδαστές, αν- «Η ισχύς εν τη ενώσει», λοιπόν! Η κοινή δράση είναι η πιο αποτελεσματική λύση για τη μαζική αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης... 8 9
TA NEA MAσ facebook Η ιστοσελίδα μας Τώρα μπορείτε να βρείτε τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης και στο Facebook! Επισκεφτείτε τη σελίδα μας στο http://www.facebook.com/xalkiadakis.gr Κάντε "Like", αφήστε το μήνυμά σας, πείτε μας τη γνώμη σας και ενημερωθείτε πρώτοι για ότι συμβαίνει στα καταστήματα μας. Σαν παιδική χαρά! Η παιδική χαρά στο Χαλκιαδάκης ΜΑΧ της Νέας Αλικαρνασσού γέμισε χαρούμενες παιδικές φωνές! Ειδικά για τις μέρες των εορτών η παιδική χαρά έχει φορτωμένο πρόγραμμα Παραμυθού, Ταχυδακτυλουργό, κυνήγι χαμένου καλαθιού, καραόκε, προβολές χριστουγεννιάτικων ταινιών Η πιο αθώα ρουλέτα! και ό,τι άλλο προκύψει! Ενημερωθείτε στο κατάστημα ή στο Facebook για τα events που ακολουθούν. Και τα μεγάλα παιδιά παίζουν στη ρουλέτα για το γούρι! Όχι, όχι δεν είμαστε υπέρ των τυχερών παιχνιδιών! Η δική μας ρουλέτα είναι αθώα! Ο γκρουπιέρης χαρίζει δώρα και δωροεπιταγές σε όλους. Επίσης, σε όλα τα καταστήματα Χαλκιαδάκης συνεχίζονται καθημερινά οι κληρώσεις του Τυχερού Λαχείου με νικητές συνολικής αξίας δωροεπιταγών 15.000 ευρώ! Και μια ρίμα: Μας την έστειλε ο Αντιστράτηγος Γιώργος Συμεωνίδης. Τον ευχαριστούμε θερμά! Το τυχερό λαχείο θα το βρείτε σε όλα τα καταστήματα Χαλκιαδάκης. «Με την ποιότητα ψηλά παίρνεις βαθμό μεγάλο και ο Κρητικός για να τη βρει, στου Χαλκιαδάκη ευθύς θα μπει για ψώνια δίχως άλλο» 10 11
ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012
N ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2012 Έλαμπε στο φως του απομεσήμερου, άστραφτε ο πελεκημένος πωρόλιθος, σκιάζονταν ελαφρά τα πλουμίδια της πέτρας Το φως της Ανατολής Δεν ξέρω κι εγώ πόσες φορές την έχω φωτογραφίσει τούτη την εκκλησιά! Χτισμένη στα χρόνια των Βενετσιάνων αντίκρυ στο Μεγάλο Μοναστήρι, την Κυρία την Ακρωτηριανή, μοιάζει με βιγλάτορα ριζωμένο στην πέτρα και στο λιγοστό χώμα της κρητικής Ανατολής. Εξυπηρέτησε λειτουργικούς ρόλους, ήταν πάντα το παρεκλήσι της μονής, δέθηκε με το τοπίο και έγινε μέρος ενός ιερού δικτύου μακριά από τον κατοικημένο χώρο. Τοπλού, Άγιος Ισίδωρος, Άι Νικόλας στο Σαμώνειο Ακρωτήρι, Άγιος Ανδρέας, αρχαίοι χριστιανικοί ναοί της Ιτάνου. Κι αν πάμε ακόμη πιο βαθιά στο χρόνο, ίσως δούμε την Αθηνά να αναδύεται από τα κύματα του Σαμωνείου εκεί βρισκόταν ο φημισμένος ναός της και από κει επόπτευε την απεραντοσύνη μιας θάλασσας που ξεκινούσε από τη φοινικοστόλιστη Σητεία κι έφτανε στα ακρογιάλια της Συρίας και της Παλαιστίνης. Τον γνωρίζουμε ως κοιμητηριακό τούτο το ναό, τον παρατηρούμε κάθε φορά λουσμένο στην πληθωρική γαλήνη της Ανατολής. Κοιτάζοντάς τον από πιο μακριά σκεφτόμουν ότι οι εμπειρικοί αρχιτέκτονες του κρητικού τοπίου δεν επέλεξαν τυχαία τη θέση. Όχι μόνο επειδή συντροφεύει το επιβλητικό φρουριακό σύνολο της Ακρωτηριανής, αλλά και επειδή δημιουργεί συνθήκες αισθητικής ισορροπίας στον χώρο. Νοτικά απλώνεται το βασίλειο της αμάλαγης άγριας βλάστησης, ανατολικά η απλωσιά του τοπίου. Κι ο μικρός καλαίσθητος ναός μένει σαν ορόσημο ανάμεσα στο ογκώδες του φρουρίου και το απέραντο της θαμνοσκέπαστης στειακής γης. Τον κοίταξα μέσα από το φωτογραφικό σκόπευτρο. Έλαμπε στο φως του απομεσήμερου, άστραφτε ο πελεκημένος πωρόλιθος, σκιάζονταν ελαφρά τα πλουμίδια της πέτρας. Κι ένα στεφάνι πλεγμένο με σύννεφα μαρτυρούσε το αέναο συνταίριασμα των έργων του ανθρώπου με τα έργα του Θεού. 14 15
N ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Τοπίο χειμωνιάτικο Ωδή στην κρητική πολυμορφία Στην εποχή της γεωργικής εκμηχάνισης οι κάθε λογής επιβιώσεις μπορούν να πυροδοτήσουν κάποιον υποβόσκοντα ρομαντισμό, ίσως και τη δικαιολογημένη νοσταλγία των ανθρώπων που περπάτησαν κάποτε κάτω από τις πορτοκαλιές, που γνώρισαν την ηρεμία μιας βόλτας με το αρχαιότερο μεταφορικό μέσο του κόσμου. Μπορεί, όμως, να το δει κανείς και σαν ένα τεκμήριο της κρητικής πολυμορφίας. Στο νησί μας συνυπάρχουν οι εποχές, η ταχύτητα της ασφάλτου μπορεί να συμβαδίζει με την αρχέγονη βραδύτητα της αγροτικής καθημερινότητας. Εικόνες από έναν κόσμο που επιμένει να δηλώνει την παρουσία του και να μας θυμίζει τον πολύμοχθο αγώνα του χτες. Του χτες που μπορεί να γίνεται σήμερα, ίσως και αύριο ποιος ξέρει! Ήταν αργά το απόγευμα, είχε κοπάσει ο μονότονος ήχος της ραβδιστήρας και του ελαιοραβδιστικού, είχε αρχίσει να αχνοφαίνεται η γαλήνη της χειμωνιάτικης νύχτας. Τον συνάντησα στο Μυλοπόταμο, στην Αξό, σε ένα εκπληκτικό τοπίο πλούσιο σε νερά, σε λιόδεντρα, πορτοκαλιές, λεμονιές. Πλούσιο σε χρώματα που κάνουν πιο όμορφο το χειμωνιάτικο φως, πλούσιο σε συναισθήματα που μαγεύουν! Όταν αλλάζουν τα χρώματα Προχωρημένο φθινόπωρο, χειμώνας σχεδόν. Η μεγάλη πινακοθήκη της φύσης έχει τα κέφια της. Πήρε ο χρόνος την παλέτα κι άρχισε να ρίχνει χρώμα και φως με τη σέσουλα. Ξαφνιάζει το πλήθος των χρωμάτων. Το πράσινο, το κίτρινο, το κόκκινο, αποχρώσεις που δεν μπορείς να τις μετρήσεις. Να τις θαυμάσεις μόνο! Στο νησί μας συνυπάρχουν οι εποχές, η ταχύτητα της ασφάλτου μπορεί να συμβαδίζει με την αρχέγονη βραδύτητα της αγροτικής καθημερινότητας 16
N ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2012 Η γλυπτική του χρόνου Διάσπαρτα ερείπια, σπαράγματα μιας άλλης ζωής, ξεχασμένης. Ανάμεσα στα χωράφια και στους ελαιώνες τα απομεινάρια μιας πόλης που κάποτε δέσποζε στο γεωπολιτικό σκηνικό. Κάποτε υπήρχαν δρόμοι εδώ, δημόσια οικοδομήματα, σπίτια, καταστήματα. Κι αγάλματα. Αμέτρητα αγάλματα που κοσμούσαν τον δημόσιο χώρο. Περπατώντας στα μικρά μονοπάτια ανάμεσα στα λιόφυτα σκέφτεσαι απλώς ότι τούτη η πόλη ήταν κάποτε πρωτεύουσα της Κρήτης! Κι όχι μόνο της Κρήτης διαφέντευε στη Μεσόγειο, υπάγονταν σ αυτήν εκτεταμένα κομμάτια της βόρειας Αφρικής! Είναι τα ερείπια της Γόρτυνας. Περπατώντας στα χωράφια και στα λιόφυτα παρατηρείς τους πεσμένους τοίχους με την αστρακάσβεστο μοιάζουν κι εκείνοι με μορφές στοιχειωμένες. Βλέπεις τα κομμάτια της μνήμης. Και κάποτε-κάποτε διαλέγεσαι με τη γλυπτική του χρόνου! Πρωτεύουσα στα χρόνια της ακμής, τόπος της μνήμης σήμερα. Είναι η Γόρτυνα. Διάσπαρτα ερείπια μέσα στα χωράφια και στους ελαιώνες. Τα τοπωνύμια μοιάζουν σαν ανεξίτηλες σημάνσεις του τοπίου, μένουν αμάλαγα όσο κρατιούνται αμάλαγοι οι κρίκοι της αλυσίδας, όσο αντέχει η συλλογική μας μνήμη... Η μαγεία των λέξεων, η απείκανση της ομορφιάς: ο Βαρβακόσπηλιος του Κουδουμά Οι λέξεις ηχούν σαν μηνύματα από το χτες Αβακόσπηλιος ή Βαρβακόσπηλιος. Τα τοπωνύμια μοιάζουν σαν ανεξίτηλες σημάνσεις του τοπίου, μένουν αμάλαγα όσο κρατιούνται αμάλαγοι οι κρίκοι της αλυσίδας, όσο αντέχει η συλλογική μας μνήμη. Δεν είναι κενά περιεχομένου τα τοπωνύμια. Αρκεί να ανασηκώσεις το πέπλο του χρόνου για να μάθεις τα μυστικά τους. Αβακόσπηλιος Σπήλαιο των Αβάδων. Των αναχωρητών που αναζήτησαν σε τούτο το απόμερο κομμάτι της Κρήτης το μυστικό διάλογο με τους εαυτούς τους. Το μυστικό διάλογο με τον Θεό. Και είναι, αλήθεια, τόπος ασκητών κι ερημιτών τούτες οι μοναχικές βραχώδεις ακτές των Αστερουσίων. Βαρβακόσπηλιος. Σπήλαιο των γερακιών που κατέφευγαν σ αυτές τις έρημες ακτές της Κρήτης. Δεν ξέρω τι να διαλέξω. Σίγουρα, όμως, ξέρω τι δεν μπορώ να απορρίψω! Η μαγεία των λέξεων με συνεπαίρνει σε ένα ταξίδι μακρινό, ταξίδι στο χρόνο. Αναπλάθω το τοπίο, κλείνω τα μάτια, καταργώ τον χρόνο, ανασταίνω τις μορφές που κάποτε περπατούσαν πάνω σε κακοτράχαλα μονοπάτια για να φτάσουν ως εδώ. Αναπλάθω και τα πετεινά τ ουρανού, τα βαρβάκια, έτσι τα λέμε στην Κρήτη! Το σπήλαιο βρίσκεται στα αγιοτόπια του Κουδουμά, στη νότια Κρήτη. Όσο κι αν είναι αδύνατο για έναν αδαή περί τα σπηλαιολογικά να καταγράψει διαστάσεις, μήκος-πλάτος-ύψος-εμβαδόν, είναι εύκολο για τον ταπεινό οδοιπόρο να προσδιορίσει το μέγεθος: τεράστιο! Όχι μόνο ως φυσικό μέγεθος, μα και ως απείκανση του φυσικού μεγαλείου. Όχι μόνο ως ιστορία αλλά και ως θρησκευτική παράδοση Κι αν δεν βλέπεις σήμερα τους παλιούς ερημίτες νομίζεις πως το αεράκι του Λιβυκού σου φέρνει στ αυτιά την ανάσα τους, νομίζεις πως ακούς τη νοερά προσευχή να απλώνεται δίπλα σε γλιστερούς βράχους και σε κοιλώματα. Το πλατύ και στενό στόμιο του βρίσκεται ακριβώς πάνω από τις βραχώδεις ακτές του Νότου. Και μπροστά στα μάτια του μαγεμένου επισκέπτη ξανοίγεται το απέραντο γαλάζιο Λιβυκό, βλέπεις μόνο την αρχή του, ποτέ το τέλος του. Το μάτι χάνεται στο βάθος ενός διάφανου ορίζοντα, εκεί που σμίγει ο ουρανός με τη θάλασσα Κάποτε υπήρχαν δρόμοι εδώ, δημόσια οικοδομήματα, σπίτια, καταστήματα. Κι αγάλματα. Αμέτρητα αγάλματα που κοσμούσαν τον δημόσιο χώρο. 18
ΤΑΝΕΑΜΑσ Λαζάρου Ο Λευτέρης στο Χαλκιαδάκης ΜΑΧ της Νέας Αλικαρνασσού Eπί 8 ώρες ο Λευτέρης Λαζάρου, παρέα με τους συνεργάτες του Γιάννη Μάργαρη και Κώστα Μπαμίχα, ετοίμαζαν μοσχομυριστό χταποδάκι με κρητικές χυλοπίττες για όλους όσους βρέθηκαν στο Χαλκιαδάκης ΜΑΧ. Οι θαυμαστές του κ. Λαζάρου, πολλοί και εγκάρδιοι, δε σταμάτησαν να του εύχονται για τη γιορτή του, να φωτογραφίζονται μαζί του και να τον καλωσορίζουν στο νησί μας. Κι εκείνος, πάντα γλυκός και καλοσυνάτος μαγείρεψε με μικρούς φίλους τη συνταγή του κάνοντας πάντα και την καλοπροαίρετη κριτική του αλά Master Chef! Χάρη και στη δική σας συμμετοχή συγκεντρώσαμε 100 τσάντες με τα υλικά της συνταγής του Λευτέρη Λαζάρου, οι οποίες παραδόθηκαν την ίδια μέρα στα κορίτσια της ομάδας GIVE. Πρωτοποριακό σύστημα για να ξέρουμε τι τρώμε Κηπευτικά χωρίς μυστικά! Σας το λέμε συχνά και το επαναλαμβάνουμε γιατί θέλουμε να είστε ήσυχοι για την ασφάλεια των τροφίμων στα ράφια μας και το ΕΝΝΟ- ΟΥΜΕ κοιτώντας σας στα μάτια. Εκτός από το πιστοποιημένο από τη DQS σύστημα ποιότητας κατά ISO 9001 και υγιεινής και ασφάλειας τροφίμων κατά ISO 22000 που τηρούμε στην αλυσίδα Χαλκιαδάκης, το πρωτόκολλο ποιότητας Χαλκιαδάκη E-cert που υλοποιείται στο τμήμα μαναβικής μας συνεχίζει να είναι πρωτοπόρο και μοναδικό στα ευρωπαϊκά δεδομένα. Είναι πιστοποιημένο από την TUV Hellas και εξασφαλίζει σε ΚΑΘΕ παρτίδα προϊόντων που συμμετέχουν στο E-cert την ασφάλεια του τροφίμου από την ώρα που φυτεύτηκε ως τη στιγμή που σας προσφέρεται στα μανάβικά μας. Μπείτε στο http://www.e-cert.gr/xalkiadakis πληκτρολογήστε τον μοναδικό κωδικό παρτίδας που βρίσκεται πάνω στην ετικέτα της ζυγαριάς που υπάρχει στο φρούτο ή το λαχανικό που προμηθευτήκατε από οποιοδήποτε σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης και περιηγηθείτε στο ταξίδι του κηπευτικού που έχετε στο πιάτο σας. Η επιστημονική ομάδα της MODUS ελέγχει τα προϊόντα ενδελεχώς για υπολείμματα φυτοπροστατευτικών ουσιών τόσο στο προϊόν αλλά ακόμα και στο χώμα που φύεται και το νερό με το οποίο ποτίζεται, έτσι ώστε να τρώμε άφοβα εμείς και τα παιδιά μας τα προϊόντα που προσφέρει απλόχερα η ελληνική γη. 20
ΦΩΤΟΠΟΙΗΜΑΤΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2012 ΦΩΤΟΠΟΙΗΜΑΤΑ Της Κυριακής τα βράδια Της Κυριακής τα βράδια, καθισμένοι στης αυλής το πεζούλι ειρηνεμένοι, αφουγκραζόμασταν εκστατικοί του τριζονιού τις τρίλλιες απ' το φράχτη και πλάι μου εσύ, σα Μοίρα φιλική, της στοργής σου ξετύλιγες τ' αδράχτι. Στον ουρανό ένα-ένα ανάβαν τ' άστρα κι άνθιζαν τ' άστρα στου νου μας τη γλάστρα κι όλα είταν γύρω αγνά, γλυκά, ιερά, και μου είταν η καρδιά τόσο καθάρια που ήθελα να χαϊδεύω τρυφερά τους ανθρώπους, τα ζώα και τα λιθάρια. Γιάννης Ρίτσος 22 23
N ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2012 Στα πρόσωπά τους οι βαθιές ρυτίδες... Του μέλλοντος οι μέρες Του μέλλοντος οι μέρες στέκονται μπροστά μας σαν μια σειρά κεράκια αναμμένα χρυσά, ζεστά και ζωηρά κεράκια Κ.Π. Καβάφης Τ' αυλάκια που κυλάει ο χρόνος...η μοναξιά είναι τόσο απέραντη ώστε έρχονται δυο-δυο για να την υπομείνουν....σαν μια σειρά κεράκια αναμμένα Στα πρόσωπά τους οι βαθιές ρυτίδες είναι πέφτοντας αθόρυβα στην αιωνιότητα. Τάσος Λειβαδίτης 24 25
N ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2012 Μια μέρα θα δεις θ ανταμωθούμε ξανά Αληθινοί ταξιδευτές εκείνοι είναι που φεύγουν Μα αληθινοί ταξιδευτές εκείνοι είναι που φεύγουν μονάχα για να φύγουνε, καρδιές λαφρές καθώς μπαλόνια, το μοιραίο τους ποτέ δεν τ αποφεύγουν χωρίς να ξέρουν το γιατί, πάντοτε λένε: Εμπρός! Charles Baudelaire, μτφ. Γ. Σημηριώτης Και χέρι-χέρι θα πάρουμε τους δρόμους! Μια μέρα θα δεις θ ανταμωθούμε ξανά. Δεν έχει σημασία πού, οδηγημένοι από την τύχη Θα κοιταχτούμε ξανά, και θα χαμογελάσει ξανά ο ένας στον άλλο και χέρι - χέρι θα πάρουμε τους δρόμους Marcel Mouloudji > 26 27
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΔΕΝΤΡΟ: Το έθιμο που γοήτευσε τον Κονδυλάκη Το 1914 ο Κρητικός λόγιος προέβλεπε ότι το χριστουγεννιάτικο δέντρο «θα ριζοβολήσει οριστικώς» του Νίκου Ψιλάκη 30 31
ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2012 (Εμπρός 25-12-1914) με το ίδιο επιχείρημα: είναι ωραίο! Τώρα, όμως, τα επιχειρήματά του είναι πιο στέρεα. Μιλά για τα άχρωμα ελληνικά Χριστούγεννα, τα οποία χαρακτηρίζει μόνο ως θρησκευτική γιορτή και υποστηρίζει ότι το δέντρο δεν εκτοπίζει και δεν αντικαθιστά κανένα ελληνικό έθιμο. Μιλώντας, λοιπόν, για ελληνικά Χριστούγεννα δεν χάνει την ευκαιρία να στιγματίσει και να ειρωνευτεί ένα από τα δημοσιογραφικά έθιμα της εποχής του, τη χριστουγεννιάτικη λογοτεχνία. Και άλλες φορές επέκρινε τα διηγήματα που κατέκλυζαν τότε τις στήλες των εφημερίδων, ίσως και με πιο σκληρή γλώσσα. Δύσκολα θα μπορούσε να τα αποδεχτεί ως λογοτεχνία! Εκείνο που προξενεί ιδιαίτερη εντύπωση είναι η ανεκτικότητα του Κονδυλάκη, η διάθεσή του να αποδεχτεί ένα ξένο έθιμο. Το καλοδέχεται μάλιστα με το απλό επιχείρημα που αναφέραμε παραπάνω: επειδή είναι ωραίο! Από τα δυο χρονογραφήματα (του 1908 και του 1914) που και τα δυο είχαν τον ίδιο τίτλο, Το Δέντρον, επιλέγουμε να αναδημοσιεύσουμε το δεύτερο. Το παραθέτουμε αυτούσιο ως δείγμα γραφής μιας θαρραλέας πένας που μπορούσε να υποστηρίξει με σθένος ένα βασικό χαρακτηριστικό όλων των πολιτισμικών και των κοινωνικών φαινομένων: τον διάλογο! Πολλά έχουν γραφτεί στην Ελλάδα για το χριστουγεννιάτικο δέντρο. Από την πρώτη εποχή που εμφανίστηκε στη σημερινή του μορφή βρέθηκε στο επίκεντρο οξύτατων συζητήσεων και κατηγορήθηκε ως απειλή για τα ελληνικά έθιμα. Πολλές φορές η πολεμική εναντίον του εμπλουτίστηκε με οικολογικά επιχειρήματα. Ήδη από τον 19ο αιώνα προβαλλόταν συστηματικά η ανάγκη προστασίας του δασικού πλούτου με την απαγόρευση κοπής των ελάτων που προορίζονταν για χριστουγεννιάτικη διακόσμηση. Μια έρευνα στον Τύπο των παλιότερων εποχών θα μπορούσε να μας δώσει ένα πλούσιο απάνθισμα των επιχειρημάτων και της πολεμικής εναντίον του χριστουγεννιάτικου δέντρου. Για πολλές δεκαετίες επανερχόταν στις σχετικές συζητήσεις η εμμονή στην ελληνικότητα και ως απόλυτη έκφρασή της θεωρήθηκε το περίφημο χριστουγεννιάτικο καραβάκι. Άρθρα της μορφής «δέντρο ή καράβι;» δεν έλειψαν ποτέ από τις στήλες του Τύπου. Τα τελευταία χρόνια η πολεμική εναντίον των στολισμένων δέντρων έχει κοπάσει. Σ αυτό έχει συμβάλει ασφαλώς η Λαογραφία και η Αρχαιολογία, επιστήμες που απέδειξαν ότι το μοτίβο του λατρευτικού ή τελετουργικού δέντρου δεν είναι καθόλου ξένο προς τον ελληνικό πολιτισμό. Προχωρώντας ένα βήμα παρακάτω, μελετητές των παλαιότερων περιόδων του πολιτισμού μας έδειξαν ότι οι ρίζες του εθίμου του στολισμένου και φωτισμένου δέντρου είναι βυζαντινές (π.χ. Καλοκύρης). Κανείς, ωστόσο, δεν αμφισβητεί ότι το δέντρο, όπως τουλάχιστον το γνωρίζουμε σήμερα, ήρθε στον ελληνικό χώρο μόλις τον 19ο αιώνα. Σχετικά με τον τρόπο που ήρθε και καθιερώθηκε έχουν γραφτεί κατά καιρούς διάφορες εκδοχές (π.χ. το έφεραν οι Βαυαροί του Όθωνα). Στις αρχές του 20ού αιώνα, και ενώ η πολεμική εναντίον του χριστουγεννιάτικου δέντρου εκφραζόταν μέσα από τον Τύπο της εποχής, ένας σπουδαίος λόγιος, ο Ιωάννης Κονδυλάκης, δεν δίστασε να ταχθεί θαρραλέα υπέρ του δέντρου! Δημοσίευσε, μάλιστα και σχετικά χρονογραφήματα με τα οποία κατέρριπτε τα επιχειρήματα των διωκτών του εθίμου ως αβάσιμα. Ο Βιαννίτης χρονογράφος υπερασπίστηκε με δυναμισμό το «ξενόφερτο» έθιμο! Η επιχειρηματολογία του παρουσιάζει ενδιαφέρον. Υποστήριζε ότι αυτό το ξένο έθιμο μπορεί να δώσει χρώμα στα ελληνικά Χριστούγεννα! Πίστευε, μάλιστα, ότι τα ελληνικά Χριστούγεννα δεν παρουσίαζαν κανένα ενδιαφέρον και ότι το μόνο που θα μπορούσε να θυμάται κανείς από αυτή τη μεγάλη γιορτή ήταν τα βαρυστομαχιάσματα τα οποία προκαλούνταν από το πολύ φαγητό! Το δέντρο σύμφωνα με τον Κονδυλάκη θα μπορούσε να δώσει χρώμα στα ελληνικά Χριστούγεννα, να προσφέρει την οικογενειακή τελετουργία που χρειάζεται προκειμένου να γίνει μια ξεχωριστή γιορτή. Βέβαια, ελληνικά χριστουγεννιάτικα έθιμα υπήρχαν πάντα και πολλά απ αυτά είναι ενδιαφέροντα για τον συμβολισμό, το θρησκευτικό περιεχόμενο και την κοινωνική λειτουργία τους. Η ελληνική Λαογραφία τα ανάδειξε μάλιστα και αναζήτησε το συμβολικό και τον τελετουργικό ρόλο τους, ιδιαίτερα στα μεταγενέστερα χρόνια. Δεν πρέπει, όμως, να έχουμε την απαίτηση από τον Κονδυλάκη να γνωρίζει όλα τα έθιμα του ελληνικού χώρου, και μάλιστα σε μια εποχή που η Λαογραφία μόλις είχε αρχίσει να κάνει τα πρώτα βήματά της ως επιστήμη. Το πρώτο σχετικό χρονογράφημα που γνωρίζουμε γράφτηκε τη μέρα των Χριστουγέννων το 1908. Μετέφερε την άποψη κάποιου πολίτη που θα στόλιζε Χριστουγεννιάτικο δέντρο επειδή είναι ωραίο (εφημερίδα Εμπρός 25-12-1908). Έξι χρόνια αργότερα επανέρχεται στην ίδια εφημερίδα > 32 33
ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ Το χρονογράφημα του Κονδυλάκη ΤΟ ΔΕΝ ΡΟΝ Ο Ιωάννης Κονδυλάκης...το έθιμον του δένδρου ίσως θα συντελέση εις το ν αγαπώμεν και να σεβώμεθα περισσότερον τα δένδρα και τα δάση T ο δένδρον των Χριστουγέννων εισχωρεί κατ έτος περισσότερον εις τα ελληνικά έθιμα, ώστε να δυνάμεθα να προΐδωμεν ότι θα ριζοβολήση οριστικώς εις την Ελλάδα. Τούτο σκανδαλίζει πολλούς και επί πολύ ακόμη θα υπάρχουν οι κατακρίνοντες ως ξενομανίαν αυτήν την απομίμησιν. Αλλ ότι το δένδρον των Χριστουγέννων είναι ξένον έθιμον δεν σημαίνει τίποτε, αφού είναι ωραίον. Αν επρόκειτο να εισαγάγη εις την ζωήν μας τίποτε το άσχημον ή τίποτε νοσηρόν, τότε η κατηγορία του ξένου και εθνείου θα ήτο σοβαρά και δικαιολογημένη. Αλλά δεν πιστεύω να ευρίσκεται κανείς ο οποίος να διατείνεται ότι το δένδρον των Χριστουγέννων δεν είναι από τα ωραιότερα και αθωώτερα συγχρόνως έθιμα, τελείως δε προσαρμοζόμενον εις την εορτήν την οποίαν συνοδεύει. Αλλ ούτε έρχεται ν αντικαταστήση και εκτοπίση ή διαστρέψη έθιμον ελληνικόν σχετικόν με τα Χριστούγεννα, ότε θα ήτο δικαιολογημένη η αντίδρασις εναντίον του παρεισάκτου. Τα Χριστούγεννα εις την Ελλάδα δεν έχουν κανένα χαρακτήρα ιδιαίτερον, εκτός εάν θεωρηθή ως χαρακτήρ η έλλειψις παντός ιδιαιτέρου χρωματισμού, παντός κοινωνικού χαρακτήρος. Είναι μόνον μεγάλη θρησκευτική εορτή, την οποίαν εορτάζομεν εις την εκκλησίαν, όπως πάσαν άλλην θρησκευτικήν εορτήν. Εάν δεν είχε τα Κάλανδα δεν θα είχε καμμίαν κοινωνικήν εκδήλωσιν, κανέν κοινωνικόν έθιμον. Αλλ ούτε οικογενειακόν χαρακτήρα έχει. Εάν η οικογένεια κατά την ημέραν αυτήν συνέρχεται περί πλουσιωτέραν τράπεζαν, τούτο και μόνον δεν αρκεί δια να την ονομάζωμεν οικογενειακήν εορτήν. Αφού δε θέλομεν και καλά να την κάμωμεν και οικογενειακήν και κοινωνικήν εορτήν, όπως την έχουν όχι μόνον οι καθολικοί και οι διαμαρτυρόμενοι, αλλά και οι ορθόδοξοι Ρώσσοι, διατί να μη δανεισθώμεν και όσα έθιμα συντελούν εις το να της δίδουν αυτόν τον χαρακτήρα; Όπως εορτάζομεν τώρα τα Χριστούγεννα περνούν ομοιόμορφα και μονότονα. Αν ανατρέξη η μνήμη μας εις το παρελθόν, δεν σταματά εις καμμίαν χρονολογίαν Χριστουγέννων, παρά δια να αναμνησθή ίσως καμμίαν δυσπεψίαν. Κατά τα άλλα η σειρά των Χριστουγέννων τα οποία επεράσαμεν αφήνει εις την μνήμην μας μόνον ομοιόμορφα θαμβά σημεία. Και είναι αξιοθαύμαστοι οι συγγραφείς μας οι οποίοι εδημιούργησαν ολόκληρον φιλολογίαν από αναμνήσεις σχετικά με τα Χριστούγεννα. Αλλ ο έχων το θάρρος και την υπομονήν ν αναγνώση αυτάς τας διηγήσεις θα ίδη ότι αναφέρουν πράγματα τα οποία ηδύναντο να συμβούν και καθ οιανδήποτε άλλην χρονολογίαν. Ο μόνος των πολλάκις χριστουγεννιάτικος χαρακτήρ είναι ότι οι συγγραφείς των εφρόντισαν να αναφέρουν ότι συνέβησαν κατά την εορτήν των Χριστουγέννων. Αλλά κατά του δένδρου των Χριστουγέννων αντιτάσσεται και η αιτίασις ότι γίνεται αφορμή να κόπτωνται τα έλατα και να καταστρέφωνται τα δάση. Αλλ εις τας χώρας όπου έχουν το έθιμον του δένδρου έχουν και την μεγαλυτέραν ευλάβειαν και αγάπην προς τα δένδρα και τα δάση. Εδώ δε όπου κατ έτος καίονται τόσαι εκτάσεις δασών, ο φόβος μας μήπως κοπούν ολίγα έλατα δια μίαν ωραίαν εορτήν καταντά κωμικός φαρισαϊσμός. Δύναται μάλιστα να υποστηριχθή ότι το έθιμον του δένδρου ίσως θα συντελέση εις το ν αγαπώμεν και να σεβώμεθα περισσότερον τα δένδρα και τα δάση, όπως γίνεται εις τας βορείους χώρας της Ευρώπης. Ίσως δε τούτο θα μας οδηγήση και εις το να διακόψωμεν την μονοτονίαν με την οποίαν γίνεται η αναδάσωσις και αντί διαρκώς και παντού να φυτεύωνται πεύκα, να σκεφθούν οι αναδασωταί ότι χρειάζονται και τα έλατα και ότι υπάρχουν και άλλα είδη δένδρων εκτός των πεύκων. Διαβάτης 34
Έχει τη ρίζα του στην ανάγκη για συντήρηση του κρέατος. Εξελίχτηκε σε σύμβολο διατροφικής ευμάρειας στην εποχή του Μεσαίωνα για να γίνει συνώνυμο της «ψαγμένης» γαστρονομίας στη σύγχρονη εποχή. Το απάκι της Κρήτης Οι χριστουγεννιάτικες τροφές των Κρητικών και οι παραδοσιακοί τρόποι συντήρησης του κρέατος Κείμενο - φωτογραφίες: Νίκος Ψιλάκης 37
ΤΟ ΑΠΑΚΙ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2012 Γάλα μυζήθρα και τυρί, λουκάνικο κι απάκι κι ό,τι άλλο θέλει βρίσκεται στο φτωχικό σπιτάκι Χοιροσφάγια στο Μαλεβίζι. K ι όμως, ένα «φτωχικό σπιτάκι» του παλιότερου καιρού μπορούσε να έχει όλα τούτα που περιγράφουν οι ωραίοι στίχοι της Πανώριας σε έναν διάλογο ανάμεσα στον Γύπαρη και στη Φροσύνη. Έννοιες σχετικές ο πλούτος και η φτώχεια κι ο ποιητής τις ταξινομεί προτάσσοντας τις ανάγκες μιας οικογένειας της κρητικής υπαίθρου όταν οι φαμίλιες τρέφονταν με ό,τι παρήγε η γη τους και ό,τι τους πρόσφερε η οικόσιτη κτηνοτροφία. Δεν διαλέγει τυχαία ο ποιητής τα λουκάνικα και τα απάκια για να δώσει την εικόνα της αφθονίας και του διατροφικού πλούτου. Ήταν η αποθηκευμένη τροφή, η διαθέσιμη σε κάθε ώρα και σε κάθε περίσταση. Ήταν η εκλεκτή τροφή Προβληματιζόμαστε σήμερα από τον καταιγισμό πληροφοριών που μας προσφέρει η κρητική λογοτεχνία της Αναγέννησης. Ένα «φτωχικό σπιτάκι» μπορούσε να έχει, όπως λέει ο ποιητής της Πανώριας, όλα τα καλούδια, όμως τα κελάρια των περισσότερων νοικοκυριών δεν ήταν παραφορτωμένα με τέτοια τρόφιμα. Τα λαϊκά στρώματα ζούσαν σε συνθήκες μεγάλης φτώχειας, τόσο που τα κελάρια των αρχοντόσπιτων να αποτελούν την απόλυτη έκφραση της ευμάρειας και του πλούτου. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η οικόσιτη κτηνοτροφία, τα «λιανά» (αιγοπρόβατα) και ο χοίρος των Χριστουγέννων εξυπηρετούσαν βασικές ανάγκες επιβίωσης της κάθε οικογένειας. Το συντηρημένο κρέας T α τυριά, τα λουκάνικα και τα απάκια μπορεί να είναι σήμερα, όπως ήταν και στα χρόνια της Ενετοκρατίας, σύμβολα της αφθονίας, αλλά δεν ήταν πάντα έτσι. Ιδιαίτερα σήμερα οι τροφές αυτές έχουν μάλλον γαστρονομικό χαρακτήρα, δηλαδή ικανοποιούν περισσότερο την «ηδονή της κοιλίας» και λιγότερο διατροφικές ανάγκες. Κι ακόμη, χρησιμοποιούνται συχνά στις μέρες μας για να (απο)δείξουν εκλεκτά γούστα. Αν προσπαθήσομε να αναπλάσομε το μακρινό παρελθόν θα δούμε ότι στις απαρχές του διατροφικού πολιτισμού συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο: όλα αυτά -λουκάνικα, απάκια, χοιρομέρια, ακόμη και τα τυριά- ήταν δημιουργήματα της ανάγκης! Ήταν επινοήσεις που αποσκοπούσαν κυρίως στο να συντηρήσουν την τροφή, που μπορεί να περίσσευε σε περιόδους αφθονίας αλλά δεν επαρκούσε σε άλλες. Οι κοινωνίες είχαν πάντα την αγωνία της επάρκειας της τροφής. Όταν έσφαζαν ένα μεγάλο ζώο, ή όταν το πετύχαιναν στο κυνήγι, ήξεραν ότι δεν μπορούσαν να το καταναλώσουν ολόκληρο. Κι επειδή τα αγαθά δεν περίσσευαν, οι άνθρωποι έπρεπε να βρουν ασφαλείς τρόπους να αποθηκεύσουν τμήματα του ζώου για μελλοντικές χρήσεις. Έτσι ανακάλυψαν με εμπειρικό τρόπο το αλάτισμα, το κάπνισμα, το στέγνωμα στον ήλιο. Δεν ήταν και τόσο εύκολο να καταφέρουν οι άνθρωποι να συντηρήσουν τις ευαίσθητες τροφές ζωικής προέλευσης. Χρειάστηκε εμπειρία αιώνων για να το καταφέρουν. Στα βόρεια ψυχρά κλίματα το πάγωμα της τροφής ήταν μια από τις πιο προσιτές μεθόδους. Παράχωναν τα τρόφιμα στο παγωμένο χιόνι έκαναν δηλαδή ότι ακριβώς κάνει και ο σημερινός άνθρωπος με τα ψυγεία και τους καταψύκτες του. Δεν φαίνεται, όμως, να είναι αυτή η αρχαιότερη μέθοδος συντήρησης του κρέατος. Τις αρχαιότερες μεθόδους πρέπει να τις αναζητήσουμε σε πολιτισμούς που είχαν αναπτυχθεί σε εύκρατες και ηλιόλουστες περιοχές. Άλλωστε, γνωρίζομε καλά τα επιτεύγματα των μεσογειακών λαών όσον αφορά στις μεθόδους συντήρησης των οργανικών υλών. Οι Αιγύπτιοι, για παράδειγμα, είχαν καταφέρει να προστατέψουν από τη φθορά ακόμη και την ανθρώπινη σάρκα με τις γνωστές μουμιοποιήσεις τους. Η πρώτη μέθοδος συντήρησης των τροφών ζωικής προέλευσης φαίνεται να ήταν η αφυδάτωση. Άφηναν το κρέας στη σκιά (ή και στον ήλιο) μέχρι να στεγνώσει εντελώς και να ξεραθεί. Στην πορεία του χρόνου, ύστερα και από αναμενόμενες αστοχίες, η μέθοδος αυτή εμπλουτίστηκε. Άρχισαν να προσθέτουν μπόλικο αλάτι στο κρέας πριν το κρεμάσουν σε κάποιο ευάερο σημείο για να στεγνώσει. Δεν υπάρχουν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν αυτές τις υποθέσεις. Είναι, όμως, φυσικό να συσχετίζομε τα τεχνολογικά επιτεύγματα μιας κοινωνίας με την πνευματική της ανάπτυξη. Οι λαοί των θερμών περιοχών εξελίχθηκαν πιο νωρίς από τους κατοίκους των ψυχρών κλιμάτων. Και οι λαοί αυτοί δεν είχαν την ευχέρεια να συντηρήσουν τις τροφές τους στο παγωμένο χιόνι. Από τα χρόνια του Ιπποκράτη γνωρίζομε ότι οι άνθρωποι συνήθιζαν να συντηρούν τα κρέατα στο ξίδι, στο κρασί, στο λίπος και στο αλάτι. Ακόμη και σε μέλι, όπως φαίνεται από ενδείξεις σε κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Άλλωστε, υπάρχουν αρκετές μεταγενέστερες πληροφορίες που το επιβεβαιώνουν. Το μέλι, όπως είναι γνωστό, αποτελούσε πάντα βασικό συντηρητικό υλικό. > Γάλα, μυζήθρα και τυρί λουκάνικο κι απάκι κι ό,τι άλλο θέλει βρίσκεται στο φτωχικό σπιτάκι... 38 39