ΤΕΧΝΗ - ΠΑΙΧΝΙΔΙ - ΑΦΗΓΗΣΗ: ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

ΤΕΧΝΗ - ΠΑΙΧΝΙΔΙ - ΑΦΗΓΗΣΗ: ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Ψυχολογία Επιμέλεια-Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Ηλεκτρονική επεξεργασία: Μαρία Παπαδάκη Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. 2009 Εκδόσεις Τόπος & Μάριος Πουρκός [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN 978-960-6863-17-2 Κεντρική διάθεση: Πλαπούτα 2 & Καλλιδρομίου, 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684 Βιβλιοπωλείο: Γενναδίου 6 10678, Αθήνα Τηλ.: 210 3221580 Fax: 210 3211246 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. www.toposbooks.gr

Μάριος Α. Πουρκός Εισαγωγή - Επιστημονική επιμέλεια Τέχνη - Παιχνίδι - Αφήγηση: Ψυχολογικές και Ψυχοπαιδαγωγικές Διαστάσεις ΕΚΔΟΣΕΙΣ TOΠΟΣ

Η τέχνη είναι ένας δρόμος προς την ελευθερία, τη διαδικασία απελευθέρωσης του ανθρώπινου πνεύματος, γεγονός που είναι ο πραγματικός και ο υπέρτατος στόχος κάθε διαπαιδαγώγησης... Cassirer, E., Η Παιδευτική Αξία της Τέχνης (1994, σ. 37, μτφρ. Γ. Λυκιαρδόπουλου, Αθήνα: Έρασμος)

Τέχνη - Παιχνίδι - Αφήγηση: Ψυχολογικές και Ψυχοπαιδαγωγικές Διαστάσεις Περιεχόμενα Οι συγγραφείς του τόμου 19 Εισαγωγή και επισκόπηση του επιμελητή 23 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Τέχνη-Ψυχολογία-Εκπαίδευση: Η προσέγγιση του L. S. Vygotsky ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ψυχολογικές και ψυχοπαιδαγωγικές διαστάσεις της τέχνης στην προσέγγιση του L. S. Vygotsky (Μ. Α. Πουρκός) 1. Εισαγωγή 65 2. Η αναγκαιότητα των ψυχολογικών ερευνών για την κατανόηση της τέχνης και των αισθητικών φαινομένων 69 3. Κριτική της γνωσιολογικο-ορθολογικής, της ψυχαναλυτικής και της φορμαλιστικής θεωρίας της τέχνης 72 4. Προσεγγίζοντας το έργο τέχνης: το ζήτημα του υλικού και της μορφής 74 5. Ψυχολογικές βάσεις της αισθητικής αντίδρασης και εμπειρίας: η αισθητική εμπειρία ως κάθαρση 77 6. Το νόημα και ο ρόλος της τέχνης στη ζωή του ατόμου και της κοινωνίας 83 6.1. Κριτική στη θεωρία του Tolstoy για την τέχνη 83 6.2. Η βιολογική αξία της τέχνης 85 6.3. Η τέχνη ως μέσον εγκαθίδρυσης ισορροπίας μεταξύ του οργανισμού και του περιβάλλοντος 86 6.4. Κοινωνικές διαστάσεις της τέχνης 87 7. Ψυχοπαιδαγωγικές διαστάσεις της τέχνης 90 7.1. Βασικές προσεγγίσεις της αισθητικής παιδείας και η κριτική τους 90 7.2. Η αισθητική πρόσληψη ως ενεργητική διαδικασία 91 7.3. Πρωτογενείς και δευτερογενείς επιδράσεις της τέχνης 92 7.4. Στόχοι της Αισθητικής Παιδείας 94 7.5. Ο ρόλος του μύθου και της αφήγησης φανταστικών ιστοριών στη ζωή του παιδιού 95 8. Προς μια κοινωνικο-ιστορική και πολιτισμική Ψυχολογία της Τέχνης: τo «παράδοξο με τον ηθοποιό» και η ψυχολογία της θεατρικής δημιουργίας 97 9. Ενδιαφέροντα σημεία της προσέγγισης του Vygotsky για την τέχνη και την αισθητική εμπειρία 99 10. Επίλογος: κριτικές παρατηρήσεις στην προσέγγιση του Vygotsky 100 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Αισθητική Παιδεία (εκπαίδευση) (L. S. Vygotsky) 1. Η αισθητική στην υπηρεσία της παιδαγωγικής 105 2. Ηθική και τέχνη 105 3. Η τέχνη και η μελέτη της πραγματικότητας 110 9

Περιεχόμενα 4. Η τέχνη ως αυτοσκοπός 112 5. Η παθητικότητα και η ενεργητικότητα στην αισθητική εμπειρία 113 6. Η βιολογική αξία της αισθητικής δραστηριότητας 115 7. Ψυχολογική περιγραφή των αισθητικών αντιδράσεων 119 8. Εκπαίδευση της δημιουργικότητας, αισθητικός συλλογισμός (σκέψη) και τεχνικές δεξιότητες 124 9. Μύθοι 131 10. Αισθητική εκπαίδευση και φυσικό ταλέντο 138 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Τέχνη και Ζωή (L. S. Vygotsky) 1. Εισαγωγή 141 2. Η θεωρία του L. Tolstoy για την τέχνη και η κριτική της 142 3. Τέχνη και ζωή: μια πολύπλοκη σχέση 146 3.1. Βιολογικές βάσεις της τέχνης 147 3.2. Η τέχνη ως μέσον εξασφάλισης ισορροπίας μεταξύ του οργανισμού και του περιβάλλοντος 149 3.3. Η κοινωνική σπουδαιότητα της τέχνης 153 4. Η παιδαγωγική σημασία της τέχνης 159 5. Τέχνη και ψυχολογία του παιδιού 163 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Η Τέχνη ως κάθαρση (L. S. Vygotsky) 1. Συναισθήματα-φαντασία-αντίληψη: βασικά γνωστικά αντικείμενα της Ψυχολογίας της Τέχνης 170 2. Προσεγγίσεις της συγκίνησης-συναισθήματος και οι συνεπαγωγές τους στην κατανόηση της αισθητικής αντίδρασης 173 2.1. Η φύση της αισθητικής αντίδρασης 178 2.1.α. Κριτική της θεωρίας της ενσυναίσθησης 180 3. Σχέσεις μεταξύ της φαντασίας και του συναισθήματος και οι συνεπαγωγές-εφαρμογές τους στην τέχνη και την αισθητική 183 4. Η αισθητική εμπειρία ως κάθαρση 190 5. Επίλογος 193 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Σχετικά με το πρόβλημα της Ψυχολογίας της Δημιουργικής Εργασίας του Ηθοποιού (L. S. Vygotsky) 195 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Αισθητική Αγωγή και Ψυχοπαιδαγωγικές Διαστάσεις του Παιχνιδιού ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Αισθητική Αγωγή και «Αισθητική Ευαισθητοποίηση» στην προσχολική και σχολική τάξη (Μ. Σωτηροπούλου-Ζορμπαλά) 1. Εισαγωγή 211 10

Τέχνη - Παιχνίδι - Αφήγηση: Ψυχολογικές και Ψυχοπαιδαγωγικές Διαστάσεις 2. Η σπουδαιότητα και οι ωφέλειες της διαθεματικής εφαρμογής των αισθητικών-καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων στο σχολείο 213 2.1. Η παιγνιώδης διάσταση της τέχνης 214 2.2. Η κοινωνική διάσταση της τέχνης 216 2.3. Η ερμηνευτική λειτουργικότητα της τέχνης 217 3. Προβληματισμοί για την υπέρβαση του νοησιαρχισμού την αισθητική αγωγή 218 4. Προβληματισμοί για την εννοιολογική οριοθέτηση και εφαρμογή της αισθητικής αγωγής 219 5. Η έννοια της αισθητικής ευαισθητοποίησης και η τέχνη ως εργαλείο μάθησης: προβληματισμοί και προτάσεις 221 6. Παράδειγμα εφαρμογής 223 7. Επίλογος: αισθητική αγωγή μέσον ή γνωστικό αντικείμενο; 224 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Η Εικαστική Παιδεία στις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου: ζητήματα διδασκαλίας και μάθησης των παιδιών προσχολικής ηλικίας (Κωνσταντίνος Χρηστίδης) 1. Εισαγωγή 229 2. Σύντομη ιστορική αναφορά: η περίπτωση του F. Froebel και του J. Dewey 230 3. Η μεταμοντέρνα κατάσταση και ο οπτικός πολιτισμός: η ανάγκη για αλλαγή παραδείγματος στα ζητήματα της εικαστικής παιδείας 232 4. Διδασκαλία, μάθηση και εικαστικές τέχνες 234 4.1. Οι εικαστικές τέχνες ως «γλωσσικό σύστημα» 235 4.2. Το παράδειγμα του Reggio Emilia 237 4.3. Ζητήματα εικαστικής αγωγής στο νηπιαγωγείο 238 5. Επίλογος 239 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: Η ανάπτυξη της αισθητικής ευαισθησίας των παιδιών σε σχέση με τη διάκριση της καλλιτεχνικής τεχνοτροπίας σε ζωγραφικά έργα (Δ. Σαχαρίδου, Δ. Σταματοπούλου) 1. Εισαγωγή 243 2. Η έννοια της ανάπτυξης της αισθητικής ευαισθησίας στα παιδιά 245 3. Μεθοδολογία της έρευνας 248 3.1. Δείγμα 249 3.2. Υλικά 249 3.3. Διαδικασία 251 4. Αποτελέσματα 252 4.1. Η προσπάθεια-δοκιμασία «συνταιριάσματος» 252 4.2. Ο βαθμός «ακρίβειας» των επιλογών κατά θεματική ομάδα 256 4.3. Ο βαθμός «συνέπειας» στις σωστές επιλογές 257 4.4. Τα συνοδευτικά συμπληρωματικά σχόλια των επιλογών 258 5. Συζήτηση 259 11

Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: Το Παιχνίδι και το Εκπαιδευτικό Δράμα ως εργαλείο διδασκαλίας και μάθησης: μια πρόταση εφαρμογής βασισμένη στην κοινωνικο-ιστορική και πολιτισμική προσέγγιση του L. S. Vygotsky (Θ. Καλλιάντα) 1. Εισαγωγή 269 2. Ο ρόλος του παιχνιδιού στην αγωγή και την κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών: η προσέγγιση του L. S. Vygotsky 271 3. Πολιτισμικές διαδικασίες διαμόρφωσης των διαφορών των δύο φύλων και παιχνίδι 275 4. Ο ρόλος του Εκπαιδευτικού Δράματος στην παιδαγωγική διαδικασία 278 4.1. Το Εκπαιδευτικό Δράμα 278 4.2. Η σχέση του Εκπαιδευτικού Δράματος με το παιχνίδι και τη Ζώνη της Επικείμενης Ανάπτυξης 280 4.3. Ένα παράδειγμα εφαρμογής Εκπαιδευτικού Δράματος στη σχολική τάξη σχετικά με τη διδασκαλία των ρόλων των δύο φύλων 282 4.3.α. Εκπαιδευτικοί στόχοι και δραματικό πλαίσιο ρόλων 282 4.3.β. Πλαίσιο δραστηριοτήτων 283 4.3.β.i. Δραστηριότητες σχετικά με το «χτίσιμο» του ρόλου 283 4.3.β.ii. Δραστηριότητες σχετικά με το ξεκίνημα και την πορεία του δράματος 283 5. Η σπουδαιότητα των τεχνικών του Εκπαιδευτικού Δράματος στη μάθηση και τη συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών 287 6. Επίλογος 290 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10: Η σημασία της Βιωματικής Εμπειρίας μέσω του παιχνιδιού στην εκπαίδευση των παιδιών με μερική ή ολική απώλεια όρασης (Μ. Δαφέρμος, Β. Μπαλή) 1. Ο ρόλος του παιχνιδιού στην εκπαιδευτική διαδικασία 297 2. Παιχνίδι-Βιωματική Εμπειρία και εκπαίδευση μαθητών με προβλήματα όρασης 301 3. Ένα παράδειγμα βιωματικής προσέγγισης της διδασκαλίας μέσω του παιχνιδιού σε τυφλά παιδιά 302 4. Μερικά συμπεράσματα της Βιωματικής Εμπειρίας με θέμα: «Ο Κύκλος του Ψωμιού» 305 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Γνωστικές, Κοινωνικο-πολιτισμικές και Ψυχοπαιδαγωγικές Διαστάσεις της Μουσικής ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11: Μια κοινωνικο-πολιτισμική προσέγγιση στη μελέτη της παιδικής μουσικής έκφρασης και δημιουργικότητας (Π. Α. Κανελλόπουλος) 12

Τέχνη - Παιχνίδι - Αφήγηση: Ψυχολογικές και Ψυχοπαιδαγωγικές Διαστάσεις 1. Εισαγωγή 311 2. Νόηση, δράση και πολιτισμικό πλαίσιο: από τη μελέτη των γνωσιακών λειτουργιών στη μελέτη της συγκρότησης του νοήματος 314 3. Μελέτες των μουσικοποιητικών διεργασιών των παιδιών: μια ελλιπής παρουσίαση των παιδικών ελλείψεων 324 4. Μια εναλλακτική θεώρηση της μουσικής: η μουσικοποιητική διαδικασία ως κοινωνική πρακτική 331 4.1. Ο κοινωνικός χαρακτήρας της μουσικής 331 4.2. Έρευνες για την παιδική δημιουργικότητα στη μουσική: η μουσική ως επικοινωνιακή διαδικασία 334 5. Μελετώντας το λόγο των παιδιών σχετικά με τη μουσική τους 340 5.1. Ο λόγος για τη μουσική ως διυποκειμενική διεργασία 340 5.2. Τα παιδιά ως στοχαστές της μουσικής εμπειρίας 342 6. Επίλογος: η δημιουργικότητα ως κοινωνική πρακτική και ως διάλογος με την Ιστορία 344 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12: Ανοχή αντιφάσεων και Διαπολιτισμική Μουσική Εκπαίδευση: πειραματική μελέτη σε μαθητές Δημοτικού Σχολείου (Γ. Ξανθάκου, Μ. Καΐλα, Ν. Ανδρεαδάκης, Γ. Σακελλαρίδης) 1. Η έννοια των δεξιοτήτων «ανοχής αντιφάσεων» 357 2. Δεξιότητες «ανοχής αντιφάσεων» και Διαπολιτισμική Μουσική Εκπαίδευση 359 3. Σκοπός της έρευνας και διερευνητικά ερωτήματα 362 4. Μεθοδολογία της έρευνας 363 4.1. Μέσα συλλογής δεδομένων 363 4.1.α. «Ερωτηματολόγιο Αντιφατικών Δηλώσεων-Στάσεων» 363 4.1.β. Ερωτήματα κατά τη διάρκεια των μαθημάτων 364 4.1.γ. «Τεστ Αξιολόγησης Μουσικών Γνώσεων» 364 4.2. Περιγραφή του δείγματος της έρευνας 366 4.3. Αναλυτική περιγραφή των τόπων καταγωγής και των γραμματικών γνώσεων των γονέων των μαθητών του δείγματος 368 4.4. Πειραματική στρατηγική 371 5. Αποτελέσματα της έρευνας 372 5.1. Ανταπόκριση των μαθητών πειραματικής ομάδας κατά τη διάρκεια των μαθημάτων αναφορικά με την «ανοχή αντιφάσεων» 372 5.2. Σύγκριση των δηλώσεων των μαθητών της πειραματικής ομάδας με την ομάδα ελέγχου στο «Ερωτηματολόγιο Αντιφατικών Δηλώσεων» 375 5.3. Ανταπόκριση των μαθητών της πειραματικής ομάδας και της ομάδας ελέγχου στο «Τεστ Αξιολόγησης Μουσικών Γνώσεων» 377 6. Συζήτηση-ερμηνεία αποτελεσμάτων 378 6.1. Δηλώσεις των μαθητών κατά τη διάρκεια των μαθημάτων 378 6.2. To «Ερωτηματολόγιο Αντιφατικών Δηλώσεων-Στάσεων» 379 13

Περιεχόμενα 6.3. Ανταπόκριση των μαθητών στο «Τεστ Αξιολόγησης Μουσικών Γνώσεων» 380 7. Πρωτοτυπία, σημαντικότητα θέματος, περιορισμοί, προτάσεις για μελλοντική έρευνα 381 7.1. Πρωτοτυπία-σημαντικότητα και επικαιρότητα του θέματος 381 7.2. Περιορισμοί, προτάσεις για περαιτέρω έρευνα 381 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13: Μουσική και Αισθητική Ευχαρίστηση: μια έρευνα που βασίζεται στη Γνωστική Λειτουργική Θεωρία του N. Anderson (Ι. Μακρής) 1. Εισαγωγή 385 2. Πρώτη έρευνα-μέθοδος 386 3. Αποτελέσματα της πρώτης έρευνας 389 4. Δεύτερη έρευνα 391 5. Αποτελέσματα της δεύτερης έρευνας 392 6. Συζήτηση, συμπεράσματα 394 ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ Προσεγγίσεις της Αφήγησης και Ηθική Αγωγή και Ανάπτυξη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14: Συστατικά στοιχεία της Αφηγηματικής Διαδικασίας: βασικές κριτικές προσεγγίσεις (Μ. Α. Πουρκός) 1. Εισαγωγή: βασικοί προβληματισμοί 401 2. Συστατικά στοιχεία της αφηγηματικής διαδικασίας 402 3. Η έννοια της αφηγηματολογίας 403 4. Μια σύντομη ιστορική αναδρομή των κριτικών προσεγγίσεων της αφήγησης 404 5. Κριτικές προσεγγίσεις της αφήγησης 405 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15: Προσεγγίσεις της Αφήγησης και ο ρόλος της στην ηθική αγωγή και ανάπτυξη: προς μια οικο-σωματικο-βιωματική προσέγγιση και μια Βιωματική, Ευρετική και Διαλογική-Επικοινωνιακή Ψυχοπαιδαγωγική (Μ. Α. Πουρκός) 1. Εισαγωγή: το αναδυόμενο ενδιαφέρον για την Αφήγηση 417 2. Προσεγγίσεις της Αφήγησης 418 2.1. Η Αφήγηση ως πολιτισμικό προϊόν 418 2.2. Η Αφήγηση ως τρόπος των αντιληπτικών και συνειδησιακών διαδικασιών 419 2.3. Η Αφήγηση ως διαλογική-επικοινωνιακή διαδικασία: προς μια οικο-σωματικο-βιωματική προσέγγιση 420 3. Ο ρόλος της Αφήγησης στην ηθική αγωγή και εκπαίδευση 425 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16: Ο ρόλος της αφήγησης προσωπικών διλημματικών ιστοριών στην ηθική και πνευματική αγωγή και ανάπτυξη: 14

Τέχνη - Παιχνίδι - Αφήγηση: Ψυχολογικές και Ψυχοπαιδαγωγικές Διαστάσεις μια εφαρμογή της Βιωματικής, Ευρετικής και Διαλογικής- Επικοινωνιακής Ψυχοπαιδαγωγικής (Μ. Α. Πουρκός) 1. Εισαγωγή 433 2. Λίγα λόγια για την έννοια της Αφήγησης 434 3. Θεμελιώδη συγκροτητικά στοιχεία του ηθικού συμβάντος 435 4. Μια εφαρμογή της Βιωματικής, Ευρετικής και Διαλογικής-Επικοινωνιακής Ψυχοπαιδαγωγικής 437 4.1. Διαδικασία της προσέγγισης 438 4.2. Δύο παραδείγματα προσωπικών ηθικών διλημμάτων 442 5. Λίγα λόγια για το νόημα της προσέγγισης 445 ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ Ψυχοπαιδαγωγικές και Ψυχοθεραπευτικές Διαστάσεις της Αφήγησης και του Παραμυθιού ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17: Μια φορά κι έναν καιρό Η τέχνη της αφήγησης λαϊκών παραμυθιών (Α. Στρουμπούλη) 453 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18: Ανιχνεύοντας τα κρυμμένα μονοπάτια της ανθρώπινης ψυχής: σκέψεις, εκτιμήσεις και προβληματισμοί ενός Δασκάλου-Παραμυθά για τη δύναμη της αφήγησης λαϊκών παραμυθιών μέσα κι έξω από το Σχολείο (Δ. Προύσαλης) 1. Εισαγωγή 459 2. Η έννοια του παραμυθιού 459 3. Η σπουδαιότητα του παραμυθιού στη ζωή μας 460 3.1. Παραδείγματα για τη δύναμη της αφήγησης παραμυθιών μέσα από την εμπειρία 461 4. Επίλογος 465 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 19: Λαϊκό παραμύθι και αφηγητής: όταν η τελευταία λέξη για τον κόσμο δεν έχει ακόμη ειπωθεί (Δ. Προύσαλης) 1. Η έννοια του λαϊκού παραμυθιού και του αφηγητή-παραμυθά 469 2. Η αφήγηση λαϊκών παραμυθιών ως μια ζωντανή διαλογική σχέση 471 3. Τα λόγια μας είναι τα παιδιά πολλών ανθρώπων 474 4. Η πολυφωνία στο λαϊκό παραμύθι 477 5. Επίλογος 477 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20: Ψυχαναλυτική προσέγγιση των παραμυθιών και η χρήση των παιδικών ιστοριών στην Ψυχοθεραπεία και την Ειδική Αγωγή (Η. Ε. Κουρκούτας) 1. Εισαγωγή: ερωτήματα σε σχέση με τους τρόπους προσέγγισης και ανάλυσης των παραμυθιών-ιστοριών 481 15

Περιεχόμενα 2. Η λειτουργία των παραμυθιών μέσα από την ψυχαναλυτική οπτική: τα παραμύθια φορείς αναπαράστασης-συμβολοποίησης της εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας 486 3. Οι βασικές θεματικές των λαϊκών παραμυθιών και η σύνδεσή τους με τις ψυχικές δυναμικές-προβληματικές της παιδικής ηλικίας 497 4. Θεραπευτική χρήση παραμυθιών και ιστοριών σε παιδιά με ψυχοκοινωνικά προβλήματα και γνωστικές ανεπάρκειες 504 5. Επίλογος: οι εναλλακτικές ψυχοπαιδαγωγικές παρεμβάσεις στην υπηρεσία της σχολικής ένταξης 516 ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟ Αφήγηση και Προβλήματα Πρόσληψης και Διδασκαλίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 21: Θέσεις για το αφηγηματικό κείμενο και την πρόσληψή του και προβλήματα πρόσληψης και διδασκαλίας του στην Εκπαίδευση (Σ. Ν. Φιλιππίδης) 1. Βασικές θέσεις για το αφηγηματικό κείμενο και για τις διαδικασίες πρόσληψής του 525 2. Προβληματισμοί και τοποθετήσεις για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας στην Εκπαίδευση 527 3. Ένα δείγμα ανάγνωσης: το διήγημα «Το Σπίτι του Δασκάλου» του Κωνσταντίνου Χατζόπουλου 532 4. Επίμετρο 537 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 22: Διαδικασίες πρόσληψης των μύθων από τα παιδιά: η προσέγγιση του L. S. Vygotsky και η κριτική του Ηθικού Διδακτισμού (Μ. Δαφέρμος) 1. Σχετικά με τη διδακτική λειτουργία των μύθων: το φαινόμενο του κινέζικου βάζου 541 2. Πολλαπλές αναγνώσεις των μύθων του Krylov 543 3. Μύθοι, συναισθήματα και δημιουργική φαντασία 547 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23: Μετασχηματιστική Παιδαγωγική: κοινωνικο-πολιτισμικές προσεγγίσεις και μυθο-ποιητική δημιουργία με τα εργαλεία της πολυμεσικήςυπερμεσικής τεχνολογίας (Α. Πολύζου) 1. Εισαγωγή 551 2. Μετασχηματιστική Παιδαγωγική: θεωρία, κριτική και εναλλακτικές προσεγγίσεις 553 2.1. Η Μετασχηματιστική Παιδαγωγική του Jack Mezirow 553 2.2. Η προσέγγιση του Robert Boyd 555 2.3. Η μυθο-ποιητική διάσταση της Μετασχηματιστικής Παιδαγωγικής: διερευνώντας τη φαντασία και τη συνείδηση 556 16

Τέχνη - Παιχνίδι - Αφήγηση: Ψυχολογικές και Ψυχοπαιδαγωγικές Διαστάσεις 2.4. Η κοινωνικο-πολιτισμική διάσταση της Μετασχηματιστικής Παιδαγωγικής και η παιδαγωγική της σύνδεσης 557 3. Υπερμεσική-πολυμεσική τεχνολογία: οπτικός γραμματισμός και πολυγραμματισμός 559 4. Μεθοδολογικό πλαίσιο της έρευνας 562 4.1. Θεωρητικό πλαίσιο και ερευνητικά ερωτήματα 562 4.2. Δείγμα, εργαλεία και διαδικασία της έρευνας 563 5. Αποτελέσματα της έρευνας 565 5.1. Προσωπική εμπειρία, κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο και θέμα (περιεχόμενο) του γνωστικού αντικειμένου: επιρροές, αλληλεπιδράσεις και συναισθηματικές διαστάσεις 565 5.2. Ειδικότερο κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο και τεχνολογία: δεσμεύσεις και διευκολύνσεις 569 5.3. Διαφορετικότητα, διάλογος-διαπραγμάτευση, εξομάλυνση-συνδέσεις 572 5.4. Προκλήσεις, αναθεωρήσεις, μετασχηματισμοί: ανακαλύπτοντας τον εαυτό και τους άλλους 575 6. Συνεπαγωγές και εφαρμογές στην παιδαγωγική πράξη 576 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 24: Προβλήματα πρόσληψης και διδασκαλίας του μαθήματος της Ιστορίας: προβληματισμοί και εναλλακτικές προσεγγίσεις στην Εκπαίδευση (Κ. Μαυραντωνάκη) 1. Εισαγωγή 583 2. Ερευνητική μεθοδολογία 587 2.1. Τι είναι ιστορία; 587 2.2. Γιατί μαθαίνουμε ιστορία; 588 2.3. Σου αρέσει η ιστορία; Γιατί; 590 2.4. Γενικά συμπεράσματα από την έρευνα 591 3. Γιατί διδάσκεται η ιστορία; 592 4. Ιστορική σκέψη 592 5. Εναλλακτικές προτάσεις στη διδακτική της ιστορίας 593 5.1. Η προσέγγιση της Βιωματικής, Ευρετικής και Επικοινωνιακής Ψυχοπαιδαγωγικής 595 5.2. Ένα παράδειγμα εφαρμογής της Βιωματικής, Ευρετικής και Επικοινωνιακής Ψυχοπαιδαγωγικής στο μάθημα της Ιστορίας 596 6. Επίλογος 597 ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ Ψυχο-κοινωνικές Διαστάσεις του Χορού και Αψυχολογικές Παράμετροι του Θεάτρου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 25: Ο ρόλος του χορευτικού συμβάντος στη διαμόρφωση της πολιτισμικής ταυτότητας των Ελληνο-αμερικανών: συνεπαγωγές για τη Συμβουλευτική Ψυχολογία (Φ. Ίσσαρη) 17

Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή 605 2. Πολιτισμός και εθνική-πολιτισμική ταυτότητα 606 3. Χορός και πολιτισμική ταυτότητα 607 4. Έρευνα 608 4.1. Δείγμα 608 4.2. Περιγραφή του πεδίου 609 4.3. Συλλογή δεδομένων 610 4.3.α. Συμμετοχική παρατήρηση 610 4.3.β. Άτυπες συνεντεύξεις υπό τη μορφή συζήτησης 611 4.3.γ. Συνεντεύξεις σε βάθος 611 4.3.δ. Τεχνουργήματα 611 5. Ανάλυση και ερμηνεία ερευνητικών δεδομένων 611 6. Ερευνητικά ευρήματα 612 6.1. Γνωριμία με τις ρίζες και την πολιτισμική κληρονομιά: μύθοι, ιστορίες και σύμβολα 612 6.2. Κοινωνικοποίηση στη ζωή της ελληνο-αμερικανικής κοινότητας 613 6.3. Συντροφικότητα στο πλαίσιο της κοινότητας 614 6.4. Ταύτιση με την εθνική ομάδα και η συνείδηση του «ανήκειν σε αυτήν» 615 6.5. Χορός και θετική αξιολόγηση της πολιτισμικής καταγωγής και ταυτότητας 615 7. Συζήτηση και συνεπαγωγές για τη συμβουλευτική των Ελληνο-αμερικανών 615 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 26: Αψυχολογικές παράμετροι και αποστασιοποίηση στο μπρεχτικό θέατρο (Λ. Θασίτη) 1. Εισαγωγή 621 2. Σκοπός του θεάτρου είναι η βαθύτερη ψυχαγωγία των ανθρώπων 621 3. Η έννοια και η κριτική στάση του θεατή παίζουν στο θέατρο πρωτεύοντα ρόλο έναντι της ψυχολογικής-συναισθηματικής του ταύτισης 622 4. Το θέατρο για να επιτύχει το βασικό του σκοπό πρέπει να χρησιμοποιεί έναν αποστασιοποιημένο, μη ψυχολογικό τρόπο παράστασης 623 5. Τελικός στόχος του θεάτρου είναι η αναγνώριση και συνειδητοποίηση του εαυτού μας και μέσω αυτού η αλλαγή της κοινωνίας 623 18

Τέχνη - Παιχνίδι - Αφήγηση: Ψυχολογικές και Ψυχοπαιδαγωγικές Διαστάσεις Οι συγγραφείς του τόμου Νίκος Ανδρεαδάκης, Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστημίου Κρήτης, Σχολή Επιστημών Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: 0030-28310-77621. E-mail: nandrea@edc.uoc.gr Μανόλης Δαφέρμος, Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Τμήμα Ψυχολογίας, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: 28310-77521 (γραφείο), 28310-56857 (οικία). E-mail: mdafermo@psy.soc.uoc.gr Λήδα Θασίτη, Υποψήφια Διδάκτορας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού (Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ.), Οδός Δημοκρατίας 1, 85100 Ρόδος. Διεύθυνση οικίας: Πλ. Ναυαρίνου 5, 54622 Θεσσαλονίκη. Τηλ.: 2310-240753, 6942988181. E-mail: takis-alex57@ath.forthnet.gr Φιλία Ίσσαρη, Λέκτορας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: 28310-77609, 210-9853525. Ε-mail: isariph@edc.uoc.gr Μαρία Καΐλα, Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού (Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ.), Οδός Δημοκρατίας 1, 85100 Ρόδος. Τηλ.: 22410-99120. E-mail: kaila@rhodes.aegean.gr Θάλεια Καλλιάντα, Μ.Α., Δασκάλα, Τηλ.: 210-5546022, 6947153714. E-mail: thaleiak@gmail.com Παναγιώτης Α. Κανελλόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Αργοναυτών και Φιλελλήνων 1, 38221 Βόλος. Τηλ.: 24210-74989, 6944607729. E-mail: pankanel@gmail.com Ηλίας Ε. Κουρκούτας, Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100, Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: 28310-77647 (γραφείο), 28310-57202 (οικία), 6976446342. E-mail: hkourk@edc.uoc.gr Ιωάννης Μακρής, Ph.D., Μουσικός. Διεύθυνση: Πιπίνου 13, 13562 Αγ. Ανάργυροι, Αττική, Τηλ.: 210-2618463, 6974908426. E-mail: makrisconductor@yahoo.gr 19

Οι συγγραφείς του τόμου Κατερίνα Μαυραντωνάκη, Υποψήφια Διδάκτορας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη, Τηλ. 28310-58522. E-mail: kmavran@edc.uoc.gr Βενετία Μπαλή, Δασκάλα, Κέντρο Εκπαίδευσης Τυφλών. E-mail: balivenetia@hotmail.com Γιώτα Ξανθάκου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού (Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ.), Οδός Δημοκρατίας 1, 85100 Ρόδος, Τηλ.: 22410-99131. E-mail: xanthakou@rhodes.aegean.gr Αγγελική Πολύζου, Διδάσκουσα Π.Δ. 407/80, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: 28310-77618 (γραφείο). E-mail: apolyzou@edc.uoc.gr ή A.Polyzou@exeter.ac.uk Μάριος A. Πουρκός, Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Διευθυντής του Εργαστηρίου Ψυχολογικών Ερευνών και της Μονάδας Βιωματικής, Ευρετικής και Διαλογικής/Επικοινωνιακής Ψυχοπαιδαγωγικής, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: 28310-53961 (οικία), 77666 (γραφείο), 6936550791. Ε-mail: pourkos@psy.soc.uoc.gr Δημήτρης Προύσαλης, Δάσκαλος, Αφηγητής Λαϊκών Παραμυθιών, Οδός Γ Σεπτεμβρίου 135, Αθήνα ΤΚ 11251. Διδασκαλείο, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100, Ρέθυμνο, Τηλ.: 0030-6945906008. E-mail: prousalisd@edc.uoc.gr ή dimprousal@sch.gr Γιώργος Σακελλαρίδης, Διδάσκων Π.Δ. 407/80, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού (Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ.), Οδός Δημοκρατίας 1, 85100 Ρόδος, Τηλ.: 0030-6977269045. E-mail: sakelaridis@rhodes.aegean.gr Δήμητρα Σαχαρίδου, Φοιτήτρια, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη. Δέσποινα Σταματοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη, Τηλ.: 28310-77232 (γραφείο), 6932646348. E-mail: stamatop@phl.uoc.gr Αγνή Στρουμπούλη, Αφηγήτρια Παραμυθιών. E-mail: agniagni@vivodinet.gr ή agniagni@otenet.gr 20

Τέχνη - Παιχνίδι - Αφήγηση: Ψυχολογικές και Ψυχοπαιδαγωγικές Διαστάσεις Μαρίνα Σωτηροπούλου-Ζορμπαλά, Επίκουρη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη. Διεύθυνση οικίας: Κεφαλληνίας 4, Κηφισιά, Τ.Κ. 145 63, Τηλ.: 210-6230580, 6945020406, Fax: 210-8813466, 210-8080144. E-mail: marinazorb@edc.uoc.gr Σταμάτης Ν. Φιλιππίδης, Ομότιμος Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη, Τηλ.: 28210-87195. Διεύθυνση οικίας: Καντάνου 65, 731 31 Χανιά, Κρήτη. E-mail: philippides@phl.uoc.gr ή sphilipp@otenet.gr Κωνσταντίνος Χρηστίδης, Διδάσκων, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστημιούπολη Γάλλου, 74100 Ρέθυμνο, Κρήτη, Τηλ.: 28310-77700 (γραφείο), 28310-27391 (οικία). Διευθυντής Εκπαιδευτικού Τομέα Κέντρου Σύγχρονης Εικαστικής Δημιουργίας Ρεθύμνης. Διεύθυνση οικίας: Καποδιστρίου 54, 74100 Ρέθυμνο. E-mail: kxristidis@edc.uoc.gr 21