«Η ιστορία του Κάστρου της Πάτρας από το 1400 έως σήμερα»

«Η ιστορία του Κάστρου της Πάτρας από το 1400 έως σήμερα» Ομάδα Δ Τηλέμαχος Ασημακόπουλος (Α 1) Σωτήρης Ελευθερίου (Α 1) Αναστασία Καρλιάυτη (Α 2) Άρτεμις Παπαγιαννοπούλου (Α 3) Θέμα Ερευνητικής Εργασίας: «Υιοθεσία μνημείου»

4

«Η Πατρινέλα είναι το στοιχειό των Πατρών και κάθεται απάνου στο κάστρο. Είναι γυναίκα που περπατάει την νύχτα, και όντας θα έρθει κανένα στοιχειό στον τόπο, ακούγεται και. κλαίει την νύχτα. Η Πατρινέλα δεν κάνει κακό, και μάλιστα φυλάει την Πάτρα, και για τούτο δεν έρχεται χολέρα ούτε πανούκλα.» Νικόλαος Πολίτης Παραδόσεις τ. Α Βγαίνει μόνο όταν ο ουρανός δεν έχει αστέρια και τριγυρνά στις επάλξεις φωνάζοντας "μην με αρπάξεις" έχοντας στοιχειώσει όταν την άρπαξαν και την φυλάκισαν. Νότης Νησιώτης - Πατρινέλα 5

Περιεχόμενα Περιεχόμενα... 1 Εισαγωγή... 2 Α Οθωμανική περίοδος Β περίοδος Βενετοκρατίας... 2 Β Οθωμανική περίοδος έως και 1890... 3 19 Ος αιώνας Β παγκόσμιος πόλεμος σήμερα...... 4 Πατρινέλα... 5 Επίλογος... 6 Πηγές... 7

Εισαγωγή Το κάστρο της Πάτρας βρίσκεται σε ένα χαμηλό λόφο του Παναχαϊκού σε απόσταση 800 μέτρων περίπου από την ακτή. Τα τείχη του περικλείουν μία έκταση 22.725 τ.μ. και αποτελείται από έναν τριγωνικό εξωτερικό περίβολο, ενισχυμένο με πύργους και προμαχώνες, που προστατεύονταν αρχικά από βαθιά τάφρο και ένα εσωτερικό περίβολο που υψώνεται στη Β.Α. γωνία και επίσης περιβάλλεται από τάφρο. Ο χώρος αρχικά αποτελούσε ακρόπολη της αρχαίας Πάτρας. Τα τείχη όμως και τα κτίσματα εντός του κάστρου, στην κατάσταση που διατηρούνται σήμερα, προέρχονται από κατασκευές και επισκευές που ανάγονται σε διάφορες περιόδους. Στην εργασία μας αυτή θα αναφερθούμε μόνο στην ιστορία και την αρχιτεκτονική του κάστρου από τον 15 ο αιώνα μέχρι σήμερα. Α Οθωμανική περίοδος Β περίοδος Βενετοκρατίας Το 1427 ο Θωμάς ο Παλαιολόγος καταλύει την βαρονία της Πάτρας αλλά αποτυγχάνει στην πολιορκία της πόλης. Δύο χρόνια αργότερα παραδίδεται στον αδελφό του Κωνσταντίνο. Το Μάιο του 1430 το κάστρο παραδίδεται στον Κ. Παλαιολόγο ο οποίος ξεκινάει τις επισκευές και προσθήκες των τειχών. Το 1446 ο Σουλτάνος Μουράτ ο Β σπάζοντας την άμυνα των Παλαιολόγων στον Ισθμό της Κορίνθου κατευθύνεται προς την Πάτρα την οποία και λεηλατεί. Το κάστρο παραμένει απόρθητο όχι μόνο εξαιτίας των επισκευών και ενισχύσεων που έκαναν οι Παλαιολόγοι αλλά και λόγω της γενναίας αντίστασης που δέχθηκε από τους υπερασπιστές του. Τρία χρόνια αργότερα ο Σουλτάνος παραιτείται και συνθηκολογεί Με τον όρο η Πελοπόννησος να πληρώνει ετήσιο φόρο. Μετά την Άλωση της Πόλης, στις 29 Μαΐου του 1453, από τον Μωάμεθ τον Β σηματοδοτείται το τέλος της Βυζαντινής κυριαρχίας. Το Μάιο του 1458 ο Μωάμεθ ο Β απείλησε την Πάτρα. Ο Θωμάς Παλαιολόγος από φόβο αλλά και τηρώντας τους όρους συμφωνίας του με το Σουλτάνο παρέδωσε τα πάντα. Τον επόμενο χρόνο ο Θωμάς Παλαιολόγος επιτέθηκε εναντίων των τουρκικών κτήσεων. Ο Μωάμεθ ο Β προσάρτησε οριστικά την Πελοπόννησο στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Για 66 χρόνια το Κάστρο μένει στου Οθωμανούς οι οποίοι το επισκεύασαν και του πρόσθεσαν όχι μόνα αμυντικά κτήρια αλλά και δημόσια κτήρια ( π.χ. τζαμιά, λουτρά, κ.α.). Το 1532 το κάστρο πολιορκείται με πολύ δυσκολία από τα ισπανικά στρατεύματα του ναύαρχου Andrea Doria ο οποίος ανέθεσε τη φρούρηση του κάστρου στον Βενετό Αντώνιο Βάρβαρο. Εκατόν δεκαπέντε χρόνια μετά την κατάληψη του κάστρου από τον Andrea Doria, η Πάτρα και το κάστρο κυριεύεται από τον Βενετό στρατάρχη Φραγκίσκο Μοροζίνι. Κατά την διάρκεια της πολιορκίας μέρος του κάστρου ανατινάζεται από τον πασά Μεχμέτ. Μετά από αυτά ο Μοροζίνι μετέτρεψε όλα τα τζαμιά του κάστρου σε ναούς. Για εικοσιοκτώ χρόνια οι Βενετοί έκαναν επιδιορθώσεις στο κάστρο το οποίο ήταν κατεστραμμένο από τους συνεχής πολέμους. 2

Β Οθωμανική περίοδος έως και 1890 Το 1714 προξενεύονται σοβαρές καταστροφές ύστερα από σεισμό. Συγκεκριμένα, εξαιτίας του σεισμού οι πύργοι καταστράφηκαν, οι φρουροί έπεσαν από τις επάλξεις και η πόλη υπέστη σοβαρές καταστροφές. Έτσι κατεστραμμένο το καταλαμβάνουν οι Οθωμανοί τον Ιούνιο του 1715 χωρίς αντίσταση. Στα εκατόν δεκατρία χρόνια που βρίσκεται υπό την κυριαρχία τους το κάστρο έπαθε πολλές ζημιές από δύο σεισμούς (το 1785 και το 1801), από την έκρηξη μιας πυριτιδαποθήκης το 1731 και από την μεγάλη έκρηξη του 1811 από κεραυνό που ανατίναξε το βορειοδυτικό πρόχωμα του κάστρου. Το 1770 τα στρατεύματα των αδελφών Ορλώφ συνεργαζόμενα με Κεφαλλονίτες και Ζακυνθινούς πολιόρκησαν το κάστρο. Σοβαρές ζημιές υπέστησαν τα τείχη κατά τα ορλωφικά, το 1785 από σεισμό και το 1811 από την έκρηξη μιας πυριτιδαποθήκης, όπως προκύπτει από περιγραφές περιηγητών του 18 ου και του 19 ου αιώνα. Στις 23 Μαρτίου του 1821 οι Οθωμανοί κλείστηκαν στο κάστρο με τις οικογένειες τους και από την επόμενη άρχισε η πολιορκία από του έλληνες, οι οποίοι έφτασαν πολλές φορές στην κεντρική πύλη του κάστρου αλλά δεν μπόρεσαν να το κυριεύσουν. Στις αρχές του Οκτωβρίου 1828 τα στρατεύματα του γάλλου στρατηγού Μαιζόν αποβιβάστηκαν στην Πάτρα. Εκεί έδωσαν μια μέρα προθεσμία τους Οθωμανούς να παραδώσουν το κάστρο σε αυτούς. Εκείνοι φυσικά αρνήθηκαν να το παραδώσουν αλλά μετά από δύο μέρες, στις 7 Οκτώβρη, αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν. Οι γάλλοι ύψωσαν δίπλα στις σημαίες των Μεγάλων Δυνάμεων. Το δεκαπενταύγουστο του 1829 οι γάλλοι παρέδωσαν το φρούριο στον έλληνα φρούραρχο Ράικο, ο οποίος ξεκίνησε τις επισκευές του. Έτσι από εκείνη την μέρα το κάστρο έγινε αποκλειστικά ελληνικό. 3

19 Ος αιώνας Β παγκόσμιος πόλεμος σήμερα... Στα τέλη του 19 ου αιώνα ένας ταξίαρχος και υποψήφιος βουλευτής ζητούσε την κατεδάφιση του. Αυτό δεν πραγματοποιήθηκε και το κάστρο συνέχισε να χρησιμοποιείται ως φυλακή. Από τις 28 Οκτωβρίου του 1940 μέχρι και το 1944 το κάστρο υπέστη νέες ζημιές. Τα στρατιωτικά κτήρια καταστρέφονται από τις βόμβες των ιταλών και γκρεμίστηκε η τοξωτή καστρόπορτα για να περάσουν τα άρματα των γερμανών. Τον Οκτώβρη του 1944 οι γερμανοί νικήθηκαν από δυνάμεις του ΕΛΑΣ και το κάστρο απελευθερώθηκε. Από το 1950-1973 ο χώρος αυτός άνηκε στο Δήμο και λειτουργούσε ως φυτώριο. Το 1950 έγιναν ανασκαφικές εργασίες. Συνολικά από τις ανασκαφές βρέθηκαν: το 1876 το χάλκινο άγαλμα του Μαρσύα (ύψους 30,87 μέτρων ), το οποίο σήμερα στολίζει το Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου. Δίπλα στο τείχος το φρουρίου, κοντά στην δεξαμενή, βρέθηκε ένα χάλκινο άγαλμα του Λυκίου Απόλλωνα και Τοποθετήθηκε στο Μουσείο των Πατρών. Ωστόσο, οι παλαιότεροι περιηγητές που πέρασαν από το κάστρο ανέφεραν ότι είδαν μέσα σε αυτό σπουδαίους ναούς και αγάλματα. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι είδε (τον 2 ο αιώνα μ.χ. ) το ιερό της Λαφρίας Αρτέμιδος και μέσα σε αυτό το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς. Τέλος, οι περιηγητές αναφέρουν πολλές ελληνικές και λατινικές επιγραφές που είσαν στα τείχη ή σε επιτύμβιες στήλες ή σε μαρμάρινες πλάκες. Στα χρόνια 1971-1973 έγιναν εργασίες ανασυγκρότησης του από τον αρχιτεχνίτη Ευστράτιο Φεργαδιώτη για την στερέωση των τειχών των ετοιμόρροπων τμημάτων του. Από το 1973 ανήκει στην 6 η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Τέλος από το 1986 δίνονται καλλιτεχνικές παραστάσεις και άλλες εκδηλώσει στο ξύλινο λυόμενο που έχει φτιάξει ο Δήμος. 4

Πατρινέλα Σε παλιότερες εποχές οι άνθρωποι πίστευαν ότι τα παλιά κάστρα, γεφύρια, ποτάμια και βρύσες φυλάγονται από καλά ή φοβερά στοιχειά,νεράιδες, ξωτικά,δράκους κλπ. Έτσι το κάστρο τα Πάτρας, με ιστορία τόσων χρόνων δεν θα μπορούσε να αποτελέσει μια εξαίρεση ακόμα και αν δεν έμεινε ποτέ αχρησιμοποίητο. Μια ανδρική μορφή, ένα ακρωτηριασμένο άγαλμα ήταν αρκετό για την δημιουργία ενός θρύλου. Η λαϊκή φαντασία το θέλει να μεταμορφώνεται το βράδυ σε μια όμορφη νέα γυναίκα και να κυκλοφορεί στους δρόμους της παλαιάς πόλης, κλαίγοντας και σέρνοντας με τα πόδια της χοντρές αλυσίδες. Όμως, όπως λέει ένας Πατρινός ποιητής, Σπύρος Βούλγαρης, «δεν το βλέπουν όλοι εκτός από κεινους που τους πότισαν σκόνη που τη φτιάχνουν μάγισσες νυχτοδουλεύτρες».το στοιχειό αυτό το ονόμασαν Πατρινέλα (θυλ. του Πατρέας) από τον Πατρέα που ήταν ιδρυτής της πόλης. Η Πατρινέλα φυλούσε το κάστρο και την πόλη και την προστάτευε από κάθε κακό και αρρώστια. Εμφανιζόταν όταν πέθαινε κάποιος σημαντικός Πατρινός ή για να προειδοποιήσει για κάποια αρρώστια ή για κακό που θα συνέβαινε. Η Πατρινέλα βρίσκεται εντοιχισμένη σε ένα κοίλωμα στην εξωτερική πλευρά του νοτιοανατολικού τείχους πάνω από την δεξαμενή. Το άγαλμα χωρίζεται σε δύο μέρη, το κεφάλι και τον κορμό. Το κεφάλι παριστάνει έναν γενειαφόρο άντρα ίσως τον Πατρέα, ιδρυτή της πόλης, ή τον Δία. Ο κορμός παριστάνει το ακρωτηριασμένο σώμα ενός καλογυμνασμένου Ρωμαίου άντρα. 5

Επίλογος Το κάστρο αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο για την ιστορία της Πάτρας, ένα σύμβολο του παρελθόντος που στέκει στο ψηλότερο σημείο της πόλης. Ωστόσο οι ανασκαφές ως τις μέρες μας είναι περιορισμένες και έτσι δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε λεπτομέρειες για την ιστορία και την αρχιτεκτονική του. Επίσης παρόλο που είναι γνωστό στο ευρύ κοινό δεν έχει τόση επισκεψιμότητα όση θα ταίριαζε σε ένα μνημείο σαν και αυτό. Πιστεύουμε ότι ο δήμος και οι τοπικές αρχές θα πρέπει να κάνουν μια καλύτερη διαφήμιση για το κάστρο, το οποίο αποτελεί σημαντικό στοιχείο στην ιστορία της πόλης, έτσι ώστε όχι μόνο να αναδειχθεί και να προσελκύσει περισσότερο κόσμο, αλλά και να ενημερωθούν όλοι οι Πατρινοί και άλλοι που μένουν στην Πάτρα για το πόσο σημαντικό είναι το κάστρο, καθώς είναι αρκετοί που το αγνοούν. Τέλος, καλό θα ήταν ο δήμος να αφήσει ελεύθερη την είσοδο στο σημείο που βρίσκεται η Πατρινέλα για να μπορεί ο κόσμος εύκολα να την επισκέπτεται αλλά και να ενημερώνεται για τον μύθο της ο οποίος σιγά-σιγά χάνεται μες τον χρόνο μαζί με την ύπαρξή της. Με αυτόν τον τρόπο το κάστρο θα αποτελέσει ένα πραγματικό σήμα κατατεθέν όχι μόνο των Πατρινών αλλά και των επισκεπτών και έτσι η Πατρινέλα «θα σταματήσει να κυκλοφορεί κλαίγοντας στους δρόμους». 6

Πηγές Βιβλία: 1. Ελλάδα, Νομός Αχαΐας, Πελοπόννησος, τόμος 5, Εκδ. Δομή 2. Φάρος, Μεγάλη Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια, εκδ. Φάρος Α.Ε., Αθήνα 1979 3. Ιστορικόν Λεξικόν των Πατρών Κώστας Τριανταφύλλου, Τόμος Β Μ-Ω, Εκδ. 3 η, τυπογραφίο Πέτρου Χρ. Κούλη, Πάτρα 1995 4. Το Κάστρο της Πάτρας- Μυρτώ Γεωργοπούλου-Βέρρα, Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 2000 5. Παραδόσεις τ.α- Νικολάου Γ. Πολίτη, εκδ. γράμματα, Αθήνα 1994 6. Πάτρα, ένας πλήρης ταξιδιωτικός οδηγός, εκδ. explorer, Αθήνα 2006 7. Τα Κάστρα της Ελλάδας, ένας πλήρης ταξιδιωτικός οδηγός, εκδ. explorer, Αθήνα 2002 8. Ιστορία της Αχαΐας, Για να γνωρίσουμε τον τόπο μας, για μαθητές δημοτικού και γυμνασίου και παράρτημα για τον δάσκαλο- Τάσος Φιλιππόπουλος, αχαϊκές εκδόσεις, Πάτρα 1998 9. Τα Μεσαιωνικά Κάστρα του Μοριά- Ιωάννης Σφηκόπουλος, 2 η έκδοση,αθήνα 1987 10. Φραγκοκρατία-Βενετοκρατία- Α Τουρκοκρατία (1-2 Οκτωβρίου 2005 Πρακτικά Συνεδρίου) Επιστημονική Επιμέλεια: Ελένη Σαράντη, Δήμος Δύμης, Πάτρα 2012 11. Το Κάστρο της Πάτρας- Λάμπρος Βρεττός, Αχαϊκές εκδόσεις, Πάτρα 1993 12. Πάτρα- Συλλογικός τόμος Ιστοσελίδες: 1. http://artdiadrasi.wordpress.com/2008/08/16/patras_castle_story/ Κάστρο Πάτρας, Ξεφυλλίζοντας το Κάστρο των Πατρών-Α.Σ.Τ.Ο- Επικοινωνούμε σε συνεργασία με τη Γ.Γ.Ν.Γ. πρόγραμμα «Νεολαία» (Δράση 3) Εικόνες: Οι φωτογραφίες είναι τραβηγμένες από την ομάδα κατά την επίσκεψη στο Κάστρο. Επίσης η εικόνα της σελίδας 3 αποτελεί σχέδιο από μέλος της ομάδας και απεικονίζει την Πατρινέλα να κλαίει στις επάλξεις του Κάστρου.