Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΕΥΕΡΓΕΤΙΣΜΟΥ Με βάση την ιστορία του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού, θα επιχειρήσω εδώ να δείξω ότι η λειτουργία του Ευεργετισμού εντάσσεται στη διαδικασία μετάβασης από την παραδοσιακότητα (εμείς/συλλογικό έργο) στη νεωτερικότητα (εγώ/ατομική λειτουργία), στη συναφή αναδιατύπωση λειτουργιών κοινωνικής αλληλεγγύης και διάκρισης με όρους ατομικής εποποιίας, και στην αποδοχή εν τέλει των χαρακτηριστικών της ανταποδοτικότητας και της διεθνούς αναγνώρισης. 1 Ο 19 ος και οι αρχές του 20 ου αιώνα αποτελούν την εποχή της παγκόσμιας επέκτασης του αποικιακού συστήματος με κέντρο τις δυτικές μητροπόλεις. Ο παροικιακός ελληνισμός εντάσσεται οργανικά στη διαδικασία συγκρότησης του αποικιακού συστήματος και στον συνακόλουθο διεθνή καταμερισμό της εργασίας. Στη νεώτερη Αίγυπτο σαφής και διακριτή παρουσία των Ελλήνων διαπιστώνεται στις αρχές του 19 ου αιώνα επί Μωχάμετ Άλη 2. Μετά την εγκατάστασή τους εκεί, οργανώθηκαν σε κοινότητες και μερίμνησαν για την καλή θεσμική και κοινωνική τους λειτουργία. Φρόντισαν να καλύψουν τις εσωτερικές ανάγκες της παροικίας χτίζοντας εκκλησίες και σχολεία, ορφανοτροφεία, νοσοκομεία, βρεφοκομεία και γηροκομεία, με αποτέλεσμα να διακριθεί η ιδιαιτερότητα του πολιτισμικού τους χαρακτήρα και να εδραιωθεί το αίσθημα της εθνικής συνείδησης στον εκτός του περιορισμένου ελληνικού κράτους παροικιακό χώρο. Στο πλαίσιο της οργάνωσης, λειτουργίας και ανάπτυξης των ελληνικών κοινοτήτων ιδιαίτερο ρόλο έπαιξαν οι αδελφότητες ή πατριές, όπως τις αποκαλούσε ο ελληνισμός της Αιγύπτου. Μέσα στο πλαίσιο πάντα του κοινοτικού χώρου, η σύστασή τους γινόταν με κριτήρια εθνικοτοπικά. Εκείνο που χαρακτηρίζει τον τρόπο συγκρότησης και λειτουργίας των αδελφοτήτων είναι η υπεροχή του κριτηρίου της καταγωγής από την ίδια ιδιαίτερη πατρίδα, η σύσφιξη των δεσμών μεταξύ των ιδιαίτερων ελλήνων της παροικίας και η εξασφάλιση σ αυτούς υλικής και ηθικής βοήθειας. Σε κάθε περίπτωση, η λειτουργία των αδελφοτήτων στηρίχθηκε στην εσωτερική αλληλεγγύη. Η αλληλοϋποστήριξη και η καλλιέργεια καλών εσωτερικών σχέσεων στο επίπεδο της συγκροτημένης ομάδας αποτέλεσαν τα διαρκή ζητούμενα, ενώ οι υποχρεώσεις τους προς τα σχολεία και την ενθάρρυνση των ελληνικών σπουδών, προς την εκκλησία και το νοσοκομείο, ήταν 1
σταθερή και μόνιμή τους δέσμευση. Παράλληλα λειτούργησαν παραδειγματικά και σε ό,τι αφορούσε την καλλιέργεια σχέσεων «καλής γειτονίας και συμβίωσης» με τον ευρύτερο αιγυπτιακό χώρο. Τόσο οι αδελφότητες όσο και τα επιφανή μέλη τους, μεριμνούσαν και για τη Μουσουλμανική Αγαθοεργό Αδελφότητα, εκφράζοντας έτσι το εύρος της κοινωνικής τους συνείδησης, αλλά και την κοσμοπολίτικη κουλτούρα του «ανοίγματος» στο πολυπολιτισμικό περιβάλλον της Αιγύπτου. Αυτή η ενίσχυση όχι μόνο των εθνικοτοπικών και ομόθρησκων ομάδων, αλλά και των αλλοεθνών και αλλόθρησκων, υποκαθιστώντας την εθνικοτοπική θεώρηση με την κοσμοπολίτικη κουλτούρα, εκφράστηκε συγκεκριμένα και στο πεδίο της ευεργεσίας. Το σημείο αυτό μάλιστα μας δείχνει και το βαθμό ένταξης της ελληνικής κοινότητας στο κοινωνικό και θρησκευτικό περιβάλλον της Αιγύπτου. Πέρα από την αλληλεγγύη, την αλληλοϋποστήριξη και την κοινωνική συνδρομή, οι αδελφότητες ανέδειξαν και την ατομική πορεία ορισμένων μελών τους, στο βαθμό που ανέδειξαν το πρότυπο της ατομικής λειτουργίας. Με την οικονομική επέκταση των Ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων του 19 ου αιώνα έγινε και το ιστορικό άνοιγμα της Αιγύπτου προς τη Δύση. Η καθιέρωση της μονοκαλλιέργειας του βάμβακος οδήγησε στην αλλαγή της οικονομίας της και στην ανάπτυξη του εμπορίου. Παράλληλα, οδήγησε στην εισαγωγή δυτικών θεσμικών προτύπων, στην ανάπτυξη του τραπεζικού συστήματος και των χρηματιστικών εργασιών, καθώς και στην προώθηση των υποδομών ανάπτυξης. Με το γύρισμα του αιώνα, η κυρίαρχη θέση των ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων και η ένταξη της Αιγύπτου στον παγκόσμιο καταμερισμό της εργασίας οδήγησε τους Έλληνες στην ίδρυση του Ελληνικού Εμπορικού Επιμελητηρίου Αλεξάνδρειας (1901), με πρώτο πρόεδρο τον Εμμανουήλ Μπενάκη. Σ αυτό συμμετείχε μεγάλος αριθμός εμπόρων, πολλοί από τους οποίους είχαν το μονοπώλιο ορισμένων προϊόντων, όπως ήταν ο καπνός, το οινόπνευμα, τα δέρματα. Μετείχε όμως και πλήθος μικρεμπόρων, που αναζητούσαν υπό την αιγίδα του υποστήριξη και αλληλεγγύη μεταξύ των ομοεθνών. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η οικονομική επέκταση των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων αλλά και η πληρέστερη οργάνωση της αιγυπτιακής οικονομίας οδήγησαν στην επέκταση του Ελληνικού Εμπορικού Επιμελητηρίου Αλεξάνδρειας και στην ίδρυση δεύτερου στο Κάιρο, το 1923. Στα μηνιαία δελτία των δύο Ελληνικών εμπορικών επιμελητηρίων έχει καταγραφεί η αξιοσημείωτη εμπορική δραστηριότητα των Ελλήνων στην Αίγυπτο. Το συνολικό αποτέλεσμα της οικονομικής τους παρουσίας παραδειγματικά εικονογραφείται από τις ξεχωριστές διαδρομές κορυφαίων επιχειρηματιών τους οποίους, πέρα από την ατομική 2
πορεία και την οικονομική λειτουργία, πέρα από την καλλιέργεια της εθνικοτοπικής σχέσης αλληλεγγύης στο πλαίσιο της αδελφότητας, τους απασχόλησε η πορεία και η προκοπή τόσο της ιδιαίτερης πατρίδας τους όσο και του εθνικού κέντρου. Μεταξύ αυτών ευρίσκονται τυπικά και οι μεγάλοι ευεργέτες 3. Ως πλούσιοι έμποροι, επιτυχημένοι βιομήχανοι ή διαπρεπείς τραπεζίτες, διέθεσαν μεγάλο μέρος της περιουσίας τους προκειμένου να καλύψουν ελλείμματα των κοινοτήτων τους εκεί, στην Αιγυπτιακή χώρα, που τους υποδέχθηκε και όπου έζησαν μεγάλο μέρος της ζωής τους. Ανέλαβαν τη διεκπεραίωση ζητημάτων που άπτονται της κοινωνικής πρόνοιας και αρωγής (Μπενάκειο, Κανισκέρειο, Σπετσεροπούλειο). Ενδιαφέρθηκαν για την μόρφωση των ομοεθνών τους χτίζοντας εκπαιδευτήρια (Αμπέτειος Σχολή, Αβερώφειο Παρθεναγωγείο, Τοσίτσαια Σχολή, Σαλβάγειος Επαγγελματική Σχολή, Φαμηλιάδειος Σχολή, Αχιλλοπούλειο Παρθεναγωγείο, Ξενάκειος Αστική Σχολή). Φρόντισαν για την συντήρηση των γερόντων (Αντωνιάδειο Γηροκομείο). Ανέλαβαν την ανέγερση νοσοκομείων (Κοτσίκειο, Αχιλλοπούλειο) και, εστιάζοντας σε στοιχεία της ταυτότητάς τους που αφορούν την Ελληνικότητα και την Ορθοδοξία, διέθεσαν χρήματα για την ανοικοδόμηση ναών, ενισχύοντας έτσι τους ιερούς χώρους συγκέντρωσης των εκπατρισμένων Ελλήνων. Στην ιδιαίτερη πατρίδα τους έκαναν αισθητή την παρουσία τους χτίζοντας και εκεί σχολεία. Έγιναν χορηγοί υποτροφιών. Έκαναν έργα υποδομής. Ανέλαβαν την προικοδότηση των άπορων κοριτσιών «αμέμπτου ηθικής και άριστης διαγωγής» των συντοπιτών τους. Τέλος, ενίσχυσαν το εθνικό κέντρο. Στην Αθήνα, κτίστηκε το 1859 το Πολυτεχνείο από δωρεά του Μιχαήλ Τοσίτσα. Για τον ίδιο σκοπό συνεισέφερε μεγάλο χρηματικό ποσό ο Γεώργιος Αβέρωφ και ο Νικόλαος Στουρνάρης, ενώ την ίδια εποχή η Ελένη Τοσίτσα, διευρύνοντας γενναιόδωρα τη δωρεά της, κατέστησε δυνατή την ίδρυση του Αρχαιολογικού Μουσείου (1866). Από χρηματική δωρεά του Γεωργίου Αβέρωφ κτίστηκε το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, το συγκρότημα της Σχολής Ευελπίδων, το Εφηβείο Επανορθωτικών Φυλακών για τους νέους και ναυπηγήθηκε το θωρηκτό «Αβέρωφ». Ο ίδιος ευεργέτης ανέλαβε την ολική αναμαρμάρωση του Παναθηναϊκού Σταδίου εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 1869. Από δωρεά του Παντελή Βασσάνη κτίστηκε η Σχολή Ναυτικών Δοκίμων (1901). Η Σιβιτανίδειος Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων από δωρεά του Βασίλη Σιβιτανίδη, ενώ το νοσοκομείο ΚΑΤ κτίστηκε από δωρεά της οικογένειας Καζούλη. Από την οικογένεια Μπενάκη, λειτούργησε στην Αθήνα το Άσυλο Ανιάτων, το Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο, το Κολλέγιο Αθηνών, η Μπενάκειος Βιβλιοθήκη. Ακόμη, η ίδρυση της Εθνικής Πινακοθήκης οφείλεται σε συνεισφορές του Εμμανουήλ Μπενάκη, ενώ το Μουσείο Μπενάκη ιδρύθηκε από δωρεά του γιού του Αντώνη Μπενάκη. 3
Η σύμπτυξη λοιπόν και συμπύκνωση των λειτουργιών των κοινοτήτων και αδελφοτήτων σ ένα πρόσωπο προσδιόρισε τα χαρακτηριστικά του ευεργέτη και ανέδειξε το πλαίσιο ανάπτυξης της ιδεολογίας του ευεργετισμού 4. Από τη σύμπτυξη αυτή προκύπτει ο ουσιαστικός μηχανισμός τού φαινομένου, που υποστηρίζεται από τη νοοτροπία της κοινωνικής αλληλεγγύης και της προσωπικής αναγνώρισης και σηματοδοτεί τη διαδικασία μετάβασης από την παραδοσιακότητα (εμείς / συλλογικό έργο) στην νεωτερικότητα (εγώ / ατομική λειτουργία) και τη συναφή ανάδειξη της προσωπικής διαδρομής με όρους ατομικής εποποιίας. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να αναφερθώ σε δυο παραδείγματα που κάνουν σαφή τη διαδικασία αυτής της μετάβασης. Παράδειγμα 1. Η Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας, επί τη ευκαιρία των γάμων του βασιλέως Φαρούκ, αποφάσισε να προσφέρει ως δώρο κάτι υπέρ αιγυπτιακού φιλανθρωπικού έργου. Έτσι, πρότεινε την ες αεί συντήρηση μιας κλίνης στο Μουσουλμανικό νοσοκομείο για όποιο άπορο μουσουλμάνο είχε ανάγκη νοσηλείας. Παράδειγμα 2. Στο ίδιο όμως δώρο κατέληξε και ο πρόεδρος της κοινότητας Αλεξανδρείας δρ Κων/νος Σαλβάγος, στους γάμους του γιου του Μικέ με την Αργίνη, την μικρότερη κόρη του επόμενου Προέδρου Εμμανουήλ Μπενάκη. Ανέλαβε τη συντήρηση μιας κλίνης για κάθε ανήμπορο πάροικο, την οποία πρόσφερε ως δωρεά υπέρ του ελληνικού νοσοκομείου Αλεξάνδρειας, υποκαθιστώντας στην ουσία ολόκληρη την Κοινότητα. Η λειτουργία λοιπόν των ευεργετών ήταν ιστορικά προοδευτική. Εγγράφεται στη λειτουργία εκείνη της αστικής τάξης που επιχειρούσε να πραγματοποιήσει τον αστικό μετασχηματισμό της Ελληνικής κοινωνίας (ελλαδικής και παροικιακής). Αν και η χειρονομία έχει μακραίωνες και βαθιές ρίζες στην παραδοσιακότητα, η ιδεολογία του αναπτύχθηκε ως λόγος ρηματικός και έμπρακτος στο σημείο έντασης, όπου οι περιορισμοί, η ανημπόρια ίσως και η μικρότητα του εθνικού κέντρου ανέδειξε τη στρατηγική υπεροχή της προσωπικότητας σε ένα υπερεθνικό διαπολιτισμικό περιβάλλον. Στο ίδιο πλαίσιο, η αναδυόμενη και επικρατούσα τώρα αστική ιδεολογία εγκαλεί τα άτομα πλέον ως «χρηματοφόρα υποκείμενα» 5 ικανά να αναλάβουν, με όρους ατομικού έργου, αντικείμενα «συλλογικά», τα οποία στην παραδοσιακή κοινωνία μόνο ως έργα συλλογικών οντοτήτων νοούνται. Υπ αυτήν την έννοια, ο ευεργέτης ενσαρκώνει έναν κατ εξοχή οργανικό διανοούμενο 6 που λειτουργεί στο πλαίσιο ενός διευρυμένου κόσμου, ως ιδιότυπος φορέας διαπολιτισμικής σύνδεσης και αναφοράς. Οι ευεργέτες ως οργανικοί διανοούμενοι είδαν το πεπρωμένο της τάξης τους σε ευρύτερη προοπτική και το υπηρέτησαν εις βάρος των προσωπικών υλικών τους συμφερόντων. Οι άνθρωποι αυτοί εργάσθηκαν για την ηγεμονία της τάξης τους στο σύνολο του έθνους και της κοινωνίας και 4
συνέβαλαν στην εμπέδωση αυτής της ηγεμονίας με όρους όχι μόνο οικονομικής και πολιτικής ισχύος και κυριαρχίας, αλλά κυρίως στο επίπεδο της ιδεολογικής, νοοτροπικής και πνευματικής διάκρισης, υπεροχής, καθολικής αναγνώρισης και εν τέλει ηγετικής λειτουργίας 7. Οι άνθρωποι αυτοί υπήρξαν λειτουργοί της ιστορίας στον ύψιστο βαθμό, διότι συνταύτιζαν την προσωπική τους λειτουργία με την ιστορική τους λειτουργία. Δηλαδή συνέζευξαν την εμπέδωση της προσωπικής και οικογενειακής τους κυριαρχίας με την ηγεμονία της τάξης τους στο οικονομικό, πολιτικό και θεσμικό πεδίο, καθώς και στην ιδεολογική και πνευματική ζωή, συμβάλλοντας έτσι στη συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας και του εθνικού κράτους. Ειδικά τώρα σε περιπτώσεις ανθρώπων που διέσωσαν μείζονα πολιτιστικά αγαθά της ανθρωπότητας και τα διέθεσαν στην πρόσβαση των πολλών, για παράδειγμα, ιδρύοντας μουσεία, αυτή η ιστορική λειτουργία αποκτά και οικουμενικές διαστάσεις. Ορισμένοι μάλιστα απ αυτούς συμπεριλαμβάνονται στα διακεκριμένα εκείνα άτομα (Ευστάθιος Γλυμενόπουλος, Θεόδωρος Π. Κότσικας, Αντώνης Αντωνιάδης, Νέστορας Τσανακλής) που, αφού επεκτάθηκαν στους αλλοεθνείς και αλλόθρησκους της αιγυπτιακής γης, συνέβαλαν στην εμπέδωση και στη διαιώνιση των σχέσεων καθολικής αναγνώρισης και ανταποδοτικότητας από τους Αιγυπτίους. Γεννημένος στο Ναύπλιο ο Ευστάθιος Γλυμενόπουλος εγκαταστάθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1868. Σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας και στη συνέχεια εργάσθηκε ως δικηγόρος στην Αλεξάνδρεια και στο Κάιρο. Μέλος του Δικηγορικού Σώματος των Μικτών δικαστηρίων συνέβαλε στη διαμόρφωση του θεσμού, που υπήρξε κρίσιμος για τη νεώτερη Αιγυπτιακή ιστορία. Μέλος του επιστημονικού συλλόγου «Αθήναιον», διακρίθηκε και για τα συλλεκτικά του ενδιαφέροντα. Η δωρεά της αρχαιολογικής του συλλογής στη Δημαρχιακή Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας το 1898 αποτέλεσε τον πυρήνα του Ελληνορωμαϊκού Μουσείου που άρχισε τότε να συγκροτείται. Το γεγονός αυτό οδήγησε τους Αιγυπτίους στην απόφαση να δοθεί το όνομά του «ες αεί» σε αίθουσα του Μουσείου. Τρίτη γενεά της ισχυρότατης οικογένειας Κότσικα στην Αίγυπτο, ο Θεόδωρος, γεννήθηκε το 1899 στο Κάιρο και ήταν γιος της Μαρίας Πεζά και του Πολυχρόνη Κότσικα, από την Κάρυστο της Εύβοιας. Δραστηριοποιήθηκε στο χώρο της τότε ακμάζουσας Ελληνικής παροικίας του Καΐρου και συνέδεσε την παρουσία του με την ανάπτυξη της αιγυπτιακής οικονομίας και κοινωνίας και με την οργάνωση και πρόοδο του παροικιακού ελληνισμού. Ο Θεόδωρος Π. Κότσικας παντρεύτηκε τη Δέσποινα Αλ. Μπενάκη, εγγονή του εθνικού μας ευεργέτη Εμμανουήλ Μπενάκη. Ως βιομήχανος διηύθυνε τον οικονομικό κολοσσό της οινοπνευματοποιίας Κότσικα. Διετέλεσε επί μακρόν πρόεδρος του Ελληνικού Εμπορικού Επιμελητηρίου Καΐρου και πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας Καΐρου 8. Η εθνική ιδεολογία και 5
ο κοσμοπολιτισμός συνυπάρχουν στην ευεργετική του λειτουργία. Τα κληροδοτήματά του αφορούν την Κάρυστο (ιδιαίτερη πατρίδα), το Κάιρο (παροικία) και το Εθνικό Κέντρο, ένα τρίπτυχο που, όπως είδαμε, συχνά συναντάται στους ευεργέτες. Παρακινούμενος από το αίσθημα κοινοτικής συνείδησης και ευθύνης που είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του, ανέλαβε την επέκταση του Κοινοτικού Νοσοκομείου δημιουργώντας την γυναικολογική πτέρυγα, την ανοικοδόμηση της Μονής του Αγίου Γεωργίου και του Επιτροπείου Καΐρου, που αποτελεί τον τόπο κατοικίας του Πατριάρχη Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής. Η ενίσχυση των οικονομικά ανήμπορων της παροικίας και των «άπορων κορασίδων» της Καρύστου, αποτελούσε συνεχή του μέριμνα. Στη διάρκεια του Β Παγκοσμίου πολέμου, ενισχύοντας την Ελλάδα, χρηματοδότησε την αγορά δύο πολεμικών αεροπλάνων, ενώ από τη θέση του Προέδρου της Κοινότητας Καΐρου ανέλαβε την περίθαλψη των τραυματιών πολέμου δημιουργώντας ειδική πτέρυγα στο Κοινοτικό Νοσοκομείο. Νωρίτερα, το 1928, διέθεσε 20.000 λίρες προκειμένου να ιδρυθούν σχολεία και τζαμιά για τους Αιγυπτίους. Τα σχολεία λειτούργησαν στο Χελουάν, όπου βρισκόταν το αποστακτήριο και το εργοστάσιο οινοποιίας Κότσικα. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει την ευρεία κοινωνική του συνείδηση και το βαθμό ένταξής του στο κοινωνικό και θρησκευτικό περιβάλλον της Αιγύπτου. Άνθρωπος της ευποιίας, την οποία άσκησε πάντοτε διακριτικά και αφανώς, διαπιστώνουμε ότι ο Θεόδωρος Π. Κότσικας δεν περιόρισε την ευεργετική του δράση μόνο σε ομοεθνείς και ομόθρησκους, αλλά επεκτάθηκε και σε αλλοεθνείς και αλλόθρησκους, αναδεικνύοντας έτσι τα στοιχεία της οικουμενικότητας και του ανθρωπισμού που έμειναν να τον χαρακτηρίζουν. Το γεγονός ότι σε σταθμό του τρένου πάνω στη γραμμή El Marg-Helwan έχει δοθεί το όνομα «Cozzika» αποτελεί ύψιστο σημείο της προσωπικής του αναγνώρισης. Το ότι η βίλα Αντωνιάδη βρίσκεται σήμερα ενταγμένη στην Αλεξανδρινή Βιβλιοθήκη διατηρώντας το όνομα του δωρητή της ή το ότι υπάρχει η περιοχή Gianaclis, στο 68 ο χ.μ. Αλεξανδρείας-Καΐρου, μέσα στην έρημο, εκεί που αυτός το 1884 χρηματοδότησε το πρώτο αρδευτικό έργο στην Αίγυπτο διαμορφώνοντας έκταση 20.000 στρεμμάτων σε αμπελώνα, απ όπου και σήμερα παράγονται τα φημισμένα κρασιά «Gianaclis», συνιστούν πραγματικότητες που θυμίζουν ιστορικές αλήθειες του παροικιακού Ελληνισμού. Το ότι οι επωνυμίες αυτές διασώθηκαν, παρά τους κραδασμούς της Ιστορίας και την πλήρη ανατροπή του ιστορικού πλαισίου, μέσω της Νασερικής επανάστασης, δηλώνει ότι η Αιγυπτιακή κοινωνία αναγνωρίζει τη συμβολή των Ελλήνων ευεργετών και στο δικό της αστικό μετασχηματισμό. Και εικονογραφεί το ότι οι Έλληνες ευεργέτες λειτούργησαν σαν κοσμοπολίτες οργανικοί διανοούμενοι της διεθνούς αστικής τάξης, και όχι μόνο της ελληνικής. 6
Στην σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης που τείνει στην υπέρβαση των εθνικών συνόρων, με πιθανή παρενέργεια την έκπτωση της κοινωνικής συνοχής, είναι φανερό ότι αλλάζουν οι κλίμακες και των κοινωνικών φαινομένων και της πρακτικής του ευεργετισμού. Σήμερα που οι συλλογικότητες συχνά δεν ανταποκρίνονται στις μεγάλες κοινωνικές ανάγκες, αναδύεται η ιδεολογία και πρακτική του ευεργετισμού «μεγάλης κλίμακας». Μεγάλο παράδειγμα οι Αμερικανοί Bill Gates και Warren Buffet που δεν απήλλαξαν τους εαυτούς τους από την ανάληψη ευθυνών έναντι των αδυνάμων και της υπόλοιπης κοινωνίας. Το φαινόμενο B.G. W.B. δεν συνιστά φιλανθρωπία (ο ένας στον καθένα) αλλά ευεργετισμό (ο ένας στο σύνολο) πλανητικής κλίμακας και εμβέλειας. Γεγονός που προκύπτει, όπως έχουμε ήδη πει, από το ότι η ιδεολογία εγκαλεί τα συγκεκριμένα άτομα ως «χρηματοφόρα» πλέον υποκείμενα, ικανά να ανταποκριθούν στις μεγάλες κοινωνικές ανάγκες, εκεί που οι συλλογικότητες αδυνατούν να το πράξουν. Και στην κλίμακα του Ελληνισμού και στην κλίμακα την οικουμενική, οι σύγχρονοι επιφανείς Έλληνες επίσης συνεχίζουν να είναι ενεργά παρόντες. Ονόματα όπως Ωνάσης, Νιάρχος, Μποδοσάκης, Λάτσης, Γουλανδρής, Βαρδινογιάννης, πιστοποιούν του λόγου το αληθές. Οι άνθρωποι αυτοί ενσωματώνονται στην ιδεολογία του ευεργετισμού ως οργανικοί διανοούμενοι της τάξης τους στην κλίμακα και της πατρίδας τους, αλλά και της ανθρωπότητας, ως οργανωτές δηλαδή της κουλτούρας και της κοινωνίας σε εθνική, αλλά και οικουμενική κλίμακα. Ημερίδα: Τιμή και τίμημα. Χορηγία, φιλανθρωπία, εθελοντισμός. Η ευθύνη του πολίτη απέναντι στην κοινωνία, 28 Φεβρουαρίου 2007. Κοινωνική και ιστορική λειτουργία του ευεργετισμού: Πρακτικά ημερίδας (Αθήνα, 28 Φεβρουαρίου 2007) με θέμα «Τιμή και Τίμημα. Χορηγία, φιλανθρωπία, εθελοντισμός. Η ευθύνη του πολίτη απέναντι στην κοινωνία.», Νίκη Τσιρώνη (επιμ.), εκδόσεις του Φοίνικα, Αθήνα 2009. 7
1 Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη: «Αιγυπτιώτης Ευεργετισμός: Ιστορία και ιδεολογία». Ανακοίνωση στο Γ Πανευρωπαϊκό Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών. Βουκουρέστι, 2-4, Ιουνίου 2006. 2 Αθαν. Πολίτης: «Ο Ελληνισμός και η νεωτέρα Αίγυπτος», εκδόσεις Γράμματα, Αλεξάνδρεια 1928-1930 3 Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη: «Ευεργετισμός και προσωπικότητα: Ευεργέτες Έλληνες του Καΐρου». Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2002 Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη: «Αλεξανδρινές Οικογένειες. Χωρέμη-Μπενάκη-Σαλβάγου». Εκδόσεις Κέρκυρα, Αθήνα 2004 4 Matoula Tomara-Sideris: Egyptian Hellenism and Benefaction, Journal of the Hellenic Diaspora, Pella, vol. 29.1. (2003), Matoula Tomara-Sideris: Egyptiot Greek Benefaction: Tradition and Modernity, JHD, Pella, vol.30.2.(2004) 5 Λουί Αλτουσέρ, «Θέσεις», Αθήνα 1981 6 Αντόνιο Γκράμσι, «Οι διανοούμενοι», Αθήνα, 1972 7 Νικολό Μακιαβέλλι, «Ο Ηγεμόνας» (Μετ. Ν. Καζαντζάκη). Εκδόσεις Γαλαξία, Αθήνα 1967 (Τρίτη έκδοση) 8 Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη: «Οι Έλληνες του Καΐρου». Εκδόσεις Κέρκυρα, Αθήνα 2007. Για περισσότερα στοιχεία για την ελληνική διασπορά και τον ευεργετισμό, επισκεφθείτε τον ιστότοπο: www.hellenicdiaspora.com