Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΣΤΟΝ LOCKE ΚΑΙ ΣΤΟΝ BERKELEY

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ : ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΜΕΑΣ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΓΚΟΥΡΔΟΓΛΟΥ ΕΥΑΝΘΟΥΛΑ Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΣΤΟΝ LOCKE ΚΑΙ ΣΤΟΝ BERKELEY ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ - ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Ν. ΑΥΓΕΛΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελ 0. ΠΡΟΛΟΓΟΣ 3-4 1. JOHN LOCKE : ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ 5-6 2. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ 7-9 2. 1 ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ 10-12 2. 2 Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΛΩΝ ΙΔΕΩΝ 13-14 2. 3 Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΙΔΕΩΝ 15-16 2. 4 ΠΟΙΟΤΗΤΕΣ :ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΕΣ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ 17-18 2. 5 Ο ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ LOCKE 19-20 3. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 21-22 3. 1 Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΝΟΕΙΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 23 3. 2 ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 24-26 3. 3 ΟΙ ΒΑΘΜΙΔΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 27-30 3. 4 Η ΓΕΝΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ 31-33 3. 4. 1 ΟΙ ΣΩΜΑΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ 34 3. 4.2 ΟΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ 35-36 4. GEORGE BERKELEY : Έργο Βασικές Θέσεις 37 38 5. Η ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ BERKELEY 39-40 6. ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΟΥ LOCKE 41 6. 1 ΥΛΙΚΗ ΟΥΣΙΑ ΩΣ ΠΗΓΗ ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΥ 42-43 6. 2 ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΕΣ ΚΑΙ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ 44-46 6. 3 ESSE EST PERCIPI 47-49 6. 4 ΑΠΟΡΡΙΨΗ ΤΩΝ ΑΦΗΡΗΜΕΝΩΝ ΙΔΕΩΝ 50-52 6. 5 Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 53-55 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 56 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 2

0. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μετά την ανάπτυξη των ορθολογιστικών συστημάτων, του Descartes, Leibniz και του Spinoza, σύμφωνα με τους οποίους η κύρια οδός για την γνώση είναι η διάνοια ή ο λόγος, κατά τον 17 ο αιώνα,η φιλοσοφική διανόηση παίρνει μια νέα τροπή με την ώθηση που της δίνουν οι Άγγλοι εμπειρικοί φιλόσοφοι :ο Locke, o Berkeley και ο Hume. Η φιλοσοφική σκέψη εγκαταλείπει τις Μεταφυσικές ερμηνείες και στρέφεται στην εσωτερική φύση του υποκειμένου για να προσδιορίσει τα όρια και τις δυνατότητες της γνώσης. Το γνωσιοθεωρητικό εγχείρημα πλαισιώνεται από ερωτήματα του είδους :τι μπορούμε να γνωρίσουμε,πώς αποκτούμε την γνώση που έχουμε,ποια είναι η φύση της ανθρώπινης γνώσης.η άποψη που χαρακτηρίζει τον εμπειρισμό είναι ότι η πηγή και ο κριτής της ενδεχομενικής γνώσης,δηλαδή της γνώσης που εξαρτάται από την πραγματικότητα, είναι η εμπειρία. Εμπειρία σημαίνει πρωτίστως κατ αίσθησιν αντίληψη που κάνει χρήση των πέντε αισθήσεων,και όταν χρειάζεται βοηθητικών οργάνων,αλλά και εσωτερική αίσθηση, μέσω της οποίας αυτός που αντιλαμβάνεται, το υποκείμενο της εμπειρίας,έχει ενδοσκοπική αντίληψη των περιεχομένων και των λειτουργιών του δικού του νου. Βασικοί εισηγητές της θεωρίας του εμπειρισμού, όπως προαναφέρθηκε, είναι οι John Locke (1632-1704), George Berkeley (1685-1753) και David Hume (1711-1776). Η εργασία που ακολουθεί πραγματεύεται τις ιδέες και τις απόψεις των δύο πρώτων εμπειρικών φιλοσόφων,του Locke και του Berkeley, που παρά τη ρητή εκ μέρους τους αποδοχή της θεωρίας του εμπειρισμού ότι δεν υπάρχει τίποτα άλλο πέρα από τις ιδέες μας, δεν έμειναν συνεπείς προς το αίτημα αυτό. Και ο Hume βέβαια, που τήρησε με άκρα συνέπεια το αξίωμα του εμπειρισμού, κατέληξε στο σκεπτικισμό. Στο Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση ο Locke ερευνά τη φύση και τα όρια της ανθρώπινης νόησης ώστε η τελευταία να μην ασχολείται με προβλήματα για τα οποία δεν έχει τις κατάλληλες δυνάμεις. Ο στόχος αυτός του Locke κάνει το έργο του να ξεχωρίζει, κατά κάποιο τρόπο, από την μέχρι τότε φιλοσοφική παράδοση. Πράγματι, ανοίγει ένα καινούργιο κεφάλαιο στην ιστορία της θεωρίας της γνώσης με την κριτική θεώρηση που εγκαινιάζει των μεταφυσικών εννοιών. Απ αυτή την άποψη μπορούμε να πούμε ότι προετοιμάζει τον κριτικισμό του Kant και ότι, κατά συνέπεια, αποτελεί το πρώτο βήμα προς μια κριτική γνωσιοθεωρία. 3

Ο Berkeley, από την άλλη, αναπτύσσει παραπέρα τη φιλοσοφία του Locke με την έννοια ότι οδηγεί τις λανθάνουσες καταβολές της σκέψης του ως τις ακραίες της συνέπειες. Αυτό φαίνεται κυρίως στο πρόβλημα των αφηρημένων γενικών ιδεών, στο πρόβλημα των πρωτευουσών και δευτερευουσών ιδιοτήτων των φυσικών σωμάτων και στην κριτική της έννοιας της ουσίας. 4

1.JOHN LOCKE :ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ. Ο Locke έγραψε και δημοσίευσε κείμενα που αφορούσαν μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων : όχι μόνο διάφορους φιλοσοφικούς κλάδους, αλλά ακόμα την εκπαίδευση, την οικονομία, τη θεολογία και την ιατρική. Είναι διάσημος κυρίως για το Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση (An Essay concerning Human Understanding,1690).Αν και δεν το εξέδωσε παρά αρκετά αργά,locke επεξεργαζόταν το Δοκίμιο περίπου από το 1660. «Καθώς εξηγεί και ο ίδιος στην Επιστολή προς τον Αναγνώστη, το ξεκίνησε ύστερα από μία συζήτηση μεταξύ του ιδίου και των φίλων του, κατά την οποία σκέφτηκαν ότι μπορεί να προχωρούσαν πολύ περισσότερο σε σχέση με τα προβλήματα που τους απασχολούσαν, εάν προηγουμένως εξέταζαν τις δικές τους ικανότητες και καταλάβαιναν ποια αντικείμενα αρμόζει στη νόηση τους να πραγματεύεται». 1 Καρπός αυτής της έρευνας υπήρξε το Δοκίμιο, το οποίο αρχίζει με μια έντονη κριτική εναντίον των έμφυτων ιδεών του Descartes. Στην εισαγωγή του Δοκιμίου, ο Locke εκθειάζει την ανθρώπινη νόηση γιατί υψώνει τον άνθρωπο πάνω από τα άλλα όντα την παραβάλλει με το μάτι που μας επιτρέπει να βλέπουμε και ν αντιλαμβανόμαστε χωρίς η ίδια η νόηση να αντιλαμβάνεται τον εαυτό της, γι αυτό και απαιτείται μόχθος και τέχνη, για να αποκτήσει κανείς απόσταση απέναντί της και να την αντικειμενοποιήσει.αλλά όσο δύσκολο και αν είναι να ρίξουμε φώς μέσα στην ίσια μας τη νόηση, άλλο τόσο θεωρεί ο Locke ότι είναι ευχάριστο και χρήσιμο να στρέψουμε την προσοχή μας προς την κατεύθυνση αυτή, παρά σε άλλα πράγματα. 2 Αναφερόμενος ο Locke στον σκοπό για τον οποίο έγραψε το Δοκίμιο λέει: «Στο σχέδιο που χάραξα για να ερευνήσω την βεβαιότητα και την έκταση των ανθρώπινων γνώσεων, όπως επίσης και τις βάσεις και τους βαθμούς της πίστης της δοξασίας και της συμφωνίας, την οποία μπορούμε να έχουμε σχετικά με τα διάφορα θέματα που παρουσιάζονται στο πνεύμα μας, δεν θα υποχρεωθώ να εξετάσω σαν γιατρός τη φύση της ψυχής, να δω από τι αποτελείται η ουσία της, ποιες κινήσεις πρέπει να διεγείρονται στα ζωικά μας πνεύματα ή ποιες μεταβολές πρέπει να συμβαίνουν στα σώματά μας,ώστε να παράγουν, με τη βοήθεια των οργάνων 1 Βλ. Αναστασίου Γιανναρά, ο Αγγλικός Εμπειρισμός και ο Γαλλικός Διαφωτισμός, Παν/κες παραδόσεις, σελ. 58. 2 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση, εισαγωγή, σελ 5 5

μας, ορισμένα αισθήματα ή ορισμένες ιδέες στη νόησή μας, ούτε αν μερικές από αυτές τις ιδέες ή όλες μαζί εξαρτώνται, κατά την διέπουσα αυτά αρχή τους, απ την ύλη ή όχι..θα είναι αρκετό, για το σκοπό που έχω τώρα μπροστά μου, να ερευνήσω τις διάφορες δεξιότητες του γιγνώσκειν, οι οποίες συναντώνται στον άνθρωπο, στο μέτρο που αυτές δρουν πάνω στα διάφορα αντικείμενα που παρουσιάζονται στο πνεύμα του θα κατορθώσω να δουν, με κάποιο τρόπο, τα μέσα με τα οποία η νόησή μας λίγο λίγο σχηματίζει τις ιδέες, τις οποίες έχει για τα πράγματα, κι αν μπορέσω να σημειώσω τα όρια της βεβαιότητας των γνώσεών μας (Κnowledge), και τις βάσεις στις δοξασίες (opinion)» 3 Ιδιαίτερη σημασία δίνει ο Locke στη μέθοδο με την οποία θα ερευνήσει τα προβλήματα που θα μελετήσει στο Δοκίμιο.Ο δρόμος που θα ακολουθήσει είναι, όπως ο ίδιος γράφει, ο εξής: «α) Πρώτα θα ερευνήσω ποια είναι η καταγωγή των ιδεών(ideas), εννοιών(notions) ή πως θα σας αρέσει να τις ονομάσετε, τις οποίες ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται μέσα στην ψυχή του και τις οποίες το αίσθημά του τον βοηθά να τις ανακαλύψει εκεί και με ποια μέσα η νόηση δέχεται άμεσα όλες αυτές τις ιδέες. α) Κατά δεύτερο λόγο, θα προσπαθήσω να δείξω ποια είναι η γνώση, που η νόηση αποκτά με το μέσο αυτών των ιδεών, και ποια είναι η βεβαιότητα, η σαφήνεια και η έκταση αυτής της γνώσης. γ) Τρίτον θα αναζητήσω τη φύση και τις βάσεις της πίστης ή δοξασίας με τι αντιλαμβάνομαι αυτή την συμφωνία, την οποία δίνουμε σε μία πρόταση, σαν αληθινή, που όμως για την αλήθεια της δεν έχουμε μια γνώση βέβαιη. Κι απ αυτό θα λάβω την ευκαιρία να ερευνήσω τους λόγους και τους βαθμούς της συμφωνίας, την οποία αποδίδουμε σε διάφορες προτάσεις». 4 3 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση, εισαγωγή, σελ 5-6 4 Ο.π, Εισαγωγή, σελ 7 6

2. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ Όπως κάθε γνήσιος φιλόσοφος, όταν πρόκειται να θεμελιώσει μια νέα διδασκαλία, αναγκάζεται να γκρεμίσει με την κριτική του κάποια άλλη διδασκαλία που αποτελεί εμπόδιο στην ανάπτυξη της δικής του, έτσι και ο Locke, προκειμένου να θεμελιώσει την εμπειρική φιλοσοφία, είναι υποχρεωμένος ν αναιρέσει πρώτα μία ορισμένη μορφή διδασκαλίας περί των έμφυτων αρχών και ιδεών. Το πρώτο βιβλίο του Δοκιμίου είναι αφιερωμένο στον έλεγχο της διδασκαλίας για τις έμφυτες ιδέες, αρχίζει ως εξής : Μερικοί άνθρωποι υποθέτουν σαν αλήθεια αναμφισβήτητη, ότι υπάρχουν ορισμένες έμφυτες αρχές. προκαταρκτικές έννοιες, κοιναί έννοιαι (ελληνιστί απ τον Λοκ), που είναι χαραγμένες μέσα στην ψυχή μας, η οποία τις δέχεται απ την πρώτη στιγμή της ύπαρξης της, και που τις φέρνει μαζί της στον κόσμο 5 Οι μερικοί άνθρωποι για τους οποίους γίνεται λόγος δεν είναι άνθρωποι της καθημερινής συναναστροφής,αλλά ορισμένοι φιλόσοφοι,που δεν είναι άλλοι από τον Descartes και τους Καρτεσιανούς. «Αντίθετα με τον Descartes για τον οποίο οι έμφυτες ιδέες είναι πέρα από κάθε αμφιβολία,γιατί δίνονται μαζί με την συνείδηση,και ισχύουν ως αιώνιες αλήθειες,ο Locke κάνει αντικείμενο κριτικού ελέγχου τις ιδέες ακριβώς αυτές, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τέτοιες έμφυτες ιδέες δεν μπορούν να υπάρχουν, και ότι η ψυχή, κατά τη γέννηση της, είναι ένα άγραφο χαρτί (tabula rasa) όπου η εμπειρία για πρώτη φορά θα εγγράψει αργότερα κάθε επιμέρους γνώση. Όλες, επομένως, οι ιδέες μας προέρχονται από την εμπειρία,η οποία είναι εξωτερική και εσωτερική : εξωτερική είναι αυτή που έχουμε μέσα από τα αισθητήρια όργανα μας και ονομάζεται sensation, και εσωτερική είναι η εμπειρία της εσωτερικής αίσθησης και ονομάζεται reflexion(αμφιβολία, βούληση,πίστη)» 6. Ας υποθέσουμε λοιπόν, ότι στην αρχή η ψυχή είναι αυτό που ονομάζουμε tabula rasa,κενή από χαρακτηριστικά, χωρίς καμία ιδέα, όποια κι αν είναι.πως δέχεται ιδέες ; Με ποιο 5 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση, Βιβλίο Ι, ΚΕΦ 1 παρ1. 6 Βλ. Ν. Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, σελ 142. 7

μέσο κατακτά αυτήν την θαυμαστή ποσότητα, που η φαντασία του ανθρώπου, πάντα δραστήρια και απεριόριστη, του παρουσιάζει με μια ποικιλία σχεδόν άπειρη; Από πού αντλεί όλα αυτά τα υλικά, που είναι ο πλούτος όλων των συλλογισμών του και όλων των γνώσεων του ; Σ αυτό απαντώ με μια λέξη: Απ την εμπειρία.αυτή είναι η βάση όλων των γνώσεων μας και απ αυτήν αντλούν αυτές την πρώτη τους καταγωγή.οι παρατηρήσεις που κάνουμε πάνω στα εξωτερικά και αισθητά αντικείμενα ή πάνω στις εσωτερικές λειτουργίας της ψυχής μας, και αυτό που αντιλαμβανόμαστε στη συνείδηση,πάνω στο οποίο παρατηρούμε τον εαυτό μας, προσφέρουν στο πνεύμα μας τα υλικά για όλες τις σκέψεις μας. Αυτές είναι οι δύο πηγές απ τις οποίες απορρέουν όλες οι ιδέες που έχουμε ή μπορούμε φυσικά να έχουμε. 7 Για τον Locke,το περιεχόμενο της νόησης είναι πάντοτε ιδέες.ο, τιδήποτε σκεφτόμαστε ή ο,τιδήποτε βλέπουμε μπροστά μας δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια ιδέα μέσα στο νου μας.εδώ η ιδέα ταυτίζεται με το αντικείμενο της αντίληψης, αλλά και με την ίδια την αντίληψη, όπως λέει χαρακτηριστικά στο Δοκίμιο για τηγ Ανθρώπινη Νόηση Ο, τιδήποτε συλλαμβάνει ο νους ο ίδιος, είτε είναι άμεσο αντικείμενο της αντίληψης, είτε της νόησης, αυτό το ονομάζω ιδέα. 8 Έτσι συνείδηση και νόηση αποτελούν, στον Locke, αδιάσπαστη ενότητα, είναι ένα και το ίδιο πράγμα. Ο Locke εξάλλου ταυτίζει συχνά την ιδέα με το αντικείμενο της αντίληψης και μ αυτό τον τρόπο και την ιδέα με την αντίληψη(having ideas, and perception, being the same thing - Το να έχεις ιδέες και αντιλήψεις είναι το ίδιο πράγμα ). Από την στιγμή μάλιστα που δεν έχουμε άμεσα το αντικείμενο της αντίληψης στη συνείδηση μας, η ιδέα παύει να υπάρχει.έτσι ο Locke καταλήγει στην άποψη ότι οι ιδέες που δεν υπήρξαν αντικείμενο της αντίληψης δεν υπήρξαν ποτέ μέσα στο πνεύμα μας(whatever idea was never perceived by the mind was never in the mind οποιαδήποτε ιδέα δεν έχει συλληφθεί ποτέ από το νου, δεν υπήρξε ποτέ στο νου). 7 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Aνθρώπινη Νόηση, Βιβλίο ΙΙ, ΚΕΦ 1 παρ2. 8 Βλ. Ο.π Βιβ ΙΙ.Κεφ 8. 8

Για τον Locke λοιπόν «ο τόπος των ιδεών είναι η συνείδηση. Έξω απ αυτήν οι ιδέες δεν υπάρχουν, δεν είναι τίποτε.. Επομένως, συνείδηση, νόηση και αντίληψη είναι βασικά ένα και το ίδιο πράγμα.μ αυτό τον τρόπο όμως ο Locke, ταυτίζοντας δηλαδή τα αντικείμενα της συνείδησης με τα άμεσα περιεχόμενα της, συγχέει την εποπτεία με την νόηση και, κατά συνέπεια,παραγνωρίζει την πραγματική σχέση είναι και συνείδησης :το αντικείμενο της νόησης γίνεται περιεχόμενο της συνείδησης.η ταύτιση αυτή γίνεται ακόμη καθαρότερη στους άλλους Άγγλους εμπειρικούς, τον Berkeley και τον Hume». 9 9 Βλ. Ν. Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, σελ 143. 9

2.1 ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ Είναι εύλογο να πει κανείς ότι οι ιδέες μας για διάφορα χρώματα, για διάφορα υλικά πράγματα, όπως ο χρυσός, το ξύλο ή για διαδικασίες και δραστηριότητες,όπως ο χορός και η πάλη,προέρχονται από την εμπειρία. Τι μπορεί να πει κανείς όμως για τις ιδέες που αφορούν τον Πήγασο, το φτερωτό άλογο,το θεό, το άπειρο ή ένα σπίτι που δεν έχει ακόμη χτιστεί ; Ποτέ μέχρι τώρα δεν είχαμε εμπειρία των αντικειμένων αυτών των ιδεών.ως προς αυτό, ο Locke κάνει διάκριση ανάμεσα σε δύο είδη ιδεών, κάνει διάκριση μεταξύ των σύνθετων και των απλών ιδεών. Οι απλές ιδέες αναφέρονται σε ιδιότητες των σωμάτων όπως χρώμα, γεύση,οσμή,ήχος και δημιουργούνται είτε μέσα από την εξωτερική αίσθηση (sensation),είτε μέσα από την εσωτερική αίσθηση (reflection). Ο Locke περιγράφει τη διαδικασία ακολούθως : Και πρώτα οι αισθήσεις μας, όταν προσβάλλονται από ορισμένα εξωτερικά αντικείμενα, κάνουν να εισέλθουν στην ψυχή μας πολλές ξεχωριστές αντιλήψεις για τα πράγματα, σύμφωνα με τους διάφορους τρόπους με τους οποίους αυτά δρούν πάνω στις αισθήσεις μας.έτσι αποκτούμε τις ιδέες που έχουμε για το λευκό, το θερμό, το ψυχρό, το σκληρό,το μαλακό και για όλο αυτό που ονομάζουμε αισθητές ιδιότητες. Οι αισθήσεις μας κάνουν να μπουν όλες αυτές οι ιδέες στην ψυχή μας, και μ αυτό εννοώ,ότι προσβάλλονται απ τα εξωτερικά αντικείμενα,διεγείρουν στην ψυχή αυτό που παράγει σ αυτήν αυτά τα είδη αντίληψης.και επειδή αυτή η μεγάλη πηγή για τις πιο πολλές ιδέες που έχουμε, εξαρτάται τελείως απ τις αισθήσεις και ανακοινώνεται στη νόηση με το δικό της μέσο,την ονομάζω αίσθηση. Η άλλη πηγή απ την οποία η νόηση δέχεται ιδέες, είναι η αντίληψη για τις λειτουργίες της ψυχής μας σχετικά με τις ιδέες που αυτή δέχεται απ την αίσθηση,λειτουργίες οι οποίες γινόμενες το αντικείμενο των εσωτερικών παρατηρήσεων της ψυχής, παράγουν στη νόηση ένα άλλο είδος ιδεών, που τα εξωτερικά αντικείμενα δεν θα μπορούσαν να προσφέρουν, τέτοιες όπως είναι οι ιδέες γι αυτό που ονομάζουμε συνείδηση, σκέψη, αμφιβολία, συλλογισμό, γνώση, θέληση και όλες τις διάφορες ενέργειες της ψυχής μας..αυτή 10

είναι μια πηγή ιδεών που κάθε άνθρωπος έχει πάντα μέσα του και μολονότι αυτή η δεξιότητα δεν είναι μια αίσθηση, γιατί δεν έχει τίποτα να κάνει με τα εξωτερικά αντικείμενα, ωστόσο πλησιάζει πολύ σ αυτήν και το όνομα εσωτερική αίσθηση δεν θα της ταίριαζε άσχημα.μα επειδή ονομάζω τη μια πηγή των ιδεών μας αίσθηση,ονομάζω την άλλη εσωτερική παρατήρηση,γιατί η ψυχή δεν δέχεται, μέσω αυτής,παρά τις ιδέες που αυτή αποκτά σκεπτόμενη πάνω στις δικές της λειτουργίες. 10 Ορισμένες, τώρα ιδέες μπορεί να έχουν διπλή πηγή, όπως για παράδειγμα η ιδέα της δύναμης.έχουμε συνείδηση των ενεργειών και των εσωτερικών κινήσεων των μυών του σώματος μας και συγχρόνως παρατηρούμε στον εξωτερικό κόσμο την επίδραση του ενός σώματος επάνω στο άλλο «Εδώ θα πρέπει μα προσέξουμε ότι με την διάκριση που κάνει ο Locke στις ιδέες της εσωτερικής και της εξωτερικής αίσθησης βλέπουμε να μένει στην γραμμή του Καρτεσιανού δυϊσμού ύλης και πνεύματος,όπου δίνεται προτεραιότητα στην εσωτερική εμπειρία έτσι, ώστε να καθίθασται προβληματική η γνώση του εξωτερικού κόσμου». 11 Όσον αφορά τις σύνθετες ιδέες, αυτές δημιουργούνται από μια σύνθεση των απλών ιδεών.για παράδειγμα η σύνθετη ιδέα του ελέφαντα δημιουργείται από την σύνθεση των ιδεών γκρι, μεγάλος, στερεός. Εδώ δηλαδή τελειώνει η παθητική στάση του νου, όπου οι απλές ιδέες σχηματίζονται μέσα από την αίσθηση χωρίς ο ίδιος να κάνει καμία ενέργεια : Σ αυτόν τον τομέα η νόηση είναι μόνο παθητική, και είτε δεχθούμε αυτήν την αρχή είτε όχι,ωστόσο τα υλικά της γνώσης δεν είναι στην εξουσία της.γιατί πολλά απ τα αντικείμενα των αισθήσεων μας περνούν τις συγκεκριμένες ιδέες τους πάνω απ την διάνοια μας είτε θέλουμε είτε όχι και οι λειτουργίες της διάνοιας μας δεν θα μας αφήσουν να είμαστε έξω, τουλάχιστον από μερικές σκοτεινές έννοιες απ αυτές. Ούτε μπορεί ο άνθρωπος να αγνοεί τελείως αυτό που κάνει, όταν σκέπτεται. Αυτές οι απλές ιδέες, όταν προσφέρονται στη διάνοια, η νόηση δεν μπορεί περισσότερο ν αρνηθεί ότι τις έχει, ούτε να τις μεταβάλει, όπως όταν 10 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Aνθρώπινη Νόηση, Βιβλίο ΙΙ, ΚΕΦ 1 παρ3. 11 Βλ. Δ. Σφενδόνη Μέντζου, Πραγματισμός,Ορθολογισμός,Εμπειρισμός,θεωρίες της γνώσης, σελ 83. 11

εντυπώνονται, ούτε να τις εξαλείψει και να κάνει μερικές νέες καθ εαυτές, όπως ο καθρέφτης δεν μπορεί να αλλάξει ή να αποβάλει τις εικόνες ή τις ιδέες που δημιουργούν τα αντικείμενα που έχουν σταθεί μπροστά του. 12 12 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Aνθρώπινη Νόηση, Βιβλίο ΙΙ, ΚΕΦ 1 παρ25. 12

2. 2 Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΛΩΝ ΙΔΕΩΝ Οι απλές ιδέες του Locke από την μία αποτελούν την βάση της νόησης και της γνώσης και από την άλλη διαγράφουν τα όρια της: όπου δηλαδή δεν υπάρχει αντίληψη των απλών ιδεών, εκεί λείπει και η γνώση τους, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με τους τυφλούς που δεν γνωρίζουν το φώς και τα χρώματα.γιατί οι απλές ιδέες δεν μπορούν να οριστούν, αλλά γίνονται αντιληπτές μόνο μέσα από την εξωτερική ή εσωτερική αίσθηση, που είναι κατά τον Locke, τα παράθυρα μέσα από τα οποία μπαίνει φως στο σκοτεινό χώρο της νόησης. 13 Ο Locke διακρίνει τις απλές ιδέες σε τέσσερεις τάξεις : 1. Στις ιδέες που αποκτούμε μέσα από μία μόνο εξωτερική αίσθηση, όπως για παράδειγμα τις ιδέες του φωτός και των χρωμάτων, που τις αποκτούμε μέσω της αίσθησης,της όρασης, τις ιδέες των ήχων και των τόνων μέσω της αίσθησης της ακοής, τις ιδέες του μαλακού, του σκληρού, του στέρεου,του ψυχρού, του θερμού, που τις αποκτούμε μέσω της αφής, και τέλος τις ιδέες της όσφρησης και της οσμής. 2. Στις ιδέες που αποκτούμε με την λειτουργία περισσότερων από μία εξωτερικών αισθήσεων, όπως είναι οι ιδέες του χώρου, της έκτασης, του σχήματος, της αδράνειας, της κίνησης που προκύπτουν ταυτόχρονα μέσα από την αίσθηση της όρασης και της αφής. 3. Στις ιδέες που αποκτούμε μέσα από την εσωτερική αίσθηση, όπως είναι οι ιδέες του νοείν : αντίληψη,μνήμη, διάκριση, σύνθεση,κρίση, συμπερασμός, αφαίρεση, βούληση. 4. Και στις ιδέες που αποκτούμε και από τις δύο πηγές της εμπειρίας, δηλαδή τόσο μέσα από την εξωτερική, όσο και την εσωτερική αίσθηση, όπως είναι οι ιδέες της χαράς και της λύπης, του πόνου, της δύναμης, της ύπαρξης, της ενότητας και της χρονικής διαδοχής. «Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι δεν υπάρχει μια σταθερή οροθετική γραμμή ανάμεσα στις απλές ιδέες και τις σύνθετες.έτσι οι ιδέες π.χ της ύπαρξης και της δύναμης κατατάσσονται από τον Locke στις σύνθετες ιδέες,ενώ οι ιδέες πάλι του χώρου και του χρόνου κυμαίνονται ανάμεσα στις δύο ταξινομήσεις.η αντίληψη εξάλλου,ενώ αλλού ταυτίζεται με την νόηση, εδώ θεωρείται τρόπος του νοείν.αλλά το σπουδαιότερο είναι ότι από την μία μεριά οι απλές ιδέες του νοείν, που είδαμε θεωρούνται ειδικές μορφές της νόησης (Modi), 13 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση, Βιβλίο ΙΙ, ΚΕΦ 11. 13

ενώ από την άλλη οι τρόποι αυτοί της νόησης αποτελούν την πρώτη τάξη των σύνθετων ιδεών». 14 14 Βλ. Ν. Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, σελ 147. 14

2. 3 Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΙΔΕΩΝ Όπως διαπιστώνει κανείς από το προηγούμενο κεφάλαιο, ο Locke με τις παρατηρήσεις του θέλησε ουσιαστικά να καταγράψει τον αριθμό των απλών ιδεών και την ονομασία τους, γι αυτό στην συνέχεια παρατηρεί 15, ότι αυτές οι ιδέες είναι,αν όχι όλες, τουλάχιστον, όπως αυτός πιστεύει, οι κυριότερες και ταυτόχρονα οι σπουδαιότερες από τις απλές ιδέες που κατέχει το πνεύμα και από τις οποίες κατασκευάζεται όλη η υπόλοιπη γνώση του. Ενώ, λοιπόν, η νόηση είναι παθητική όσον αφορά τις απλές ιδέες, κατά τον σχηματισμό των σύνθετων ιδεών από τις απλές, η νόηση είναι ενεργητική. «Αυτό σημαίνει ότι και η νόηση, κοντά στη εξωτερική και εσωτερική αίσθηση, αποτελεί πηγή ιδεών, όχι βέβαια απλών, αλλά παράγωγων ιδεών.κι αυτό δείχνει φανερά πόσο λίγο η γνωσιοθεωρία του Locke είναι καθαρά αισθησιοκρατική,όπως κακώς συχνά λέγεται. Βέβαια ο Locke δεν παύει να παραμένει ουσιαστικά εμπειρικός όσο η ενέργεια της νόησης δένεται στην φιλοσοφία του με την εμπειρική βάση της εξωτερικής και εσωτερικής αντίληψης και περιορίζεται μέσα εκεί. Παράλληλα όμως φαίνεται να κάνει πότε πότε και ορισμένα ανοίγματα προς μια ρασιοναλιστική, θα λέγαμε, γνωσιοθεωρία χωρίς όμως συνέπεια και με πολλές παλινδομήσεις, έτσι που το όλο του έργο να παρουσιάζει ολοφάνερα αρκετές ρωγμές». 16 Ο Locke διακρίνει τις σύνθετες ιδέες σε τρεις τάξεις : 1. Τους τρόπους : Είναι ιδέες, που παρά το σύνθετο χαρακτήρα τους δεν μπορούν να υπάρχουν αυτόνομες, αλλά ως ιδιότητες ή τρόποι των ουσιών.αυτές οι ιδέες διακρίνονται με την σειρά τους σε α) απλούς τρόπους και β) σε μεικτούς τρόπους.οι απλοί τρόποι συνίστανται σε συνδυασμούς των ίδιων απλών ιδεών,για παράδειγμα, το άπειρο, η δωδεκάδα, η μνήμη, η προσοχή, όλα ως τρόποι της νόησης, η αγάπη, το μίσος, η ελπίδα,η απόγνωση, ως τρόποι της χαράς και της λύπης. Οι μικτοί τρόποι συνίστανται σε συνδυασμούς απλών ιδεών, διαφορετικών ειδών, όπως για παράδειγμα υποχρέωση, φιλία, ψέμα, μέθη, κλοπή. Διακρίνονται από τις ουσίες, καθώς η νόηση έχει ελευθερία στο σχηματισμό των μικτών τρόπων. Η νόηση με αυτοδύναμη ενέργεια, καταλήγει στους συνδυασμούς των ιδεών τους, χωρίς να χρειάζεται να 15 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση, Βιβλίο ΙΙ, ΚΕΦ 7 παρ 10. 16 Βλ. Ν. Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, σελ 148. 15

τους συναγάγει από τα πραγματικά υπαρκτά πράγματα. Αυτή η ελευθερία που έχει η νόηση κατά τον σχηματισμό των ιδεών και των μικτών τρόπων κάνει τον Locke να ονομάσει τις ιδέες αυτές «έννοιες». Η πείρα μας δείχνει καθαρά ότι το πνεύμα είναι τελείως παθητικό μπροστά στις απλές ιδέες του και ότι τις δέχεται όλες απ την ύπαρξη και τις επιδράσεις των πραγμάτων στο μέτρο που η αίσθηση,και η ενδοσκόπηση του τις παρουσιάζει, χωρίς να είναι ικανό να σχηματίσει μόνο του καμία απ αυτές.αλλά εάν ερευνήσουμε με προσοχή τις ιδέες που ονομάζω μικτούς τρόπους και για του οποίους μιλάμε τώρα, βρίσκουμε ότι αυτές έχουν άλλη καταγωγή. Πραγματικά το πνεύμα δρα συχνά μόνο του δημιουργώντας αυτούς τους διάφορους συνδυασμούς γιατί, αφού μια φορά δέχθηκε ιδέες απλές, μπορεί να τις συνθέσει με διάφορους τρόπους και να κάνει μ αυτές διάφορες σύνθετες ιδέες,χωρίς να παρατηρήσει αν αυτές υπάρχουν έτσι ενωμένες στη φύση. Κι απ αυτό προέρχεται κατά την γνώμη μου, το ότι δίνουμε σ αυτά τα είδη ιδεών το όνομα Έννοια. 17 2. Τις ουσίες, τις οποίες διακρίνει σε δύο είδη : α) στις επιμέρους ουσίες, όπως είναι ο άνθρωπος, το πνεύμα, το άλογο και β)στις ουσίες που συνίστανται σε ένα σύνολο επιμέρους ουσιών όπως στρατός, αγέλη, αστερισμός, σύμπαν. Επιπλέων ο Locke διακρίνει την πραγματική από την ονομαστική ουσία. «Για τον Locke η πραγματική ουσία του χρυσού είναι η σωματιδιακή ή η ατομική του συγκρότηση, που είναι υπεύθυνη και εξηγεί τις ιδιότητες του,οι οποίες είναι οικείες σε μας και συγκροτούν την ιδέα μας γι αυτόν ή αλλιώς, την ονομαστική του ουσία». 18 3. Τις σχέσεις, οι οποίες έχουν να κάνουν με την σύγκριση ή την αναφορά ενός πράγματος ως προς ένα άλλο.τέτοιες για παράδειγμα είναι η σχέση αιτίου αποτελέσματος, η ταυτότητα, η μεταβολή, η ιδιότητα κάποιου πράγματος να είναι λευκότερο,διότι όταν υποστηρίζουμε ότι ένα πράγμα είναι πιο λευκό από το άλλο,τότε συγκρίνεται προς αυτό. 17 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση, Βιβλίο ΙΙ, ΚΕΦ 6, παρ1. 18 R.S Woolhouse, Φιλοσοφία της επιστήμης Β, Οι εμπειριστές, σελ 136. 16

2. 4 ΠΟΙΟΤΗΤΕΣ : ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΕΣ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ «Ο,τι αντιλαμβάνεται το πνεύμα μέσα του ή ό, τι αποτελεί άμεσα αντικείμενο της αντίληψης, της σκέψης ή της νόησης, αυτό το ονομάζω ιδέα, ενώ την δύναμη που γεννά στο πνεύμα μια ιδέα την ονομάζω ποιότητα ή ιδιότητα το αντικειμένου, στο οποίο ενυπάρχει εκείνη η δύναμη» 19. Για παράδειγμα μια μπάλα χιονιού έχει την δύναμη να γεννά μέσα μας τις ιδέες του λευκού, του ψυχρού, και του στρόγγυλου. Αυτή η δύναμη που γεννά σ εμάς τις ιδέες αυτές, όπως υπάρχουν στη μπάλα του χιονιού ονομάζεται ποιότητα, εφ όσον όμως είναι αισθήματα ή αντιλήψεις μέσα στο πνεύμα μας,είναι ιδέες. Οι ποιότητες ή ιδιότητες των αντικειμένων, που συγκροτούν την ονομαστική ουσία, διακρίνονται κατά τον Locke σε πρωτεύουσες και δευτερεύουσες ιδιότητες των σωμάτων. Οι πρώτες ανταποκρίνονται σε πραγματικές ιδιότητες των σωμάτων,όπως η μορφή,η στερεότητα, η κίνηση.ενώ οι ιδέες των δευτερευουσών ιδιοτήτων,όπως τα χρώματα, οι ήχοι, οι οσμές, δεν έχουν κάποια αντίστοιχη πραγματική ιδιότητα, αλλά σχηματίζονται στο νου μας από την επίδραση των δυνάμεων που έχουν οι πρωτεύουσες ιδιότητες να προκαλούν μέσα μας τη δημιουργία διαφόρων αισθημάτων.χρώματα, ήχοι, οσμές, θα πάψουν να υπάρχουν αν κλείσουμε τα μάτια και τα αυτιά μας.το μόνο που θα μείνει είναι η μορφή, η στερεότητα, η κίνηση και οι άλλες πρωτεύουσες ιδιότητες. «Οι ιδιότητες που έτσι παρατηρούνται στα σώματα, είναι : Πρώτον, τέτοιες όπως είναι απόλυτα αχώριστες απ το σώμα, σ οποιαδήποτε κατάσταση κι αν βρίσκεται αυτό και τέτοιες όπως σε όλες τις αλλοιώσεις και τις μεταβολές που το σώμα υφίσταται και ενώ όλες οι δυνάμεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν πάνω σ αυτό, ωστόσο αυτό σταθερά τις διατηρεί και τέτοιες όπως η αίσθηση,σταθερά τις βρίσκει σε κάθε μέρος της ύλης, που έχει αρκετό όγκο για να γίνουν σ αυτό αντιληπτές και η διάνοια τις βρίσκει αχώριστες από κάθε μέρος της ύλης, αν και λιγότερο, όταν γίνονται χωριστά αντιληπτές απ τις αισθήσεις μας.αυτές τις ονομάζω πρωταρχικές ή πρωτεύουσες ιδιότητες του σώματος που παράγει απλές ιδέες σε μας, δηλαδή στερεότητα, έκταση, σχήμα, κίνηση ή ηρεμία και αριθμό. 19 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση, Βιβλίο ΙΙ, ΚΕΦ 2 παρ5. 17

Δεύτερον, τέτοιες ιδιότητες, που είναι πραγματικά στα ίδια τα αντικείμενα παρά δυνάμεις για να παράγουν διάφορα αισθήματα σε μας απ τις πρωτεύουσες ιδιότητες λ.χ απ τον όγκο, το σχήμα, την υφή, και κίνηση απ τα ανεπαίσθητα μέρη τους, παράγουν χρώματα,ήχους, γεύσεις κτλ.αυτές τις καλώ δευτερεύουσες ιδιότητες.». 20 «Αυτή η διάσημη και πολυσυζητημένη διάκριση μεταξύ πρωτευουσών και δευτερευουσών ποιοτήτων ιστορικά κατάγεται από τον Γαλιλαίο,τον Ντεκαρτ και τον Χόμπς. Αφού γενικά συσχετιζόταν με την σωματιδιακή θεωρία της ύλης, ήταν κοινή ιδέα για την εποχή του Λοκ, αν και οι λεπτομέρειες της και τα επιχειρήματα από τα οποία η συνήγαγε κανείς δεν ήταν πάντα τα ίδια.οι πρωτεύουσες ποιότητες δεν ανήκουν μόνο στις παρατηρήσιμες υποστάσεις,όπως ο χρυσός,αλλά επίσης στα μικρότατα σωματίδια που τις συγκροτούν.ένα κομμάτι χρυσού έχει συμπαγή χαρακτήρα,έκταση,σχήμα, «κινητικότητα» (όντας σε κίνηση ή σε στάση )και «αριθμό»(είναι ένα κομμάτι)και, σύμφωνα με την σωματιδιακή θεωρία, τα σωματίδια του χρυσού έχουν και αυτά τις ίδιες ποιότητες.οι δευτερεύουσες ποιότητες, όπως το χρώμα και η γεύση (και η διαλυτότητα σε συγκεκριμένα οξέα), ανήκουν σε ένα κομμάτι χρυσού, όχι όμως και στα σωματίδια του. Κατά την σωματιδιακή θεωρία, αυτές οι δευτερεύουσες ποιότητες προκύπτουν από την διάταξη, την «υφή» των συμπαγών, σχηματισμένων και κινητών σωματιδίων που απαρτίζουν το χρυσό, κι έτσι δεν μπορούν να αποδοθούν στα ίδια τα σωματίδια.φυσικά, όπως συμβαίνει και με το χρώμα του, οι πρωτεύουσες ποιότητες του συμπαγούς χαρακτήρα και της έκτασης του χρυσού προκύπτουν κι αυτές από το γεγονός ότι τον συγκροτούν συμπαγή σωματίδια μιας ορισμένης έκτασης.αυτό που τις διακρίνει από τις δευτερεύουσες ποιότητες είναι ότι αποτελούν αναγκαία χαρακτηριστικά των σωματιδίων, ώστε να είναι υπεύθυνες για όλες τις ποιότητες (πρωτεύουσες και δευτερεύουσες) των υποστάσεων που συγκροτούν». 21 20 Οπ.Βιβ ΙΙ,Κεφ 2, παρ 8-26. 21 R.S Woolhοuse, Φιλοσοφία της επιστήμης Β, Οι εμπειριστές, σελ 139-140 18

2. 5 Ο ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ LOCKE Μια βασική λειτουργία που μπορούμε να παρατηρήσουμε στο πνεύμα του ανθρώπου σε σχέση με τις ιδέες του, είναι η σύνθεση με την οποία το πνεύμα συνδέει πολλές απλές ιδέες που δέχθηκε με το μέσο της εξωτερικής και εσωτερικής αίσθησης, για να δημιουργήσει σύνθετες ιδέες,και αυτή η ικανότητα είναι κατά τον Locke, που διακρίνει τον άνθρωπο από τα κατώτερα ζώα. Οι λέξεις, χρησιμεύουν ως εξωτερικά σύμβολα των ιδεών μας που προέρχονται από συγκεκριμένα αντικείμενα έξω από μας.αν θα θέλαμε να δώσουμε σε κάθε ιδέα το δικό της όνομα, θα έπρεπε να υπάρχει ένας άπειρος αριθμός λέξεων.το ανθρώπινο πνεύμα, για να αποφύγει τη δυσκολία αυτή, δημιουργεί τις γενικές ιδέες (general ideas, universals), που προκύπτουν κατά τον Locke, δυνάμει μιας νοητικής ενέργειας που ονομάζεται αφαίρεση. «Για να προλάβει αυτό το άτοπο, το πνεύμα καθιστά γενικές τις ατομικές ιδέες που δέχθηκε με την μεσολάβηση των συγκεκριμένων αντικειμένων αυτό που κάνει θεωρώντας αυτές τις ιδέες σαν χωριστά φαινόμενα από κάθε άλλο πράγμα κι απ όλες τις περιστάσεις, που συντελούν ώστε αυτές να παριστάνουν συγκεκριμένα όντα που υπάρχουν πραγματικά, όπως είναι ο χρόνος, ο χώρος και άλλες ιδέες.αυτό το ονομάζουμε αφαίρεση, με την οποία, ιδέες βγαλμένες από κάποιο ον συγκεκριμένο, που γίνονται γενικές,παριστάνουν όλα τα όντα αυτού του είδους, ώστε τα γενικά ονόματα που τους δίνουν, μπορούν να εφαρμοσθούν σε κάθε τι πάνω στα όντα που υπάρχουν πραγματικά και που ταιριάζει σ αυτές τις αφηρημένες ιδέες.αυτές τις απλές και ακριβείς ιδέες τις οποίες το πνεύμα φαντάζεται, χωρίς να εξετάσει πώς,από που και με ποιες άλλες ιδέες του έχουν αυτές έλθει, η νόηση τις ξεχωρίζει με τα ονόματα που από κοινού τους δίνουν, σαν τόσα πρότυπα στα οποία μπορούμε να συσχετίσουμε τα πραγματικά όντα κάτω από διάφορα είδη, που αντιστοιχούν σ αυτά τα παραδείγματα,σημειώνοντας τα σύμφωνα μ αυτό με διάφορα ονόματα». 22 Ο Locke δίνει το εξής παράδειγμα : Αν ο νους παρατηρήσει στην κιμωλία και στο χιόνι το ίδιο χρώμα που είχε στο παρελθόν παρατηρήσει 22 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση, Βιβλίο ΙΙ, ΚΕΦ 3 παρ5. 19

στο γάλα, θεωρεί το χρώμα αυτό ως φαινόμενο καθ εαυτό, το κάνει αντιπρόσωπο όλων των άλλων της ίδιας κατηγορίας και του δίνει το όνομα λευκό, με το οποίο χαρακτηρίζει την ίδια ιδιότητα κάθε φορά που την αντιλαμβάνεται.επομένως η αφαίρεση και η αντιπροσώπευση όλων των επί μέρους ιδεών του ίδιου είδους, αποτελούν απαραίτητες ενέργειες της νόησης για τον σχηματισμό των γενικών ιδεών. «Για τον Locke η αφαίρεση είναι η σπουδαιότερη ικανότητα της εσωτερικής εμπειρίας (reflexion), που διακρίνει εξάλλου τον άνθρωπο από τα ζώα.γνώρισμα των αφηρημένων ιδεών είναι η γενικότητα και η καθολικότητα τους.τόσο η μία όσο και η άλλη δεν ανήκουν στην πραγματική ύπαρξη των αντικειμένων, αλλά αποτελούν επινοήσεις και κατασκευές της νόησης πολύ χρήσιμες στο έργο της και αφορούν μόνο τα σύμβολα που μπορεί να είναι λέξεις ή ιδέες.οι αφηρημένες ιδέες αποτελούν απλώς ένα σχήμα της νόησης μέσα στο οποίο τακτοποιούνται και κατατάσσονται σε ομάδες τα διάφορα αντικείμενα της γνώσης». 23 Βασική προϋπόθεση της θεωρίας του Locke αποτελεί η αντίληψη ότι οι ιδέες που έχουμε μέσα στο πνεύμα μας είναι επιμέρους υπάρξεις (particular existences),ατομικές υπάρξεις, ενώ οι γενικές ιδέες χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν μια ατομική ιδέα αντιπρόσωπο ενός μεγάλου αριθμού συγκεκριμένων πραγμάτων. «Η αποδοχή των αφηρημένων ιδεών εκ μέρους του Locke,δεν δηλώνει την πίστη του στην πραγματικότητα του καθόλου, διότι η βασική αρχή του Άγγλου φιλοσόφου,ότι οι λέξεις είναι σύμβολα των ιδεών και ότι οι ιδέες είναι εικόνες νοητικές, εξακολουθεί να ισχύει.στην πραγματικότητα,δηλαδή, ο Locke παραμένει προσκολλημένος στην αντίληψη του Σχολαστικού νομιναλισμού, ο οποίος έβλεπε τις γενικές έννοιες ως απλά ονόματα (nomina).» 24. 23 Βλ. Ν. Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, σελ 150. 24 Βλ. Δ. Σφενδόνη Μέντζου, Πραγματισμός,Ορθολογισμός,Εμπειρισμός,θεωρίες της γνώσης, σελ 86. 20

3. ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ «Όλοι μας θα συμφωνήσουμε ότι γνωρίζουμε έναν αριθμό από διαφορετικά πράγματα Εάν μας προκαλέσουν να καταρτίσουμε έναν κατάλογο με το τι γνωρίζουμε, θα πούμε, για παράδειγμα,ότι ξέρουμε την Αγγλική και την Γαλλική γλώσσα, πώς να κολυμπούμε,να οδηγούμε αυτοκίνητο, να αναλύουμε μια χημική ένωση, ότι γνωρίζουμε κάπως την ιστορία και τη γεωγραφία, ότι ξέρουμε έναν αριθμό διαφορετικών ανθρώπων κτλ». 25 Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι ο όρος «γνώση» χρησιμοποιείται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους.με ποια σημασία, έννοια, χρησιμοποιεί ο Locke τον όρο «γνώση»; Στο Δοκίμιο εξηγεί ότι σκοπός του είναι να ερευνήσει την βεβαιότητα και την έκταση της ανθρώπινης γνώσης μαζί με τις βάσεις και τους βαθμούς πίστης,γνώμης και συμφωνίας.με άλλα λόγια θέλει να καθορίσει τους τρόπους με τους οποίους γνωρίζουμε, τα διάφορα είδη που μπορούμε να γνωρίσουμε, τους βαθμούς βεβαιότητας της γνώσης που μπορούμε να επιτύχουμε. Επιπλέον,ο Locke συμφωνεί πως κάποια πράγματα που γνωρίζουμε, όπως ότι ένας αριθμός είναι μονός ή ζυγός, δεν είναι δυνατό να τα έχουμε μάθει απευθείας από την εμπειρία, και εξηγεί ότι ποτέ δεν υποστήριξε το αντίθετο, διότι η εμπειρία δεν μας παρέχει την ίδια τη γνώση, αλλά τα υλικά της σε μορφή ιδεών.έχουμε δει επίσης, ότι αρνείται πως μια τέτοια γνώση είναι έμφυτη και ότι το αυταπόδεικτο της προκύπτει από το γεγονός ότι εντυπώθηκε στο νου πριν από οποιαδήποτε εμπειρία.πως λοιπόν προκύπτει η γνώση ; Για τον Locke γνώση είναι η αντίληψη της σύνδεσης και της συμφωνίας ή της διαφωνίας και της αμοιβαίας απώθησης όλων των ιδεών μας.συγκεκριμένες προτάσεις είναι αληθείς διότι οι αντίστοιχες ιδέες συνδέονται και σχετίζονται μεταξύ τους με τρόπο ώστε να τις καθιστούν αληθείς.κάθε αριθμός είναι μονός ή ζυγός διότι υπάρχει μια σύνδεση μεταξύ της ιδέας του «αριθμού»και της αντίστοιχης του «ζυγού» η του «μονού». Μέσω της «αντίληψης» αυτών των σχέσεων μεταξύ ιδεών καταφέρνουμε να αποκτήσουμε γνώση. 25 D.J O Connor, John Locke,New York 1967,σελ. 23 21

Αφού το πνεύμα δεν έχει άλλο αντικείμενο για τη σκέψη, παρά τις δικές του ιδέες, που είναι το μόνο πράγμα που θεωρεί ή που μπορεί να θεωρήσει, είναι φανερό ότι δεν είναι παρά γύρω στις ιδέες μας που περιστρέφεται όλη η γνώση μας. Μου φαίνεται λοιπόν, ότι η γνώση δεν είναι άλλο απ την αντίληψη για την σύνδεση και συμφωνία ή την αντίθεση και διαφωνία, που βρίσκεται ανάμεσα σε δύο ιδέες μας.σ αυτό λέω, συνίσταται η γνώση.παντού όπου βρίσκεται αυτή η αντίληψη, υπάρχει γνώση κι εκεί που δεν βρίσκεται, δεν θα μπορούσαμε ποτέ να φτάσουμε στη γνώση, αν και μπορούμε να βρούμε εκεί την αιτία να φανταζόμαστε, να συμπεραίνουμε ή να πιστεύουμε.γιατί όταν γνωρίζουμε ότι το λευκό δεν είναι μελανό, μήπως κάνουμε άλλο τίποτε απ το να αντιλαμβανόμαστε ότι αυτές οι δύο ιδέες δεν συμφωνούν; Επίσης όταν έχουμε βαθιά πεποίθηση μέσα μας, ότι οι τρεις γωνίες ενός τριγώνου είναι ίσες με δυο ορθές, δεν κάνουμε άλλο παρά να αντιλαμβανόμαστε ότι η ισότητα με δύο ορθές γωνίες συμφωνεί αναγκαστικά με τις τρεις γωνίες του τριγώνου και ότι είναι αχώριστη απ αυτήν. 26 26 Βλ.John Locke, Δοκίμιο για τη Aνθρώπινη Νόηση, Βιβλίο ΙV, ΚΕΦ 1 παρ 1 22

3. 1 Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΝΟΕΙΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Έχει ήδη τονιστεί ότι δεν μπορεί να υπάρξει γνώση χωρίς τις ιδέες, γιατί κατά τον Locke, γνωρίζουμε μόνο μέσα από τις ιδέες μας. Το νοείν συνίσταται στην αντίληψη των ιδεών μέσα στο πνεύμα μας.οι ιδέες δεν είναι παρά στοιχεία της γνώσης, το απαραίτητο υλικό της, αλλά δεν μας δίνουν γνώσεις από μόνες τους.ως περιεχόμενα της συνείδησης είναι πραγματικές είτε τις αντιστοιχούν έξω από την σφαίρα της συνείδησης αντικείμενα είτε όχι.. Επομένως δεν μπορούμε να ρωτήσουμε για την αλήθεια ή το ψεύδος των ιδεών, γιατί αυτές αποτελούν απλός τα στοιχεία των προτάσεων ή κρίσεων.οι κρίσεις μόνο είναι αληθινές ή εσφαλμένες.η αλήθεια και η πλάνη προσιδιάζει στη γνώση, όχι στο νοείν. Νοείν λοιπόν στον Locke σημαίνει «έχω ιδέες», ενώ η γνώση συνίσταται στην διερεύνηση και σύλληψη των σχέσεων μεταξύ των ιδεών, στην αντίληψη της συμφωνίας ή διαφωνίας μεταξύ τους. «Σύμφωνα μ αυτά που είπαμε παραπάνω οι ιδέες δεν προϋποθέτουν τη γνώση, ενώ η γνώση προϋποθέτει τις ιδέες.η σπουδή γι αυτό της ανθρώπινης νόησης πρέπει ν αρχίσει με την διερεύνηση των ιδεών όχι ως αληθινών ή εσφαλμένων, αλλά ως απλών φαινομένων της νόησης ή της συνείδησης στα οποία προσιδιάζουν ορισμένα χαρακτηριστικά.η γνώση άρα προϋποθέτει και,κατ ανάγκην, περικλείει μέσα της το νοείν.η θεωρία των ιδεών χρειάζεται ως αναγκαίο συμπλήρωμα της, τη θεωρία της γνώσης, ενώ η τελευταία πάλι έχει ως θεμέλιο της την θεωρία των ιδεών». 27 27 Βλ. Ν. Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, σελ 144. 23

3. 2 ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Η γνώση, κατά τον Locke, δεν είναι τίποτε άλλο παρά αντίληψη της συμφωνίας ή της διαφωνίας των ιδεών μας. Με άλλα λόγια γνώση είναι η σύλληψη των σχέσεων ανάμεσα στις ιδέες μας.υπάρχουν τέσσερα είδη συμφωνίας ή διαφωνίας των ιδεών : 1.Ταυτότητα ή ετερότητα (διαφορά), 2. Σχέση, 3. Συνύπαρξη ή αναγκαία σύνδεση και 4.Πραγματική ύπαρξη. 1. Ταυτότητα ή ετερότητα : Είναι η πρώτη και ποιο σημαντική ενέργεια του πνεύματος που οδηγεί στη γνώση και βασική προϋπόθεση της. Σημαίνει την ταυτότητα του περιεχομένου μιας ιδέας και την διαφορά της από κάθε άλλο περιεχόμενο μιας άλλης ιδέας. Για παράδειγμα το ότι το λευκό είναι λευκό και όχι μαύρο αποτελεί το πρώτο είδος συμφωνίας ή διαφωνίας των ιδεών που το πνεύμα αντιλαμβάνεται αμέσως και ταυτόχρονα με τις ιδέες. Σε ό, τι αφορά το πρώτο είδος συμφωνίας ή διαφωνίας, που είναι η ταυτότητα ή η ετερότητα, η πρώτη και ουσιώδης ενέργεια του πνεύματος, όταν έχει κάποιο αίσθημα ή κάποια ιδέα, είναι να αντιληφθεί τις ιδέες που έχει, και όταν τις αντιλαμβάνεται, να δει τι είναι καθ εαυτήν η κάθε μια, για να καταλάβει έτσι την διαφορά τους, και με ποιον τρόπο η μία δεν ταυτίζεται με την άλλη.είναι τόσο αναγκαίο, που χωρίς αυτό, το πνεύμα δεν θα μπορούσε να γνωρίσει, να φανταστεί, να συλλογισθεί, ούτε να έχει καμία σκέψη ξεκάθαρη.έτσι, καταλαβαίνει με σαφήνεια και αλάθευτα, ότι κάθε ιδέα συμφωνεί με τον εαυτό της, και ότι είναι αυτό που είναι, ενώ αντίθετα, όλες οι ξεχωριστές ιδέες διαφωνούν μεταξύ τους, δηλαδή η μία δεν ταυτίζεται με την άλλη, και αυτό το βλέπει χωρίς κόπο, χωρίς προσπάθεια, χωρίς να βγάλει ένα συμπέρασμα, αλλά με την πρώτη ματιά μέσω της φυσικής δύναμης που έχει να αντιλαμβάνεται και να διακρίνει τα πράγματα.. 28 28 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση, Βιβλίο ΙV, ΚΕΦ 1 παρ 1 24

2. Σχέση : Είναι η αντίληψη της σχέσης των δύο ιδεών μεταξύ τους.οι σχέσεις αυτές είναι το βασικό στοιχείο της γνώσης, κυρίως στα μαθηματικά. Αυτή η συμφωνία δεν είναι άλλο παρά η αντίληψη για την σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε δύο ιδέες, όποιες κι αν είναι, ουσίες, τρόποι, ή άλλες. Γιατί, αφού όλες οι ευκρινείς ιδέες πρέπει αιώνια ν αναγνωρίζονται ότι δεν είναι οι ίδιες και έτσι να αρνούνται καθολικά και σταθερά η μία την άλλη, δεν θα είχαμε απόλυτα κανένα μέσο να φθάσουμε σε καμία θετική γνώση, να δεν μπορούμε να καταλάβουμε καμία σχέση ανάμεσα στις ιδέες μας, ούτε ν αποκαλύψουμε την συμφωνία ή διαφωνία που έχουν η μία με την άλλη στα διάφορα μέσα που το πνεύμα χρησιμοποιεί για να τις συγκρίνει. 29 3. Συνύπαρξη : Το τρίτο είδος γνώσης είναι η συνύπαρξη των ιδεών στο ίδιο υποκείμενο. Με την ιδέα δηλαδή ενός πράγματος, όπως για παράδειγμα είναι ο χρυσός, δεν εννοούμε τίποτα άλλο από ένα σύνολο παραστάσεων καθώς είναι : σώμα ορισμένου βάρους, κίτρινου χρώματος κτλ. Αυτό αφορά ιδιαίτερα τις ουσίες.έτσι, όταν βεβαιώνουμε ότι πιάνουμε τον χρυσό, που είναι σταθερός, η γνώση που έχουμε γι αυτήν την αλήθεια ανάγεται αποκλειστικά σε τούτο, ότι η σταθερότητα ή η δύναμη που έχει να μένει στη φωτιά χωρίς να καταναλίσκεται, είναι μια ιδέα που πάντα συνδέεται μ αυτό το ιδιαίτερο είδος του κίτρινου, της βαρύτητας, της τηκτικότητας, της ελατότητας και της ικανότητας να διαλύεται, που αποτελεί την σύνθετη ιδέα μας που εκφράζουμε με την λέξη χρυσός. 30 4. Ύπαρξη : Το τελευταίο είδος γνώσης είναι η συμφωνία μιας ιδέας με την ιδέα της πραγματικής ύπαρξης. Ο Locke δέν κλείνει την γνώση μέσα στην σφαίρα της συνείδησης. Αν η γνώση τελείωνε με τις παραστάσεις, που απεικονίζουν πραγματικά αντικείμενα, τότε οι αλήθειες που θα βασίζονταν πάνω σ αυτές, δεν θα διέφεραν από τα ονειροπολήματα ενός παρανοϊκού. 29 Ο. π. σελ 194. 30 Ο. π. σελ 194. 25

Το τελευταίο είδος συμφωνίας είναι της πραγματικής και εν ενεργεία ύπαρξης, που αφορά κάποιο πράγμα του οποίου έχουμε την ιδέα στο πνεύμα. 31 Κατά τον Locke, αυτά τα τέσσερα είδη συμφωνίας ή διαφωνίας των ιδεών, συνιστούν τη γνώση.στην ουσία όμως αυτά ανάγονται σε δύο : στην αντίληψη της σχέσης των ιδεών και της πραγματικής ύπαρξης. Η ταυτότητα και η συνύπαρξη είναι σχέσεις. Μέσα σ αυτά τα τέσσερα είδη συμφωνίας ή διαφωνίας περιλαμβάνεται, υποθέτω, όλη η γνώση που έχουμε ή που γι αυτήν είμαστε ικανοί.για όλες τις ερωτήσεις που μπορούμε να κάνουνε, οι οποίες αφορούν κάποιες απ τις ιδέες μας, όλο αυτό που γνωρίζουμε ή μπορούμε να βεβαιώσουμε σχετικά με μια απ αυτές, δηλαδή ότι : Είναι αυτό που είναι το ίδιο, ή δεν είναι το ίδιο με κάτι άλλο ότι : Συνυπάρχει αυτό πάντα ή δεν συνυπάρχει με κάποια άλλη ιδέα στο ίδιο αντικείμενο ότι : Αυτό έχει τούτη ή εκείνη την σχέση με κάποια άλλη ιδέα ή ότι : Τούτο έχει ή όχι μια πραγματική ύπαρξη έξω απ τη διάνοια. Έτσι, «το γαλάζιο δεν είναι κίτρινο», είναι μια πρόταση ταυτότητας. «Δύο τρίγωνα με ίσες βάσεις μεταξύ δύο παράλληλων είναι ίσα», είναι μια πρόταση σχέσης. «Ο σίδηρος υπόκειται στις μαγνητικές επιδράσεις»,είναι μια πρόταση συνύπαρξης. «Ο Θεός υπάρχει»,είναι πρόταση πραγματικής ύπαρξης.αν και, ταυτότητα και συνύπαρξη, δεν είναι πραγματικά παρά σχέσεις, ωστόσο είναι τόσο ιδιόρυθμοι δρόμοι συμφωνίας ή διαφωνίας των ιδεών μας, ώστε αξίζουν αληθινά να θεωρούνται σαν ξεχωριστά κεφάλαια και όχι κάτω απ το κεφάλαιο της σχέσης γενικά. 32 31 Ο. π. σελ 194. 32 Ο. π. σελ 194. 26

3. 3 ΟΙ ΒΑΘΜΙΔΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Ο Locke κάνει διάκριση στους βαθμούς της γνώσης. Διακρίνει δηλαδή τρείς δρόμους με τους οποίους η διάνοια αποκτά την αλήθεια. Εδώ βέβαια πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Locke διακρίνει την γνώση από την αλήθεια.αλήθεια, κατά τον Locke, είναι «η σύνδεση ή διάκριση συμβόλων ανάλογα με το πώς τα πράγματα που συμβολίζουν βρίσκονται σε συμφωνία μεταξύ τους» 33. Με την σύνδεση και διάκριση των συμβόλων ο Locke εννοεί μια πρόταση, ενώ με τον όρο σύμβολα εννοεί πρώτα τις ιδέες και έπειτα τις λέξεις.επομένως η αλήθεια αναφέρεται μόνο σε προτάσεις. Ο Lockeκάνει διάκριση ανάμεσα στην ενορατική γνώση, την αποδεικτική γνώση και τη γνώση της ύπαρξης των πραγμάτων έξω από εμάς. 1.Ενορατική γνώση : Είναι η άμεση γνώση της συμφωνίας ή διαφωνίας δύο ιδεών κατά την αρχή της ταυτότητας. Είναι η πιο βέβαιη και σαφής γνώση.το πνεύμα συλλαμβάνει χωρίς κόπο την αλήθεια, όπως το μάτι το φώς. Εδώ ανήκουν οι ταυτολογικές προτάσεις καθώς και οι προτάσεις που εκφράζουν σχέσεις όπως για παράδειγμα ότι το πέντε είναι μεγαλύτερο του τέσσερα. Η ενορατική γνώση είναι η βάση κάθε άλλης γνώσης και κυρίως της αποδεικτικής. Ο ένας (βαθμός γνώσης) συνίσταται από τέτοιες αλήθειες που εναποταμιεύονται στην μνήμη,ώστε οποτεδήποτε απαντιούνται στο πνεύμα, αυτό αντιλαμβάνεται πραγματικά την σχέση που υπάρχει ανάμεσα σ εκείνες τις ιδέες.κι αυτή υπάρχει σ όλες εκείνες τις αλήθειες για τις οποίες έχουμε μια εποπτική γνώση εκεί οι ιδέες μόνες τους αποκαλύπτουν άμεσα την συμφωνία τους ή την διαφωνία τους η μία με την άλλη. 34 Όλη μας η γνώση συνίσταται,όπως είπα, στην εποπτεία που έχει το πνεύμα για τις ιδέες του, η οποία δημιουργεί το πιο ζωηρό φως και την πιο μεγάλη βεβαιότητα,για τις οποίες είμαστε ικανοί βάσει των δεξιοτήτων που έχουμε,και ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να γνωρίσουμε τα πράγματα.μου φαίνεται ότι η διαφορά που βρίσκεται στην καθαρότητα των γνώσεων μας, συνίσταται στον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο το πνεύμα μας 33 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση, Βιβλίο ΙV, ΚΕΦ 5. 34 Ο.π Βιβ IV, ΚΕΦ 1,παρ 2 27

αντιλαμβάνεται την συμφωνία ή τη διαφωνία στις δικές μας ιδέες. Γιατί,αν παρατηρήσουμε εσωτερικά τον δικό μας τρόπο του σκέπτεσθαι, θα βρούμε ότι κάποτε το πνεύμα αντιλαμβάνεται την συμφωνία ή διαφωνία δύο ιδεών άμεσα απ τον εαυτό τους, χωρίς την επέμβαση καμίας άλλης, πράγμα που μπορούμε να ονομάσουμε γνώση εποπτική. Γιατί σ αυτήν την περίπτωση,το πνεύμα δεν αναλαμβάνει ν αποδείξει ή να ερευνήσει την αλήθεια,αλλά την αντιλαμβάνεται, όπως ο οφθαλμός βλέπει το φως, μόνο απ το γεγονός ότι στρέφεται προς αυτό. Αυτό το είδος γνώσης είναι το πιο σαφές και το πιο βέβαιο, για το οποίο η ανθρώπινη αδυναμία είναι ικανή. Πάνω σ αυτήν την απλή εποπτεία βασίζεται όλη η βεβαιότητα και όλη η εμφάνεια των γνώσεων μας, και καθένας αισθάνεται μέσα του ότι αυτή η βεβαιότητα είναι τόσο μεγάλη,που δεν μπορούσε να φαντασθεί ούτε επομένως να αναζητήσει μεγαλύτερη. 35 2.Αποδεικτική γνώση : Είναι έμμεση γνώση της συμφωνίας ή διαφωνίας δυο ιδεών.απαιτείται η μεσολάβηση μιας ή περισσοτέρων ιδεών για να μπορέσει το πνεύμα να γνωρίσει. Αυτές οι ιδέες χρησιμεύουν ως αποδείξεις, γι αυτό και η γνώση αυτή ονομάζεται αποδεικτική. Και η αποδεικτική γνώση είναι βέβαιη, όμως δεν είναι τόσο σαφής όσο η ενορατική, γιατί η μνήμη μας αδυνατεί να συγκρατήσει καθαρά όλα τα ενδιάμεσα στάδια της αποδεικτικής πορείας. Ο κίνδυνος λογικών αλμάτων υπάρχει. Ο λόγος για τον οποίο το πνεύμα δεν μπορεί πάντα ν αντιληφθεί άμεσα την συμφωνία ή την διαφωνία δυο ιδεών, είναι ότι δεν μπορεί να συνδέσει αυτές τις ιδέες, των οποίων αναζητεί να γνωρίσει την συμφωνία ή διαφωνία, ώστε αυτό μόνο να τον κάνει να τη γνωρίσει. Σ αυτήν την περίπτωση, κατά την οποία το πνεύμα δεν μπορεί να συνδέσει τις ιδέες του, ώστε να αντιληφθεί με άμεση σύγκριση τους, την συμφωνία ή διαφωνία τους, και με την εφαρμογή της μιας πάνω στην άλλη, είναι υποχρεωμένος να χρησιμοποιήσει την επέμβαση άλλων ιδεών για ν αποκαλύψει την συμφωνία ή την διαφωνία που ζητά αυτή την ενέργεια την ονομάζουμε συλλογισμό. 35 Ο.π παρ 3 28

Αυτές οι ιδέες, που επεμβαίνουν και χρησιμεύουν στο να δείξουν την συμφωνία με δυο άλλες, καλούνται αποδείξεις και εκεί που η συμφωνία και η διαφωνία γίνεται πλέρια και ξάστερα καταληπτή μ αυτό το μέσο, καλείτε απόδειξη. Αυτό το είδος γνώσης που μας έρχεται με την βοήθεια των αποδείξεων, είναι βέβαιο, ωστόσο δεν έχει μια σαφήνεια τόσο δυνατή και ζωντανή, και δεν την δεχόμαστε με τόση βιασύνη,όπως τη γνώση της απλής εποπτείας.γιατί, αν και μέσα στην απόδειξη, το πνεύμα αντιλαμβάνεται τελικά την συμφωνία ή τη διαφωνία των ιδεών που παρατηρεί, ωστόσο δεν επιτυγχάνεται χωρίς κόπο και χωρίς προσοχή αυτή δεν αποκαλύπτεται με μία μόνο διαβατική εποπτεία, αλλά με μεγάλη επιμέλεια και χωρίς διακοπές. 36 3.Αισθητηριακή γνώση : (Γνώση της ύπαρξης των πραγμάτων έξω από εμάς).το τελευταίο αυτό είδος γνώσης προκύπτει, κατά τον Locke από την αντίληψη ότι από τα εξωτερικά αντικείμενα προέρχονται οι ιδέες των πραγμάτων που έχουμε στη συνείδηση μας.με άλλα λόγια, έχουμε εμπειρία των εξωτερικών αντικειμένων μέσω της αισθητηριακής αντίληψης.η γνώση που προκύπτει βέβαια από την κατ αίσθηση αντίληψη, δεν είναι τόσο βέβαιη όσο αυτή της ενορατικής και αποδεικτικής γνώσης, γιατί είναι αποτέλεσμα της πεποίθησης ότι οι αισθήσεις μας δεν μας εξαπατούν. Ωστόσο η γνώση αυτή είναι αρκετή για να καλύψει ο άνθρωπος τις πρακτικές ανάγκες της ζωής του. Γιατί το πνεύμα έχει ακόμη μια άλλη αντίληψη, που θεωρεί την ατομική ύπαρξη των πεπερασμένων όντων έξω από εμάς, που αν και πάει πέρα απ την απλή πιθανότητα, όμως και τότε ακόμα δεν πετυχαίνει τέλεια τον ένα από τους δυο προηγούμενους βαθμούς βεβαιότητας, και όμως υπάγεται κάτω απ το όνομα της γνώσης Αλλά για να γνωρίζουμε αν υπάρχει κάτι περισσότερο απ αυτή την ιδέα που είναι στο πνεύμα μας,κι αν βάσει αυτής μπορούμε με βεβαιότητα να συμπεράνουμε την ύπαρξη κάποιου πράγματος έξω από εμάς, που αντιστοιχεί σ αυτήν την ιδέα, αυτό μερικοί πιστεύουν ότι μπορούμε να το θέσουμε υπό συζήτηση γιατί οι άνθρωποι μπορούν να έχουν τέτοιες ιδέες στο πνεύμα τους,κι όταν ακόμα τίποτα παρόμοιο δεν υπάρχει 36 Ο. π παρ 4 29

πραγματικά και οι αισθήσεις τους δεν διεγείρονται από κανένα αντικείμενο που αντιστοιχεί σ αυτές τις ιδέες. Γι αυτό νομίζω, ότι μπορούμε ακόμα να προσθέσουμε στα δυο προηγούμενα είδη γνώσης, εκείνο που παρατηρεί την ύπαρξη των ιδιαίτερων αντικειμένων που υπάρχουν έξω από εμάς, δυνάμει αυτής της αντιληπτικής δεξιότητας του πνεύματος και της συνείδησης που έχουμε για την πραγματική εισαγωγή των ιδεών που μας έρχονται απ αυτά τα αντικείμενα, και να δεχθούμε αυτούς τους τρεις βαθμούς γνώσης, δηλαδή την εποπτική,την αποδεικτική και την αισθητηριακή. 37 «Προσθέτοντας τον τρίτο αυτό βαθμό βεβαιότητας κοντά στους άλλους δυο,που είδαμε, ο Locke αντιφάσκει με την βασική γραμμή της εμπειρικής γνωσιοθεωρίας του που δέχεται δυο μονάχα πηγές εμπειρίας, την εξωτερική και την εσωτερική αίσθηση.κατά τον Locke, δεν μπορεί η γνώση, καθώς είδαμε, να ξεπεράσει την σφαίρα των παραστάσεων μας που αποτελούν και τα όρια της εν γένει.συνίσταται, όπως αναφέραμε ήδη, στη συμφωνία ή ασυμφωνία των ιδεών (παραστάσεων) μεταξύ τους.η γνώση όμως της αντικειμενικής ύπαρξης του εξωτερικού κόσμου ξεπερνάει την εξωτερική και εσωτερική εμπειρία.» 38 37 Ο.π παρ 6 38 Βλ. Ν. Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, σελ 153. 30

3. 4 Η ΓΕΝΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ Η γνωσιοθεωρία του Locke ολοκληρώνεται με την κριτική που ασκεί στην έννοια της ουσίας, που αποτελεί το κεντρικό πρόβλημα της ανάλυσης της ανθρώπινης νόησης που επιχειρεί. Ο συλλογισμός με τον οποίο φτάνει στην έννοια της ουσίας θα λέγαμε ότι είναι ο εξής : «Με βάση το υλικό που έχουμε μέσα από τις αισθήσεις κάνουμε διάκριση ανάμεσα στα πράγματα και τις ιδιότητες τους.λέμε ότι το μήλο λ.χ είναι στερεό, κόκκινο, στρογγυλό κτλ. Εάν παραστήσουμε το μήλο με το γράμμα Μ και τις ιδιότητες του με Ψ 1, Ψ 2, Ψ 3, Ψ 4, Ψ 5, θα πούμε πως το Μ είναι Ψ 1-5. Αυτό μπορεί να σημαίνει δυο πράγματα : (1) Είτε ότι το Μ δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα άθροισμα των ιδιοτήτων του, οπότε η πρόταση μας θα είναι ταυτολογική (Μ= Ψ 1-5 ), (2) είτε ότι το Μ είναι κάτι περισσότερο από το απλό άθροισμα των ιδιοτήτων του. Θα πρέπει δηλαδή, στην περίπτωση αυτή το Μ να ισούται με Ψ 1-5 +Χ, όπου Χ δεν είναι ασφαλώς μια ιδιότητα που μπορεί να περιγραφεί με λέξεις, διότι ήδη τις ιδιότητες τις δηλώσαμε με Ψ 1-5. Συνεπώς, το Χ είναι κάτι το οποίο δεν μπορούμε να πούμε ότι το γνωρίζουμε, εφόσον δεν είναι δυνατόν να το περιγράψουμε.το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι υπό-κειται, βρίσκεται δηλαδή κάτω από την ομάδα των ιδιοτήτων που παρατηρούμε και τις υπό-στηρίζει.» 39 Ο Locke το περιγράφει ως εξής : Ωστόσο όποιος θελήσει να εξετάσει τον εαυτό του πάνω στην έννοια που έχει για την καθαρή ουσία γενικά, θα βρεί ότι δεν έχει απολύτως τίποτ άλλο από κάποιο υποκείμενο, που του είναι τελείως άγνωστο,και που υποθέτει ότι είναι το στήριγμα για τις ιδιότητες του, που είναι ικανές να προκαλέσουν απλές ιδέες στο πνεύμα μας,ιδιότητες που ονομάζουμε κοινώς συμβεβηκότα. Την ιδέα λοιπόν που έχουμε,στην οποία δίνουμε το γενικό όνομα «ουσία», που δεν είναι τίποτα παρά μόνο σαν υπόθεση, άλλα άγνωστη,υποστήριγμα για κείνες τις ιδιότητες που βρίσκουμε ότι υπάρχουν και οι οποίες,φανταζόμαστε,δεν μπορούν να υφίστανται χωρίς υφιστάμενο πράγμα, χωρίς κάτι να τις υποστηρίζει, ονομάζουμε αυτό το υπό-στήριγμα ουσία, 39 Βλ. Δ. Σφενδόνη Μέντζου, Πραγματισμός,Ορθολογισμός,Εμπειρισμός,θεωρίες της γνώσης, σελ 89. 31