ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΦΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗ ΣΟΜΕΑ ΙΣΟΡΙΑ ΥΙΛΟΟΥΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΣΟΤ ΔΙΚΑΙΟΤ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΣΑΠΣΤΦΙΑΚΩΝ ΠΟΤΔΩΝ Α ΚΤΚΛΟ Διπλωματική Εργασία Σα πραιτορικά παραγγέλματα Γεώργιος Παπαβασιλείου Α.Μ. 290 Θεσσαλονίκη, Απρίλης 2011-1 -
ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ Εισαγωγή - Έννοια και περιεχόμενο...5 ΚεφάλαιοΑ : Κατηγορίες και είδη παραγγελμάτων..9 Ι. Γενικότερες διακρίσεις των παραγγελμάτων... 9 α) interdicta de divinis rebus και interdicta de humanis rebus β) interdicta prohibitoria, restitutoria, exhibitoria γ) interdicta απλά και διπλά δ) interdicta annalia και perpetua ΙΙ. Σα χορηγούμενα παραγγέλματα με κριτήριο την ρυθμιζόμενη έννομη σχέση...14 α) Ρύθμιση εννόμων σχέσεων με αφορμή την κληρονομική διαδοχή 15 i) interdictum quorum bonorum ii) interdictum quod legatorum β) Ρύθμιση εννόμων σχέσεων που αφορούσαν την νομή 17 Αα) Σα διατηρητικά της νομής παραγγέλματα (interdicta retinendae possessionis causa conparata)....17 i) interdictum uti possidetis - 2 -
ii) interdictum utrubi Ββ) Σα ανακτητικά της νομής παραγγέλματα (interdicta reciperandae possessionis causa conparata)....20 i) interdictum unde vi ii) interdictum de precario iii) interdictum de clandestine Γγ) Σα παραγγέλματα «δρακτέας νομής» (interdicta adipiscendae possessionis causa conparata)...23 i) αλβιανό παράγγελμα γ) Η δια παραγγέλματος προστασία της κυριότητας...26 i)interdictum operis novi nuntiatione δ) Ρύθμιση εννόμων σχέσεων που αφορούσαν τις οιονεί δουλείες..27 i) interdictum de superficiebus ii) interdictum de itinere actuque privato ii) interdictum de aqua iii) interdictum de fonte iv) interdictum de cloacis v) interdictum de arboribus caedendis ε) Παραγγέλματα για την διάγνωση της προσωπικής κατάστασης τέκνου.....32 i) interdictum de liberis exhibendis item ducendis στ) Η ρύθμιση της έννομης σχέσης της μίσθωσης... 33-3 -
i)interdictum de migrando ζ) Η δια παραγγέλματος προστασία των δανειστών....34 i)interdictum fraudatorium Κεφάλαιο Β : Η λειτουργία των παραγγελμάτων......36 Ι. Η Διαδικασία έκδοσης παραγγελμάτων... 36 ΙΙ. Η Τλοποίηση των παραγγελμάτων.......37 α) με actio arbitraria....38 β) με εγγυητική sponsio.. 41 Κεφάλαιο Γ : Η παράλληλη ύπαρξη δύο δικονομικών δυνατοτήτων παραγγέλματος και αγωγής....44 Ι. Παράγγελμα quod legatorum rei vindicatio....44 ΙΙ. Παράγγελμα ne vis fiat ei qui in possessionem missus erit actio in factum. 46 ΙΙΙ. Παράγγελμα ne quid in loco publico vel itinere fiat actio iniuriarum..48 ΙV. Παράγγελμα de via publica et itinere publica reficiendo actio receptae...50-4 -
V. Παράγγελμα de vi et de vi armata actio furti και actio bonorum vi raptorum.51 VI. Παράγγελμα de superficiebus actio civilis - actio in rem, actio ex stipulatu, actio ex empto.....54 VII. Παράγγελμα quod vi aut clam actio doli......57 VIII. Παράγγελμα de precario actio praescriptis verbis, actio de peculio...59 IX. Παράγγελμα de homine libero exhibendo actio legis Fabiae.. 61 X. αλβιανό παράγγελμα utilis actio...62 XI. Παράγγελμα de usufructu actio confessoria...63 XII. Παράγγελμα fraudatorium actio Pauliana.... 65 XIII. Παράγγελμα operis novi nuntiatione Rei vindicatio, actio negatoria, prohibitoria, actio Pauliana...66 Επίλογος...68 Πηγές....73 Βιβλιογρφία....75-5 -
Εισαγωγή Έννοια και περιεχόμενο των πραιτορικών παραγγελμάτων Παραγγέλματα του πραίτορα ονομάζονταν οι διαταγές, ή οι απαγορευτικές διατάξεις, που εκδίδονταν από τον ίδιο στα πλαίσια των αρμοδιοτήτων που αυτός διέθετε. Αφορμή για την έκδοση των παραγγελμάτων (interdicta) ήταν η διένεξη δύο ή περισσοτέρων προσώπων, που προσέφευγαν στον πραίτορα για την παροχή προστασίας από τον ίδιο 1. Η πρωτοβουλία για την προσφυγή στον πραίτορα άνηκε σε κάθε περίπτωση, στα πρόσωπα που ζητούσαν την προστασία και όχι στον ίδιο τον άρχοντα, ο οποίος δεν επιλαμβανόταν αυτεπάγγελτα μιας υπόθεσης. Η προσφυγή στην διαδικασία έκδοσης παραγγέλματος, δεν ήταν σε καμία περίπτωση δεσμευτική, γι αυτό και σε περίπτωση αθέτησης των παραγγελμάτων από ένα από τα αντίδικα μέρη είχαμε ως αποτέλεσμα τον διορισμό τακτικών δικαστών, ( Κεφ. Β, ΙΙ, α, β), που θα αναλάμβαναν την 1 ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ Γ. Α., Ιστορία και Εισηγήσεις του Ρωμαϊκού δικαίου, Αθήναι, 1963, σ.σ. 1596-1597. BUCKLAND W.W., A text book of Roman Law from Augustus to Justinian, Cambridge, 1921, σ.σ. 723-724. - 6 -
επίλυση της διαφοράς, και οι οποίοι είτε θα επικύρωναν την αρχική ρύθμιση του παραγγέλματος είτε θα την ανέτρεπαν. Δύο, συνεπώς, ήταν σε αδρές γραμμές, τα βασικά χαρακτηριστικά των παραγγελμάτων. Αφενός μεν, ήταν ικανά να ρυθμίσουν μια διαφορά αν τα αντίδικα μέρη συμφωνούσαν με την ρύθμιση του πραίτορα, αφετέρου δε, δημιουργούσαν όλες τις προϋποθέσεις για την δημιουργία τακτικής δίκης, αν τα αντίδικα μέρη παραβίαζαν αυτήν την προσωρινή ρύθμιση της κατάστασης από τον πραίτορα. Ο δικαιολογητικός λόγος έκδοσης των παραγγελμάτων. Η αναγκαιότητα ύπαρξης των παραγγελμάτων, διαφαινόταν έντονα στις περιπτώσεις εκείνες όπου, όπως θα αναλυθεί παρακάτω, (Κεφ. Α, ΙΙ, β), δικαιώματα, οιονεί δικαιώματα ή έννομες σχέσεις δεν προστατεύονταν επαρκώς από το δικονομικό σύστημα των αγωγών (actiones). Φαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα αποτελούσε, η προστασία με παραγγέλματα της νομής κινητών και ακινήτων. Ο πραίτορας μάλιστα, για να θεραπεύσει το δικονομικό αυτό κενό, ασκούσε δικαιοδοτική λειτουργία παρέχοντας επιπλέον παραγγέλματα για την προστασία εννόμων σχέσεων που αναγνώριζε το πρώτον ο ίδιος. Η δυνατότητα του αυτή δικαιολογείτο από το γεγονός ότι ο πραίτορας, όπως και όλοι οι άρχοντες, διέθετε το ius edicendi, το δικαίωμα δηλαδή να προβαίνει σε ανακοινώσεις, προς τον λαό, που αφορούσαν την άσκηση των καθηκόντων του κατά τον χρόνο της θητείας του 2. Οι ανακοινώσεις αυτές 2 ΓΚΟΥΑ Δ., Ιστορία και Εισηγήσεις του Ρωμαϊκού δικαίου Αθήνα, 1986, σ. 70. ΛΙΣΖΕΡΟΠΟΤΛΟ Α. Γ., Εισηγήσεις Ρωμαϊκού δικαίου κατά τας πανεπιστημιακάς παραδόσεις, Αθήνα, 1942, σ. 84. - 7 -
ήταν το περιεχόμενο του ηδίκτου (edictum), που κάθε πραίτορας εξέδιδε με την ανάληψη των καθηκόντων του, και είχε ισχύ ίση με τον χρόνο θητείας του πραίτορα. Όπως προαναφέρθηκε, αποτέλεσμα αυτής της δυνατότητας του πραίτορα, ήταν να παρέχεται δικαστική προστασία σε καταστάσεις που δεν αναγνωρίζονταν από το ius civile, αλλά που έχρηζαν προστασίας, την οποία αναλάμβανε να παράσχει ο πραίτορας, εκδίδοντας τα ανάλογα παραγγέλματα. Σο αποτέλεσμα της δικαιοδοτικής αυτής λειτουργίας του, ήταν η παράλληλη ισχύς και λειτουργία με το ius civile, του ius praetorium που δρούσε συμπληρωματικά στα κενά που άφηνε το πρώτο. Αντικείμενο της παρούσας εργασίας, είναι τα παραγγέλματα των πραιτόρων (interdicta), που άπτονται του χώρου του Ρωμαϊκού δικονομικού δικαίου, χωρίς ωστόσο να αποτελούν ένδικο βοήθημα με την στενή έννοια του όρου, όπως η αγωγή (actio). Σο παράγγελμα όπως το όνομά του λέει, ήταν διαταγή με ρυθμιστικό και δικαιοδοτικό χαρακτήρα που είχε την δυνατότητα να δεσμεύσει τα αντίδικα μέρη. Η κύρια προβληματική που εντοπίζουμε στα παραγγέλματα, είναι κατά πόσο αυτά μπορούσαν να λειτουργήσουν από κοινού με το κατεξοχήν ένδικο βοήθημα του Ρωμαϊκού δικαίου, δηλαδή την αγωγή, καθώς επίσης και ποια λειτουργία επιτελούσαν, αν δηλαδή κάλυπταν ένα δικονομικό κενό που ενδεχόμενα υπήρχε στην ρύθμιση μιας κατηγορίας εννόμων σχέσεων. Επίσης θα εξεταστεί η δεσμευτικότητα των παραγγελμάτων για τα μέρη, τα βασικά χαρακτηριστικά τους, καθώς και η διαδικασία που ακολουθούνταν για την - 8 -
υλοποίησή τους, και κατά πόσο αυτή απέκλινε από την αντίστοιχη διαδικασία άλλης δικονομικής δυνατότητας. Σο χρονικό πλαίσιο λειτουργίας των παραγγελμάτων τοποθετείται μεταξύ της κλασικής και μετακλασικής περιόδου του Ρωμαϊκού δικαίου, δηλαδή μεταξύ του 2 ου π.φ. αι. μέχρι και την ολοκλήρωση της Ιουστινιάνειας κωδικοποίησης το 529-534 μ.φ. Ιδιαίτερη μάλιστα σημασία είχε η κωδικοποίηση κατά την κλασική περίοδο του διαρκούς Ηδίκτου (edictum perpetuum) από τον Ιουλιανό που στην πραγματικότητα ανήγαγε τα πραιτορικά ήδικτα σε πηγές του Ρωμαϊκού δικαίου. - 9 -
Κεφάλαιο Α Κατηγορίες και είδη παραγγελμάτων Ι. Γενικότερες διακρίσεις των παραγγελμάτων το κεφάλαιο αυτό θα αναφερθούμε στην βασική κατηγοριοποίηση των παραγγελμάτων που ακολούθησε ο Ιουστινιανός στον Πανδέκτη του στηριζόμενος στα κείμενα των Ρωμαίων νομομαθών κατά την κωδικοποίηση που επιχείρησε, και η οποία ολοκληρώθηκε το 529-534 μ.φ. από τον ίδιο. α) interdicta de divinis rebus και interdicta de humanis rebus Μία πρώτη διάκριση των παραγγελμάτων ήταν σε interdicta de divinis rebus και interdicta de humanis rebus 3. Με τα πρώτα, προστατεύονταν οι 3 D. 43.1.1. (Ulp., 67 ad. Ed.) Videamus, de quibus rebus interdicta competent. Et sciendum est interdicta aut de divinis rebus aut de humanis competere. Divinis, ut de locis sacris vel de locis religiosis. De rebus hominum interdicta reduntur aut de his, quae sunt alicuius, aut de his, quae nullius sunt. Quae sunt nullius, haec sunt: liberae personae, de quibus exhibendis ducendis intredicta competent. Quae sunt alicuius, haec sunt aut publica aut singulorum. Publica: de locis publicis, de viis deque fluminibus publicis. Quae autem singulorum sunt, aut ad universitatem pertinent, ut interdictum quorum bonorum, aut ad singulas res, utest interdictum uti possidetis, de itinere actuque. - 10 -
ιεροί τόποι και τα πράγματα που ήταν αφιερωμένα στην λατρεία π.χ. το interdictum ne quid in loco sacro fiat 4 ή το interdictum de mortuo inferendo. Αντίθετα, τα interdicta de humanis rebus ρύθμιζαν αποκλειστικά τις έννομες σχέσεις των ιδιωτών. τις ιδιωτικού δικαίου έννομες σχέσεις, κατά το Ρωμαϊκό δίκαιο, μάλιστα, εντασσόταν και η δημόσια περιουσία, δηλαδή δικαιώματα πάνω σε πράγματα που δεν ανήκαν στην ιδιοκτησία κάποιου προσώπου αλλά υπήρχαν για το «κοινό καλό» εξυπηρετούσαν δηλαδή κοινωφελείς σκοπούς όπως π.χ. οι δρόμοι, (π.χ. το interdictum ne quid in loco publico fiat 5 ), οι ποταμοί οι πλατείες κτλ. Όπως είναι αυτονόητο σχεδόν όλες οι έννομες σχέσεις των ιδιωτών μπορούσαν να ρυθμιστούν από τα interdicta de humanis rebus, όπως αυτές που αφορούσαν την προσωπική κατάσταση ενός προσώπου, (π.χ. το interdictum de homine libero exhibendo 6 ), ή την προσωπική κατάσταση ενός τέκνου (π.χ. το de liberis exhibendis). Με τα ίδια παραγγέλματα, προστατεύονταν επίσης πρωταρχικά και έννομες σχέσεις ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ Γ. Α., Ιστορία και Εισηγήσεις του Ρωμαϊκού δικαίου, Αθήναι, 1963, σ.σ. 1598-1599. 4 D. 43.6.1. (Ulp., 67 ad. Ed.) Ait praetor: In loco sacro facere inve eum immittere quid veto., D.43.6.3. (Paul. 5 ad. Ed.) Neque muri neque portae habitari sine permissu principis propter fortuita incendia possunt.. 5 D. 43.8.1 (Paul., 64 ad. Ed.) In loco publico praetor prohibet aedificare et interdictum proponit., D.43.8.2. (Upl., 68 ad. Ed.) Praetor ait: ne quid in loco publico facias inve eum locum immittas, qua ex re quid illi damni detur, praeterquam quod lege senatu consulto edicto decretove principum tibi concessum est. de eo, quod factum erit, interdictum non dabo.. 6 D. 43.29.3.( Ulp., 71 ad. Ed.) Quod et lex Fabia prospexit. Neque hoc interdictum aufert legis Fabiae exsecutionem: nam et hoc interdicto agi poterit et nihilo minus accussatio legis Fabiae institui: et versa vice qui egit Fabia, poterit nihilo minus etiam hoc interdictum habere, praesertim cum alius interdictum, alius Fabiae actionem habere possit.. - 11 -
περιουσιακού δικαίου, όπως αυτές που αφορούσαν στο δικαίωμα της κυριότητας σε κινητά ή ακίνητα, ή στην νομή πράγματος (π.χ. με τα interdicta possessoriα). β) interdicta prohibitoria, restitutoria, exhibitoria Άλλη διάκριση των παραγγελμάτων ήταν σε interdicta prohibitoria, restitutoria και exhibitoria 7. Απαγορευτικά (prohibitoria) καλούνταν τα παραγγέλματα μέσω των οποίων ο πραίτορας, απαγόρευε ορισμένη πράξη (π.χ. interdictum vim fieri veto και τα περισσότερα παραγγέλματα προστασίας της νομής), ενώ αποκαταστατικά (restitutoria) ή περί επιδείξεως (exhibitoria) καλούνταν τα παραγγέλματα, μέσω των οποίων ο πραίτορας διέταζε είτε την αποκατάσταση είτε την επίδειξη μιάς συμπεριφοράς (π.χ. restituas και exhibeas). Κύριο χαρακτηριστικό των αποκαταστατικών παραγγελμάτων, ήταν η προστασία αγαθών δημόσιου χαρακτήρα, και ως αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αναφέρεται το παράγγελμα για την προστασία των ποταμών που θεωρούνταν δημόσιο αγαθό (de fluminibus ne quid in flumine publico ripaue eius fiat, quo peius navigetur). Αντίστοιχα τα περί επιδείξεως παραγγέλματα, αναφέρονταν κυρίως στην υποχρέωση επίδειξης μιας συμπεριφοράς, που αφορούσε κυρίως σε ρύθμιση της 7 D.43.1.1. (Ulp., 67 ad. Ed.) βλ. υποσημ. 3 η. BUCKLAND W.W. όπ. π., σ.σ. 724-726. ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ Γ. Α. όπ. π., σ.σ. 1598-1599. - 12 -
προσωπικής κατάστασης ενός προσώπου, όπως στην προστασία της ελευθερίας του (π.χ. interdictum de homine libero exhibendo). Η διάκριση αυτή, όπως θα τονιστεί παρακάτω, ( κεφ. Β ΙΙ), ήταν σημαντική από δικονομικής απόψεως. γ) interdicta simplicia και duplicia Μία άλλη διάκριση που επιχειρείται στον Πανδέκτη από τους Ρωμαίους νομομαθείς, είναι σε interdicta απλά (simplicia) και διπλά (duplicia) 8. Απλά ονομάζονταν τα παραγγέλματα, στα οποία ο ένας των διαδίκων ήταν ο αιτών, και ο άλλος ο καθ ου η αίτηση. Αντίθετα, διπλά ήταν εκείνα τα παραγγέλματα στα οποία αμφότεροι οι διάδικοι, είχαν θέση του αιτούντος και του καθ ου η αίτηση ταυτόχρονα. Ο κανόνας στην διαδικασία έκδοσης των παραγγελμάτων, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ήταν τα απλά, αυτά στα οποία ο αιτών ζητούσε την ρύθμιση της έννομης σχέσης. Ενώ, διπλά ήταν συνήθως τα παραγγέλματα για την νομή, και αυτό διότι καθένας των αντιδίκων-αιτούντων του παραγγέλματος νομής, ισχυριζόταν ότι έπρεπε αυτός να βρίσκεται στην νομή του πράγματος, οπότε καθένας τους λάμβανε την θέση του αιτούντος και του καθ ου η αίτηση ταυτόχρονα. 8 D. 43.1.2 (Paul. 63 ad. Ed.) Interdictorum quaedam duplicia sunt, quaedam simplicia. duplicia dicuntur, ut uti possidetis, simplicia sunt ea, veluti exhibitoria et restitutoria, item prohibitoria de arboribus caedendis et de itinere actuque. ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ Γ. Α. όπ. π., σ.σ. 1598-1599. ΥΡΕΑΡΙΣΗ Κ., Πολιτική Ρωμαϊκή νομοθεσία Αθήνησι, 1854, σ. 316. - 13 -
Φαρακτηριστικά παραδείγματα διπλών παραγγελμάτων αποτελούσαν το interdictum uti possidetis που αφορούσε στην προστασία της νομής πράγματος 9 και το interdictum de superficiebus για την προστασία του «δικαιώματος» της επιφάνειας 10. Απλά ήταν πλείστα άλλα παραγγέλματα όπως το interdictum quod legatorum ή το interdictum quorum bonorum που ρύθμιζαν τις κληρονομικές σχέσεις κληρονόμων, κληροδόχων και νομέων της κληρονομίας. δ) interdicta annalia και perpetua Επίσης, ανάλογα με τα χρονικά περιθώρια προσφυγής του αιτούντος στην διαδικασία των παραγγελμάτων, αυτά διακρίνονταν σε ετήσια (annalia) και 9 D. 43.17.1.4 (Ulp., 69 ad. Ed.) Est igitur hoc interdictum, quod volgo uti possidetis appellatur, retinendae possessionis ( nam huius rei causa redditur, ne vis fiat ei qui possidet) et consequenter proponitur post interdictum unde vi. illud enim restituit vi amissam possessionem, hoc interdictum tuetur, ne amittatur possessio, denique praetor possidenti vim fieri vetat: et illud quidem interdictum obpugnat possessorem, hoc tuetur. et ut pedius ait, omnis de possessione controversia aut eo pertinet, ut, quod non possidemus, nobis restituatur, aut ad hoc, ut retinere nobis liceat quod possidemus. restitutae possessionis ordo aut interdicto expeditur aut per actionem: retinendae itaque possessionis duplex via est, aut exceptio aut interdictum. exceptio datur ex multis causis ei qui possidet, 10 D. 43.18.1.2 (Ulp., 70 ad. Ed.) Proponitur autem interdictum duplex exemplo interdicti uti possidetis. tuetur itaque praetor eum, qui superficiem petit, veluti uti possidetis interdicto, neque exigit ab eo, quam causam possidendi habeat: unum tantum requirit, num forte vi clam precario ab adversario possideat. omnia quoque, quae in uti possidetis interdicto servantur, hic quoque servabuntur, - 14 -
άλλα σε διαρκή (perpetua) 11. Παραδείγματα ετήσιων παραγγελμάτων ήταν το interdictum de vi et de vi armata που προστάτευε τον καλόπιστο νομέα από την χρήση βίας ή ένοπλης βίας απο τρίτους 12, προκειμένου αυτός να διατηρήσει την νομή του στα πράγματα, όπως επίσης και το interdictum uti possidetis που απέτρεπε την αποβολή από την νομή του προσώπου που νεμόταν καλόπιστα 13. Διαρκή ήταν τα περισσότερα άλλα περαγγέλματα, και ενδεικτικά αναφέρονται, το interdictum Salvianum ή το interdictum de fraudatorium, με την έννοια ότι η ενεργοποίησή τους ήταν πάντοτε στην διάθεση του προσώπου που τα ζητούσε. ΙΙ. Σα χορηγούμενα παραγγέλματα με κριτήριο την ρυθμιζόμενη έννομη σχέση Εκτός από την βασική κατηγοριοποίηση των παραγγελμάτων από τους κλασικούς Ρωμαίους νομομαθείς, κρίνεται σκόπιμο να γίνει και μια 11D. 43.1.1.4 (Ulp., 67 ad. Ed.) Interdictorum quaedam annalia sunt, quaedam perpetua., D.43.1.4 (Paul. 67 ad. Ed.) Ex quibus causis annua interdicta sunt, ex his de eo, quod ad eum cum quo agitur pervenit, post annum iudicium dandum Sabinus respondit.. 12D. 43.16.1 (Upl., 69 ad. Ed.) Praetor ait: " unde tu illum vi deiecisti aut familia tua deiecit, de eo quaeque ille tunc ibi habuit tantummodo intra annum, post annum de eo, quod ad eum qui vi deiecit pervenerit, iudicium dabo". 13D. 43.17.1 (Ulp., 69 ad. Ed.) Ait praetor: " uti eas aedes, quibus de agitur, nec vi nec clam nec precario alter ab altero possidetis, quo minus ita possideatis, vim fieri veto. de cloacis hoc interdictum non dabo. neque pluris, quam quanti res erit: intra annum, quo primum experiundi potestas fuerit, agere permittam". - 15 -
περαιτέρω διάκριση αυτών σε ομάδες, ανάλογα με το δικαιϊκό πεδίο στο οποίο εντάσσεται η εκάστοτε προστατευόμενη έννομη σχέση. Η ομαδοποίηση αυτή η οποία ακολουθεί σε γενικές γραμμές του τίτλους του σχετικού βιβλίου του Πανδέκτη (43), θα συμβάλει στην συστηματοποίηση του μεγάλου αριθμού παραγγελμάτων. α) Ρύθμιση εννόμων σχέσεων με αφορμή την κληρονομική διαδοχή i) interdictum quorum bonorum Πρώτο από αυτά ήταν το παράγγελμα interdictum quorum bonorum 14. Η διαταγή του πραίτορα χορηγείτο σε αυτήν την περίπτωση σε όποιον ζητούσε την νομή των κληρονομιαίων πραγμάτων, χωρίς να είναι απαραίτητο αυτός να αποδεικνύει την ιδιότητα του ως κληρονόμου. υνεπώς όποιος αποκτούσε την νομή πραγμάτων κατόπιν αυτού του παραγγέλματος, νεμόταν μεν καλόπιστα, αλλά δεν καθίστατο καθολικός διάδοχος του κληρονομούμενου και, συνεπώς, μελλοντικά αποκτούσε την κυριότητα των κληρονομιαίων με χρησικτησία και όχι με αιτία την κληρονομική διαδοχή. Σο παράγγελμα 14 D 43.2.1. (Ulp., 67 ad. Ed. ) Ait praetor: quorum bonorum ex edicto meo illi possessio data est, quod de his bonis pro herede aut pro possessore possides possideresue, si nihil usucaptum esset, quod quidem dolo malo fecisti, uti desineres possidere, id illi restituas., D.43.2.2. (Paul., 20 ad. Ed.) Interdicto quorum bonorum debitores hereditarii non tenentur, sed tantum corporum possessores.. ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι., Ιστορία και Εισηγήσεις του Ρωμαϊκού δικαίου και σύντομος έκθεσις των Βυζαντινών πηγών, Εν Αθήναις 1896, σ. 413. ΥΡΕΑΡΙΣΗ Κ., όπ. π., σ. 867. - 16 -
δηλαδή παραχωρούσε καλόπιστη νομή, που μπορούσε να θεμελιώσει τακτική χρησικτησία, δεν μπορούσε σε καμία περίπτωση όμως να θεμελιώσει καθολική διαδοχή. ii) interdictum quod legatorum Δεύτερο παράγγελμα, που αφορούσε τη διαδοχή από κληρονομία ήταν το interdictum quod legatorum 15. Η διαταγή του πραίτορα, στην περίπτωση αυτή χορηγείτο στον κληρονόμο ο οποίος είχε αποστερηθεί των κληρονομιαίων πραγμάτων από άλλον κληρονόμο, κληροδόχο ή τρίτο νομέα της κληρονομίας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ουλπιανός στον Πανδέκτη, ο λόγος ύπαρξης αυτού του παραγγέλματος, ήταν ο σεβασμός στη βούληση του διαθέτη, να περιέλθει η κληρονομία αρχικά στους καθολικούς διαδόχους του, αλλά και επιπλέον να τεθεί περιορισμός στην αυθαίρετη κατάληψη των κληρονομιαίων, πριν από την επαγωγή της κληρονομίας στους καθολικούς διαδόχους. 15 D.43.3.1.1 (Ulp., 67 ad. Ed.) Hoc interdictum volgo quod legatorum appellatur., D.43.3.1.2 (Ulp., 67 ad. Ed.) Est autem et ipsum apiscendae possessionis et continet hanc causam, ut, quod quis legatorum nomine non ex voluntate heredis occupavit, id restituat heredi. Etenim aequissimum praetori visum est unumquemque non sibi ipsum ius dicere occupatis legatis, sed ab herede retere: redigit igitur ad heredes per hoc interdictum ea, quae legatorum nomine possidentur, ut perinde legatarii possint eum convenire.. D.43.3.2. (Paul., 63 ad. Ed.) Diversum est, si postea pars legato adcreverit: nam hoc nomine tenentur fideiussores in totum.. ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι. όπ. π., σ.σ. 475-480. - 17 -
β) Ρύθμιση εννόμων σχέσεων που αφορούσαν την νομή Ιδιαίτερη σημασία στην προστασία της νομής φαίνεται ότι δινόταν κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους, και αυτό καταδεικνύεται από το πλήθος των παραγγελμάτων που την προστάτευαν, αλλά κυρίως γιατί η νομή έμενε απροστάτευτη δικονομικά, μιας και δεν προβλεπόταν άλλο ένδικο βοήθημα για την προστασία της, πλην των παραγγελμάτων του πραίτορα. Ενόψει αυτών, η βασική κατηγοριοποίηση των παραγγελμάτων νομής ήταν σε διατηρητικά της νομής (interdicta retinendae possessionis causa conparata), σε ανακτητικά της νομής (interdicta reciperandae possessionis causa conparata) και σε παραγγέλματα «δρακτέας νομής» (interdicta adipiscendae possessionis causa conparata). Όπως μπορεί κάποιος να συμπεράνει, τα διατηρητικά της νομής παραγγέλματα, σκοπούσαν στην διατήρηση της νομής του πράγματος από τον έως τώρα νομέα του. Αα) Σα διατηρητικά της νομής παραγγέλματα (interdicta retinendae possessionis causa conparata) - 18 -
Αμφότερα τα διατηρητικά της νομής παραγγέλματα (interdictum uti possidetis και interdictum utrubi), όπως θα αναλυθεί κατωτέρω, (Κεφ. Β, ΙΙ, β), από δικονομικής απόψεως ήταν προπαρασκευαστικά, προετοίμαζαν δηλαδή την άσκηση τακτικής αγωγής από τον αιτούντα το παράγγελμα. Έτσι, τα παραγγέλματα προστατευτικά της νομής κινητών ή ακινήτων, προσδιόριζαν ποιός από τους διαδίκους έπρεπε να θεωρηθεί νομέας του πράγματος, προσδιορίζοντας ταυτόχρονα και ποιός θα ήταν ο εναγόμενος στην μεταγενέστερη διεκδικητική αγωγή. i) uti possidetis Σο αρχαιότερο αυτού του είδους των παραγγελμάτων ήταν το interdictum uti possidetis, 16 και χορηγείτο από τον πραίτορα σε εκείνον τον νομέα που νεμόταν καλόπιστα ένα ακίνητο. την περίπτωση συνεπώς που η νομή αυτή αμφισβητούνταν από τρίτον ενώπιον του πραίτορα, ο πραίτορας χορηγούσε το παράγγελμα στον καλοπιστο νομέα, προκειμένου αυτός να προστατεύσει την καλόπιστη νομή του. Ως εκ τούτου συνάγεται, ότι ο επιλήψιμα 16 D.43.17.1. (Ulp., 67 ad. Ed.) Ait praetor: uti eas aedes, quibus de agitur, nec vi nec clam nec precario alter ab altero possidetis, quo minus ita possideatis, vim fieri veto. De cloacis hoc interdictum non dabo. Neque pluris, quam quanti res erit: intra annum, quo primum experiundi potestas fuerit, agere epermittam. Hoc interdictum de soli possessore scriptum est, quem potiorem praetor in soli possessione habeat, et est prohibitorium ad retinendam possessionem., D.43.17.2. (Paul., 65 ad. Ed.) Iusta enim an iniusta adversus ceteros possessio sit, in hoc interdicto nihil refert: qualiscumque enim possessor hoc ipso, quod possessor est, plus iuris habet quam ille qui non possidet.. ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι. όπ. π., σ.σ. 114-115. ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ Γ. Α. όπ. π., σ.σ. 653-655. ΓΚΟΥΑ Δ. όπ. π., σ.σ. 157-158. BUCKLAND W.W. (William Warwick) όπ. π., σ.σ. 726-728. - 19 -
νεμόμενος, δεν απολάμβανε της προστασίας του παραγγέλματος, δηλαδή ο με τη βία (vi), κρυφά (clam), ή με παράκληση (precario) νεμόμενος. Μάλιστα, κατά την έκδοση του παραγγέλματος, ο πραίτορας απαγόρευε την χρήση βίας μεταξύ των αντιδίκων, για την αυτοδύναμη προστασία ή κτήση της νομής. Αξίζει ακόμα να σημειωθεί ότι, ενώ το παράγγελμα uti possidetis είχε αρχικά διατηρητικό χαρακτήρα (την διατήρηση της νομής από τον καλόπιστο νομέα), μπορούσε να αποκτήσει και ανακτητικό χαρακτήρα( την ανάκτηση της νομής από τον κύριο), με τον όρο βέβαια η νομή να είχε αποκτηθεί από τον τελευταίο νομέα επιλήψιμα. ii) interdictum utrubi Σο δεύτερο των διατηρητικών παραγγελμάτων ήταν το interdictum utrubi 17, που απέβλεπε αντίθετα με το προηγούμενο στην προστασία της νομής κινητών πραγμάτων. Σο παράγγελμα αυτό χορηγείτο στον καλόπιστο νομέα κινητού, προκειμένου αυτός να προστατεύσει την νομή του έναντι του κυρίου του πράγματος. τον καλόπιστο νομέα αναγνωριζόταν χρόνος καλόπιστης νομής μόνο ενός έτους, ακόμα και αν ο ίδιος παρέμενε στην νομή 17 D.43.31.1. (Ulp., 71 ad. Ed.) Praetor ait: utrubi hic homo, quo de agitur, maiore parte huiusce anni fuit, quo minus is eum ducat, vim fieri veto. Hoc interdictum de possessione rerum mobilium locum habet: sed optinuit vim eius exaequatam fuisse uti possidetis interdicto, quod de rebus soli comperit, ut is et in hoc interdicto vincat, qui nec vi nec clam nec precario, dum super hoc ad adversario inqvietatur, possessionem habet.. Gai, IV, 148, 149. ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι. όπ. π., σ.σ. 115-118. BUCKLAND W.W. (William Warwick) όπ. π., σ.σ. 726-728. - 20 -
του πράγματος καλόπιστα για περισσότερο του ενός έτους. Ως χρόνος που προσμετράτο στην καλόπιστη νομή ήταν το έτος που ο αντίδικος του καλόπιστου νομέα, δηλαδή ο κύριος του πράγματος διεκδικούσε την νομή του. Αυτό, κατά την ερμηνεία του Γαϊου 18 στις Εισηγήσεις του, σήμαινε ότι ο καλόπιστος νομέας κατά το τελευταίο έτος αμφισβήτησης της νομής του, μπορούσε να προσμετρήσει στον δικό του χρόνο καλόπιστης νομής, την νομή των καλόπιστων δικαιοπαρόχων του, όπως εκείνων που απέκτησαν το πράγμα λόγω κληρονομίας, αγοράς, δωρεάς, μίσθωσης, χρησιδανείου ή απώλειας του πράγματος λόγω κλοπής. Ακολούθως, σύμφωνα με την ερμηνεία αυτή, αν το άθροισμα του χρόνου της καλόπιστης νομής του ενός, ήταν μεγαλύτερο από το άθροισμα του χρόνου νομής του αντιδίκου του, το παράγγελμα χορηγείτο σε αυτόν που παρέμεινε για μεγαλύτερο χρόνο στην νομή του κινητού καλόπιστα. Ββ) Σα ανακτητικά της νομής παραγγέλματα (interdicta reciperandae possessionis causa conparata) Σα ανακτητικά της νομής παραγγέλματα, όπως καταδεικνύεται και από την ονομασία τους, σκοπούσαν στην ανάκτηση της νομής από πρόσωπο άλλο από εκείνο που μέχρι τον χρόνο αυτό νεμόταν. Αυτά συνοπτικά ήταν το interdictum unde vi, το interdictum de precario, πιθανώς και το interdictum de clandestina possessione. 18 Gai, IV, 151, 153. - 21 -
i) interdictum unde vi Σο παράγγελμα βίας (interdictum unde vi) 19, παρεχόταν στον με βίαιο τρόπο αποβληθέντα από τη νομή ακινήτου, και διακρινόταν περαιτέρω στο παράγγελμα συνήθους βίας (interdictum unde vi 20 ), και στο περί ενόπλου βίας παράγγελμα (de vi armata 21 ). Σο περί συνήθους βίας παράγγελμα, μπορούσε να εγερθεί εντός έτους από την αποβολή (deiectio) και στρεφόταν κατά αυτού που με βία απέβαλε το νομέα, εκτός αν ο τελευταίος αυτός είχε αποκτήσει την νομή επιλήψιμα από τον αποβάλοντα, δηλαδή με τη βία, κρυφά ή κατόπιν παραχώρησης. ε μια τέτοια περίπτωση δεν προστατευόταν 19 D. 43.24.1. (Ulp., 71 ad. Ed.) Prohibere autem non utique per semet ipsum necesse est, sed et si quis per serum suum vel procuratorem prohibuerit, recte videtur prohibuisse. Idem etiam si mercennarius meus prohibuerit. Nec quem moueat, quod per liberam personam actio adquiri non solet: nam prohibitio haec demonstrat vi te facere, quid mirum, cum et si clam tu me feceris, habeam actionem?, D.43.24.5. (Ulp., 70 ad. Ed.) Aut qui aliter fecit, quam denuntiavit: vel qui decepto facit eo, ad quem pertinuit non facere: vel consulto tum denuntiat adversario, cum eum scit non posse prohibere: vel tam sero pronuntiat, ut venire prohibiturus, prius quam fiat, non possit. Et haec ita Labeonem probare Aristo ait.. ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι. όπ. π., σ.σ. 116-118. BUCKLAND W.W. (William Warwick) όπ. π., σ.σ. 728-729. 20 D. 43.16.1. (Ulp., 69 ad. Ed.) Praetor ait: " unde tu illum vi deiecisti aut familia tua deiecit, de eo quaeque ille tunc ibi habuit tantummodo intra annum, post annum de eo, quod ad eum qui vi deiecit pervenerit, iudicium dabo", D. 43.16.1.1 (Ulp., 69 ad. Ed.) Hoc interdictum proponitur ei, qui vi deiectus est: etenim fuit aequissimum vi deiecto subvenire: propter quod ad reciperandam possessionem interdictum hoc proponitur. 21 D. 43.16.3 (Ulp., 69 ad. Ed.) Quod est et si quis armis deiectus est, quia ex facinoribus defunctorum de eo, quod ad heredem pervenit, actio datur: sufficit enim non in lucro versari eum heredem, non etiam damnum subire, Gai, IV, 155. - 22 -
ο αποβληθείς από την νομή, γιατί καλώς ασκήθηκε εναντίον του βία για την ανάκτηση της νομής από τον δικαιούχο της 22. Από την άλλη πλευρά, το παράγγελμα ενόπλου βίας διέφερε από το παράγγελμα βίας (interdictum unde vi ), κατά το ότι ο αποβαλών χρησιμοποιούσε για την αποβολή του νομέα από το ακίνητο ένοπλη ομάδα. Ωστόσο, από δικονομικής σκοπιάς, ο με αυτές τις συνθήκες αποβαλών, στερείτο του δικαιώματος να προτείνει την ένσταση ότι ο νομέας είχε αποκτήσει από αυτόν την νομή επιλήψιμα. Η ρύθμιση αυτή δικαιολογείτο, με την έννοια ότι η χρήση βίας από τον αποβάλλοντα λειτουργούσε αντισταθμιστικά, αφαιρώντας του το δικαίωμα προβολής ένστασης επιλήψιμης νομής για τον αντίδικο. ii) interdictum de precario Όπως προαναφέρθηκε, άλλο είδος ανακτητικού της νομής παραγγέλματος ήταν το interdictum de precario 23. Σο κατά παράκληση (precarium) παράγγελμα στρεφόταν κατά του με παράκληση λαβόντος την νομή του πράγματος και ο οποίος δεν απέδιδε την νομή του κινητού ή ακινήτου που στηριζόταν στην παρακλητική σχέση. Η υποκείμενη έννομη σχέση της 22 Gai, IV, 154. 23 D. 43.26.1. (Ulp., 1 ad. Ed.) Precarium est, quod precibus petenti utendum conceditur tamdiu, quamdiu is qui concessit patitur. Quod genus liberalitatis ex iure gentium descendit., D. 43.26.2. (Ulp., 71 ad. Ed.) Ait praetor: quod precario ab illo habes aut dolo malo facisti, ut desineres habere, qua de re agitur, id illi restituas. Hoc interdictum restitutorium est.. ΥΡΕΑΡΙΣΗ Κ. όπ. π., σ.σ. 1048-1049., ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ Γ. Α. όπ. π., σ.σ. 655-660., ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι. όπ. π., σ.σ. 116-118. - 23 -
παραχώρησης συνήθως ήταν το χρησιδάνειο 24, η παραχώρηση δηλαδή της χρήσης του πράγματος για ορισμένο χρονικό διάστημα, με υποχρέωση επιστροφής του. υνεπώς αντικείμενο του παραγγέλματος αυτού ήταν η επιστροφή του πράγματος, κινητού ή ακινήτου, από τον επιλήψιμο νομέα. iii) interdictum de clandestina possessione Σέλος, τρίτη κατηγορία ανακτητικού παραγγέλματος ήταν το interdictum de clandestina possessione 25, που χορηγείτο υπέρ του κυρίου και του καλόπιστου νομέα ενός πράγματος, κατά του επιλήψιμου νομέα, αυτού δηλαδή που είχε καταλάβει την νομή του πράγματος κρυφά και χωρίς την θέληση του κυρίου ή νομέα του πράγματος. Γγ) Σα παραγγέλματα «δρακτέας νομής» (interdicta adipiscendae possessionis causa conparata 26 ) 24 D. 43.26.1.3 (Ulp., 1 ad. Inst.) Et est simile commodato: nam et qui commodat rem, sic commodat, ut non faciat rem accipientis, sed ut ei uti re commodata permittat. 25 D.43.24.1. (Ulp., 71 ad. Ed.) Praetor ait: quod vi aut clam factum est, qua de re agitur, id cum experiendi potestas est, restituas. Hoc interdictum restitutorium est et per hoc occursum est calliditati eorum, qui vi aut clam quaedam miliuntur: iubentur enim ea restituere.. 26 ύμφωνα με τον Buckland στο βιβλίο του A text book of Roman Law from Augustus to Justinian, χαρακτηριστικά παραδείγματα παραγγελμάτων «δρακτέας νομής» ήταν α) το interdictum secutorium για την προστασία του αγοραστή απέναντι στους δανειστές του πωλητή αν προέβαιναν σε κατάσχεση του πωλούμενου, β) το αλβιανό παράγγελμα (interdictum Salvianum), D.43.33.1 (Iulianus, 49 Dig) και τέλος γ) το interdictum fraudatorium, D.22.1.38.1 (Paulus, 6 ad plaut.). - 24 -
Σα παραγγέλματα «δρακτέας νομής» τέλος, επέτρεπαν στον υπέρ ου το παράγγελμα να κατακρατήσει αυτοδύναμα τα πράγματα, στα οποία αφορούσε η διαταγή του πραίτορα. Πριν την καταγραφή των δικαιούχων και του πεδίου προστασίας του παραγγέλματος αυτού, θα πρέπει να αναφερθεί, ότι αφορμή για την γέννηση αυτού του είδους ένδικης προστασίας, ήταν η δυνατότητα παροχής εμπράγματης ασφάλειας από τον μισθωτή στον εκμισθωτή. Η αρχή συνεπώς, για την χορήγηση γενικώς παραγγελμάτων «δρακτέας νομής» έγινε με τον μισθωτή που είχε την δυνατότητα να παραχωρήσει υπέρ του εκμισθωτή εμπράγματη ασφάλεια στα εισκομισθέντα αγροτικά εργαλεία, (διότι το ενέχυρο στα εισκομισθέντα αρχικά εμφανίστηκε στις αγροτικές μισθώσεις), ώστε στην περίπτωση που αυτός καθίστατο υπερήμερος οφειλέτης, να μπορεί ο εκμισθωτής να ικανοποιήσει την αξίωση του για τα μισθώματα από την δοθείσα εμπράγματη ασφάλεια. Πάρόμοια λειτουργία επιτελούσε το παράγγελμα «δρακτέας νομής» και υπέρ του δανειστή στην περίπτωση που ο οφειλέτης καταδολιευτικά εκποιούσε την περιουσία του, όπως επίσης και υπέρ του αγοραστή απέναντι στους δανειστές του πωλητή αν αυτοί προέβαιναν στην κατάσχεση του πωλούμενου για απαιτήσεις τους κατά του πωλήτή. i) αλβιανό παράγγελμα (interdictum Salvianum) - 25 -
Φαρακτηριστικότερο παράγγελμα «δρακτέας νομής», ήταν το interdictum Salvianum 27. Αιτία για την χορήγησή του αποτελούσε η εμπράγματη εξασφάλιση, που αρχικά αφορούσε αγροτικές μισθώσεις, και αντικείμενό της ήταν τα εργαλεία καλλιέργειας που χρησιμοποιούσε ο μισθωτής, σε βάρος των οποίων συστηνόταν η εμπράγματη ασφάλεια υπέρ του εκμισθωτή για την περίπτωση μη καταβολής των μισθωμάτων από το μισθωτή. Όπως συνάγεται από την ανάλυση αυτή, υπέρ ου το παράγγελμα ήταν ο εκμισθωτής, και καθ ου ο μισθωτής, που δεν κατέβαλε το μίσθωμα. Βάσει του παραγγέλματος αυτού, ο εκμισθωτής μπορούσε να κατακρατήσει αυτοδύναμα τα εισκομισθέντα εργαλεία του κτήματος, προκειμένου να εξασφαλίσει την απαίτηση του. Μάλιστα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γάϊος 28, η αποτελεσματικότητα του παραγγέλματος δεν προϋπέθετε την κυριότητα στα εργαλεία από τον μισθωτή, αλλά απλώς και μόνο νομή σε αυτά, ενώ αν αυτά είχαν μεταβιβαστεί ή παραδοθεί σε τρίτον, η προστασία του παραγγέλματος δεν κάλυπτε τον εκμισθωτή απέναντι σε αυτούς. 27 D.43.33.1. (Julian., 49 ad. Ed.) Si colonus ancillam in fundo pignoris nomine duxerit et eam vendiderit, quod apud emptorem ex ea natum est, eius adprehendendi gratia utile interdictum reddi oportet. Si colonus res in fundum duorum pignoris nomine intulerit, ita ut utique in solidum obligatae essent, singuli adversus extraneum Salviano interdicto recte experientur: inter ipsos vero si reddatur hoc interdictum, possidentis condicio melior erit. At si id actum fuerit, ut pro partibus res obligaretur, utilis actio et adversus extraneos et inter ipsos dari debebit, per quam dimidias partes possessionis singuli adprehendent.. D.43.33.2. (Ulp., 73 ad. Ed.) Idem seruari conveniet et si colonus rem, quam cum alio commune habebat, pignoris nomine induxerit, scilicet ut pro parte dimidia pignoris persecution detur.. Gai, IV, 140, 142, 147. ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι. όπ. π., σ.σ. 196-197., ΥΡΕΑΡΙΣΗ Κ. όπ. π., σ. 731., ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ Γ. Α. όπ. π., σ.σ. 764-766. 28 Gai, IV, 147. - 26 -
Περαιτέρω, το αλβιανό παράγγελμα χορηγείτο σε πλήθος άλλων περιπτώσεων προστασίας της «δρακτέας νομής», όπως αναφέρει ο Ιουλιανός, όπως για την κτήση της νομής τέκνου που γεννιόταν από δούλη που είχε πωληθεί, ή, όταν εισκομισθέν εργαλείο που ανήκε κατά κυριότητα σε τρίτους και όχι στον μισθωτή, προσβαλλόταν στην νομή του από τρίτον, οπότε οι κύριοι του πράγματος αυτού διέθεταν το αλβιανό παράγγελμα για την προστασία της νομής του πράγματός τους. γ) Η δια παραγγέλματος προστασία της κυριότητας Η κυριότητα κατά το Ρωμαϊκό δίκαιο απολάμβανε ως αναγνωρισμένο εμπράγματο δικαίωμα ιδιαίτερης προστασίας με αγωγές, μεταξύ των οποίων ήταν η διεκδικητική (rei vindicatio), η αρνητική (actio negatoria) και η απαγορευτική αγωγή (actio prohibitoria). Ωστόσο, κρίθηκε αναγκαίο πλην των δικονομικών αυτών δυνατοτήτων, να τύχει της προστασίας και με παράγγελμα. i) interdictum operis novi nuntiatione υμπληρωματικό μέσο για την προστασία του δικαιώματος της κυριότητας ήταν το παράγγελμα interdictum operis novi nuntiatione 29. Σο παράγγελμα 29 D.39.1.20 (Ulp., 71 ad. Ed.) Praetor ait: Quem in locum nuntiatum est, ne quid operis novi fieret, qua de re agitur, quod in eo loco, antequam nuntiatio missa fieret aut in ea causa esset, ut remitti deberet, factum est, id restituas. Interdictum hoc proponitur ex huiusmodi causis, edicto expressum est, - 27 -
αυτό χορηγούνταν από τον πραίτορα στον κύριο του ακινήτου, προκειμένου αυτός, να εξαναγκάσει τον κύριο γειτονικού ακινήτου, να κατεδαφίσει κτίσμα που εισερχόταν στην δική του ιδιοκτησία. δ) Ρύθμιση εννόμων σχέσεων που αφορούσαν τις οιονεί δουλείες i) interdictum de superficiebus Πρώτο από τα παραγγέλματα αυτά ήταν το παράγγελμα interdictum de superficiebus 30, που αποσκοπούσε στην παροχή προστασίας, του δικαιώματος του «επιφανειούχου». Σο ουσιαστικό περιεχόμενο του εμπραγμάτου δικαιώματος του «επιφανειούχου», συνίστατο στη δυνατότητα του δικαιούχου να έχει οικοδομή, υπόγειο κτίσμα ή και δέντρα σε έδαφος που δεν του ανήκε κατά κυριότητα, με την καταβολή όμως και του ανάλογου κανόνα, που ήταν ένα είδος ενοικίου. Εξαιτίας μάλιστα του κανόνα ότι τα «επικείμενα είκει τοις υποκειμένοις», ανήκε το πράγμα στον κύριο του εδάφους, υπόκειτο όμως στο εμπράγματο δικαίωμα του «επιφανειούχου». Ο «επιφανειούχος» ne pst operis novi nuntiatinem quicquam operis fiat, antequam vel nuntiatio missa fiat vel vice nuntiationis missae satisdatio de opere restituendo fuerit interposita. Qui igitur facit, etsi ius faciendi habuit, tamen contra interdictum praetoris facere videtur et ideo hoc destruere cogitur.. ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι. όπ. π., σ. 158., ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ Γ. Α. όπ. π., σ.σ. 718-719. 30 D.43.18.1. (Ulp., 70 ad. Ed.) Ait praetor: uti ex lege locationis siue conductionis superficie, qua de agitur, nec vi nec clam nec precario alter ab altero fruamini, quo minus fruamini vim fieri veto. Si qua alia actio de superficie postulabitur, causa cognita dabo.. ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ Γ. Α. όπ. π., σ.σ. 758-760., ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι. όπ. π., σ.σ. 179-180. - 28 -
(superficiarius), βάσει αυτών αποκτούσε το δικαίωμα της απόλυτης χρήσης, κάρπωσης, ακόμα και διάθεσης του πράγματος με κάθε δικαιοπραξία, είτε εν ζωή είτε αιτία θανάτου, χωρίς κανέναν περιορισμό. Σο δικαίωμα της επιφάνειας, ως χωριστό εμπράγματο δικαίωμα συνεπώς, έδινε τη δυνατότητα στον «επιφανειούχο» να ζητήσει από τον πραίτορα το παράγγελμα de superficiebus, προκειμένου να προστατεύσει την νομή των πραγμάτων που βρίσκονταν στην επιφάνεια, από ενδεχόμενες προσβολές. Μάλιστα το συγκεκριμένο interdictum de superficie είχε διαμορφωθεί σύμφωνα με τον τύπο του interdictum uti possidetis, δηλαδή ως διατηρητικό. Ως αντιστάθμισμα της αναγνώρισης εμπραγμάτου δικαιώματος νομής για τον «επιφανειούχο» και προστασίας του δικαιώματός του, ο ίδιος υποχρεωνόταν, όπως αναφέρθηκε, να καταβάλει ετήσιο μίσθωμα που ονομαζόταν solarium ή pensio (τέλος). ii) interdictum de itinere actuque privato Δεύτερη περίπτωση παραγγέλματος που προστάτευε πραγματική δουλεία, ήταν το παράγγελμα interdictum de itinere actuque privato 31, που ήταν διαταγή προστασίας ατραπού και οδού. την περίπτωση αυτή, η διαταγή χορηγείτο από τον πραίτορα για κάθε οδική αγροτική δουλεία, αν ο δικαιούχος ή ο δικαιοπάροχος αυτής, την ασκούσε χωρίς ελάττωμα επί 31 D.43.19.1. (Ulp., 70 ad. Ed.) Praetor ait: Quo itinere actuque privato, quo de agitur, vel via hoc anno nec vi nec clam nec precario ab illo usus es, quo minus ita utaris, vim fieri veto.. ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι. όπ. π., σ.σ. 174-175. - 29 -
τριάντα ημέρες τουλάχιστον, κατά το τελευταίο έτος της διεκδίκησης. Απαραίτητη προϋπόθεση βέβαια και εδώ, όπως και στην περίπτωση της νομής ακινήτων, ήταν η κτήση της δουλείας να μην είχε αποκτηθεί με τη βία (vi), κρυφά (clam) ή με παράκληση (precario). iii) interdictum de aqua Παρόμοιο παράγγελμα πραγματικής δουλείας ήταν και το interdictum de aqua «παράγγελμα περί ύδατος 32» που διακρινόταν στο interdictum de aqua quotidiana (παράγγελμα καθημερινού ύδατος) 33, το οποίο χορηγείτο στον δικαιούχο του, αν αυτός ασκούσε χωρίς ελάττωμα, δηλαδή χωρίς βία (vim), παράκληση (precarium) ή κρυφά (clam), την δουλεία του, μέχρι και το έτος που αυτή αμφισβητήθηκε τουλάχιστον για μια φορά (επί συνεχούς δουλείας ύδατος). Η άλλη διάκριση αφορούσε το interdictum de aqua aestiva (θερινού ύδατος) 34, το οποίο χορηγείτο αν ο δικαιούχος του είχε ασκήσει την δουλεία του τουλάχιστον μια φορά στο αμέσως προηγούμενο χειμώνα ή καλοκαίρι, ή κατά τον τρέχοντα χειμώνα ή καλοκαίρι. iv) interdictum de fonte 32 Ομοίως με υποσημείωση 29 η. 33 D.43.20.1. (Ulp., 70 ad. Ed.) Ait praetor: uti hoc anno aquam, qua de agitur, non vi non clam non precario ad illo duxisti, quo minus ita ducas, vim fieri veto. Hoc interdictum prohibitorium et interdum restitutorium est et pertinet ad aquam cottidianam.. 34 D.43.20.1. (Ulp., 70 ad. Ed.) όπ. π. υπ. 29 η. - 30 -
Σέταρτο είδος παραγγέλματος πραγματικής δουλείας ήταν το interdictum de fonte (περί πηγής) 35, που προστάτευε τον δικαιούχο αντλήσεως ύδατος από πηγή για δική του χρήση, - δουλεία αντλήσεως (aquae haustus) ή του «ποτίζειν θρέμματα» (pectoris ad aquam apulsus). Βασική προϋπόθεση και στην περίπτωση αυτή ήταν, να είχε αποκτηθεί από τον δικαιούχο το δικαίωμα της πραγματικής δουλείας χωρίς ελάττωμα, δηλαδή χωρίς βία, κρυφά ή κατόπιν παράκλησης, και να είχε ασκηθεί τουλάχιστο για μία φορά μέσα στο τελευταίο έτος αμφισβήτησης της από τον αντίδικο. v) interdictum de cloacis Ιδιαίτερο είδος παραγγέλματος αποτελούσε το interdictum de cloacis, 36 και αυτό διότι είχε παράλληλα δημόσιο χαρακτήρα. Ο δημόσιος χαρακτήρας του φαινόταν από το γεγονός, οτι αφορούσε όπως θα δούμε την δημόσια υγεία. Περιεχόμενο του παραγγέλματος de cloacis ήταν η υποχρέωση καθαρισμού των ιδιωτικών υπονόμων. Αιτών το παράγγελμα μπορούσε να είναι 35 D.43.22.1. (Ulp., 70 ad. Ed.) Praetor ait: Uti de eo fonte quo de agitur, hoc anno aqua nec vi nec clam nec precario ab illo usus es, quo minus ita utaris, vim fieri veto. De lacu puteo piscine item interdicam. Hoc interdictum proponitur ei, qui Fontana aqua uti prohibetur: servitudes enim non tantum aquae ducendae esse solent, verum etiam hauriendae, et sicut disoretae sunt servitudes ductus aquae et haustus aquae, ita interdicta separatism redduntur.. ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι. όπ. π., σ.σ. 174-175. 36 D.43.23.1. (Ulp., 71 ad. Ed.) Praetor ait: Quo minus illi cloacam quae ex aedibus eius in tuas pertinet, qua de agitur, purgare reficere liceat, vim fieri veto. Damni infecti, quod operis vitio factum sit, caveri iubebo. Sub hoc titulo duo interdicta praetor subiecit, unum prohibitorium, alterum restitutorium.: et primum prohibitorium.. - 31 -
οποιοσδήποτε πολίτης, λόγω του δημόσιου συμφέροντος που θα εξυπηρετούνταν με αυτό και καθού η αίτηση ήταν ο νομέας του σχετικού ακινήτου, μάλιστα και ο νομέας που νεμόταν με ελάττωμα δηλαδή επιλήψιμα, λόγω του δημόσιου χαρακτήρα του για την προστασία της δημόσιας υγείας. vi) interdictum de arboribus caedendis Επίσης ξεχωριστό ήταν και το παράγγελμα interdictum de arboribus caedendis 37, παρότι για συστηματικούς λόγους το εντάσσουμε στα παραγγέλματα πραγματικών δουλειών. Η ιδιαιτερότητά του συνίστατο στο ότι ρύθμιζε ζητήματα γειτονικού δικαίου, και βασικό περιεχόμενό του ήταν, το δικαίωμα του κυρίου ή του επικαρπωτή ενός ακινήτου, να ζητήσει από τον ιδιοκτήτη του όμορου ακινήτου, να κόψει τα κλαδιά δέντρου που εξείχαν στην δική του ιδιοκτησία. Η αποτελεσματικότητα μάλιστα του παραγγέλματος διαφαινόταν από το ότι, αν ο ιδιοκτήτης του γειτονικού ακινήτου δεν συμμορφωνόταν με τη διαταγή του πραίτορα, το παράγγελμα έδινε τη δυνατότητα στον ιδιοκτήτη ή επικαρπωτή του άλλου ακινήτου, να απομακρύνει ο ίδιος τα εξέχοντα κλαδιά του δέντρου. 37 D.43.27.1. (Ulp., 71 ad. Ed.) Ait praetor: Quae arbor ex aedibus tuis in aedes illius impendet, si per te stat, quo minus eam adimas, tunc, quo minus illi eam arborem adimere sibique habere liceat, vim fieri veto. Hoc interdictum prohibitorium est.. ΥΡΕΑΡΙΣΗ Κ. όπ. π., σ. 315. - 32 -
ε) Παραγγέλματα για τη διάγνωση της προσωπικής κατάστασης τέκνου i) interdictum de liberis exhibendis item ducendis Η ευρύτητα των εννόμων σχέσεων που κάλυπταν τα παραγγέλματα, διαφαίνεται και από την δυνατότητα ρύθμισης ζητημάτων, που αφορούσαν την προσωπική κατάσταση προσώπων. Βάσει του παραγγέλματος interdictum de liberis exhibendis item ducendis 38, παρεχόταν στον εξουσιαστή πατέρα- προστασία σε περίπτωση προσβολής της πατρικής του εξουσίας, είτε εκ μέρους των τρίτων, είτε εκ μέρους του ίδιου του υπεξουσίου. Αυτό σήμαινε ότι ο «εξουσιαστής» προστάτευε την άσκηση της εξουσίας του από αμφισβητήσεις τρίτων ή ακόμα και από αμφισβήτηση του ίδιου του υπεξούσιου, σε μια προσπάθειά του να ανεξαρτητοποιηθεί. Με το πρώτο από τα παραγγέλματα (interdictum de liberis exhibendis), διευκρινιζόταν ποιο είναι το πρόσωπου του υπεξουσίου οπότε τρίτοι δεν είχαν δικαιώματα επ αυτού, αναγνωρίζοντας τρόπον τινά ένα πρόσωπο που μπορούσε να ασκεί την εξουσία, ενώ με το δεύτερο (interdictum de liberis ducendis), εξασφαλιζόταν η ακώλυτη άσκηση της 38 D.43.30.1. (Ulp., 71 ad. Ed.) Ait praetor: Qui quaeue in potestate Lucii Titii est, si is eaue apud te est doloue malo tuo factum est, quo minus apud te esset, ita eum eamue exhibeas. Hoc interdictum proponitur adversus eum, quem quis exhibere desiderat eum, quem in potestate sua esse dicit. Et ex verbis apparet ei, cuius in potestate est, hoc interdictum conpetere.. D.43.30.2. (Hermogenianus, 6 iuris epit.) Immo magis de uxore exhibenda ac ducenda pater, etiam qui filiam in potestate habet, a marito recte convenitur.. ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι. όπ. π., σ. 380., ΥΡΕΑΡΙΣΗ Κ. όπ. π., σ. 501. - 33 -
πατρικής εξουσίας, σε περίπτωση προσβολής της. Ωστόσο αξίζει να σημειωθεί, ότι η μητέρα στην οποία είχε ανατεθεί η επιμέλεια του τέκνου δεν είχε την αποτελεσματική προστασία του παραγγέλματος 39. στ) Η ρύθμιση της έννομης σχέσης της μίσθωσης i) interdictum de migrando Σο παράγγελμα interdictum de migrando (περί μετοικήσεως) 40, απαγόρευε στον εκμισθωτή να παρακρατήσει τα κινητά πράγματα του μισθωτή, που βρισκόταν μέσα στο μίσθιο κατά τον χρόνο λήξης της μισθωτικής σχέσης, ως εμπράγματη εξασφάληση του, εφόσον όμως ο τελευταίος δεν είχε καταστεί υπερήμερος οφειλέτης ως προς τα μισθώματα. Απαραίτητη προϋπόθεση βεβαίως, ήταν κατά την λήξη της μίσθωσης, ο μισθωτής να έχει καταβάλει όλα τα μισθώματα. Αιτών το παράγγελμα στην περίπτωση αυτή ήταν ο μισθωτής και καθου ο εκμισθωτής. υνεπώς, βάσει αυτού του παραγγέλματος, 39 D. 43.30.1.3 (Ulp., 71 ad. Ed.) Si vero mater sit, quae retinet, apud quam interdum magis quam apud patrem morari filium debere ( ex iustissima scilicet causa) et divus pius decrevit et a marco et a severo rescriptum est, aeque subveniendum ei erit per exceptionem. 40 D. 43.32.1. (Ulp., 73 ad. Ed.) Praetor ait: Si is homo, quo de agitur, non est ex his rebus, de quibus inter te et actorem convenit, ut, quae in eam habitationem qua de agitur introducta importa ibi nata factaue essent, ea pignori tibi pro mercede eius habitationis essent, siue ex his rebus est et ea merces tibi solute eoue nomine satisfactum est aut per te stat, quo minus soluatur: ita, quo minus ei, qui eum pignoris nomine induxit, inde abducere liceat, vim fieri veto. Hoc interdictum proponitur inquilino, qui solute pensione vult migrare: nam colono non competit.. ΥΡΕΑΡΙΣΗ Κ. όπ. π., σ. 1097., ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι. όπ. π., σ.σ. 274-275. - 34 -
ο μισθωτής νομέας των πραγμάτων που, είτε βρισκόταν είτε όχι στην κυριότητά του, αποδυνάμωνε το νόμιμο ενέχυρο του εκμισθωτή πάνω σε αυτά, αν κατά τον χρόνο λήξης της μισθωτικής σχέσης ισχυριζόταν ότι είχε καταβάλει όλα τα μισθώματα. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι, το interdictum de migrando (περί μετοικήσεως), επιτελούσε την αντίστροφη ακριβώς λειτουργία από αυτήν που εξυπηρετούσε το αλβιανό παράγγελμα, όπου όπως ανωτέρω ειπώθηκε (Κεφ. Α, Γγ, i), προστάτευε τον εκμισθωτή σε περίπτωση μη καταβολής των μισθωμάτων από τον μισθωτή, παραχωρώντας του ενέχυρο στα εισκομισθέντα κινητά του μισθωτή. ζ) Η δια παραγγέλματος προστασία των δανειστών i) interdictum fraudatorium Ξεχωριστό είδος παραγγέλματος αποτελούσε το interdictum fraudatorium 41. Περιεχόμενο του παραγγέλματος αυτού, ήταν η προστασία των δανειστών του οφειλέτη καθ ου το παράγγελμα, ο οποίος καταδολιευτικά εκποιούσε την περιουσία του, προκειμένου οι οφειλέτες του να μείνουν ανικανοποίητοι. 41 Επειδή το παράγγελμα αυτό ήταν παλαιότατο και ενδεχομένως είχε εξολοκλήρου αντικατασταθεί από παρόμοιους θεσμούς όπως η «actio Pauliana», δεν αναφέρεται ρητά στην κωδικοποίηση του Πανδέκτη ή σε άλλη πηγή. ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ Γ. Α. όπ. π., σ.σ. 1064-1067., ΔΗΜΑΡΑ Ν. Ι. όπ. π., σ.σ. 319-320., ΚΑΛΛΙΓΑ Π. ύστημα Ρωμαϊκού δικαίου καθά εν Ελλάδι πολιτεύεται πλήν των Ιονίων νήσων, 1885, σ. 991. - 35 -
Αίτημα συνεπώς, του παραγγέλματος αυτού, ήταν η επαναφορά της εκποιηθείσας περιουσίας στον οφειλέτη. Αιτούντες το παράγγελμα, μπορούσαν να είναι σε περίπτωση περισσότερων δικαιούχων - δανειστών είτε όλοι από κοινού είτε και ένας μόνο, τα αποτελέσματα όμως της επιτυχούς άσκησης του παραγγέλματος, ωφελούσαν όλους τους δικαιούχους. ε περίπτωση, τέλος, που το παράγγελμα δεν ευδοκιμούσε, ο δανειστής ή οι δανειστές του καταδολιευτικά εκποιούντος οφειλέτη, δικαιούνταν μόνο αποζημίωση ίση με την ζημία που είχε υποστεί ο καθένας. - 36 -
Κεφάλαιο Β Η λειτουργία των παραγγελμάτων Με τον όρο «λειτουργία των παραγγελμάτων», αναφερόμαστε στο διαδικαστικό σκέλος έκδοσής τους αφενός, και υλοποίησης τους αφετέρου. Ι. Η διαδικασία έκδοσης παραγγελμάτων Η χορήγηση του παραγγέλματος, ανήκε στην αποκλειστική αρμοδιότητα του πραίτορα, ο οποίος ως άρχοντας με περιορισμένες δικαστικές εξουσίες ρύθμιζε ποικίλες έννομες σχέσεις. υνεπώς, με την έγερση μιας αμφισβήτησης μεταξύ ενός ή περισσοτέρων προσώπων, πριν τα πρόσωπα να καταφύγουν στον δικαστή, είχαν την δυνατότητα ή την υποχρέωση να προσφύγουν ενώπιον του πραίτορα, και να ζητήσουν την νομική διευθέτηση της διαφοράς. 42 Δυνατότητα προσφυγής στον πραίτορα υπήρχε, όταν η συγκεκριμένη διαφορά μπορούσε να επιλυθεί και με κάποια άλλη δικονομική δυνατότητα, όπως για παράδειγμα με την άσκηση τακτικής αγωγής, οπότε τα 42 ΠΕΣΡΟΠΟΤΛΟ Γ. Α. όπ. π., σ.σ. 1599-1600., BUCKLAND W.W. (William Warwick) όπ. π., σ.σ. 730-734., BURDICK WILLIAM L., The principles of Roman Law and their relations to modern law, New York, 1938, σ. 636 επ. - 37 -
μέρη είχαν την διακριτική ευχέρεια να αποφασίσουν ποιό ένδικο βοήθημα θα χρησιμοποιήσουν. Από την άλλη πλευρά, υποχρέωση προσφυγής ενώπιον του πραίτορα υπήρχε, όταν η συγκεκριμένη έννομη σχέση, δεν μπορούσε να ρυθμιστεί με άλλον τρόπο παρά μόνο με την συμβολή του πραίτορα, όπως για παράδειγμα στις περιπτώσεις ρύθμισης σχέσεων που αφορούσαν την νομή, αποβολή, διατάραξη ή εγκατάσταση στην νομή πράγματος, οπότε και τα μέρη αναγκαστικά προσέφευγαν σε αυτήν την διαδικασία. Η δικαστική εξουσία του πραίτορα στο στάδιο αυτό, εξαντλείτο στο να αποδώσει δικαιοσύνη προσωρινά στο ένα ή στο άλλο μέρος της διαφοράς, επιτρέποντας με τον τρόπο αυτό στα μέρη, είτε να αποδεχθούν την επίλυση αυτή, είτε να επιδιώξουν μια νέα ρύθμιση ενώπιον του δικαστή. ΙΙ. Η Τλοποίηση των παραγγελμάτων Σο στάδιο που ακολουθούσε μετά την προσωρινή ρύθμιση της διαφοράς από τον πραίτορα, ήταν το στάδιο υλοποίησης του παραγγέλματος ενώπιον του δικαστή, που θα ρύθμιζε οριστικά πλέον την διαφορά. Όπως πληροφορούμαστε από τις πηγές 43, δύο ήταν οι τρόποι υλοποίησης των παραγγελμάτων. Αφενός μεν με διορισμό διαιτητή (arbiter), αφετέρου δε με υπόσχεση εγγύησης από τα αντίδικα μέρη (sponsio). 43 Gai, IV, 161, 162. - 38 -