Περίληψη : Η Ελληνική Αγαθοεργός Κοινότης Οδησσού ήταν η κύρια οργάνωση πολιτών της ελληνικής μειονότητας στην αυτοκρατορική Ρωσία, από τη στιγμή που δημιουργήθηκε, στις 25 Αυγούστου 1871, έως το 1918, όταν οι περισσότεροι από τους επικεφαλής του συλλόγου εγκατέλειψαν τη Ρωσία ύστερα από την επικράτηση των Μπολσεβίκων. Η ΕΑΚΟ αποτελούσε κατά κύριο λόγο φιλανθρωπική οργάνωση, με κύριο στόχο τη βοήθεια προς τους Έλληνες της Οδησσού. Λιγότερο γνωστές είναι οι πολιτικές δραστηριότητες του συλλόγου τόσο στη Ρωσία, όσο και στην Ελλάδα. Χρονολόγηση 1871-1918 Γεωγραφικός εντοπισμός Οδησσός 1. Το ξεκίνημα Η Ελληνική Αγαθοεργός Κοινότης Οδησσού (από αυτό το σημείο θα χρησιμοποιείται η συντομογραφία ΕΑΚΟ) ήταν η κύρια οργάνωση της ελληνικής μειονότητας στην αυτοκρατορική Ρωσία, από τη στιγμή που δημιουργήθηκε, στις 25 Αυγούστου 1871, έως το 1918, όταν οι περισσότεροι από τους επικεφαλής του συλλόγου εγκατέλειψαν τη Ρωσία, ύστερα από την επικράτηση των μπολσεβίκων. 1 Η ΕΑΚΟ ιδρύθηκε σε μια ευτυχή συγκυρία για τη ρωσική ιστορία. Παραδοσιακά, οι ρωσικές αρχές ήταν καχύποπτες απέναντι σε συσσωματώσεις πολιτών και περιόριζαν τους αριθμούς τους, όπως και τους στόχους δράσης τους. Η πολιτική αυτή άλλαξε δραματικά μετά το θάνατο του τσάρου Νικολάου Α το 1855. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί ένας μεγάλος αριθμός τέτοιων οργανώσεων. 2 Τα ηγετικά μέλη της ελληνικής κοινότητας το 1867 υπέβαλαν αίτηση στις αρχές της πόλης προκειμένου να τους δοθεί άδεια για τη σύσταση οργάνωσης. Εξαιτίας των ποικίλων νομικών και γραφειοκρατικών προβλημάτων, η έγκριση της αίτησης χρειάστηκε τέσσερα χρόνια. 3 Η ΕΑΚΟ δημιουργήθηκε με σκοπό να αντιμετωπίσει δύο βασικά προβλήματα της ελληνικής κοινότητας. Μετά το τέλος του Κριμαϊκού πολέμου (1856) η Οδησσός έζησε μια σχετική παρακμή ως οικονομικό κέντρο και αυτό επέφερε την πτώση του βιοτικού επιπέδου πολλών Ελλήνων. 4 Παράλληλα, όλο και περισσότερα άτομα έφταναν καθημερινά στην Οδησσό, για να προστεθούν στον ολοένα αυξανόμενο αριθμό των φτωχών Ελλήνων. Η ελληνική κοινότητα χρειαζόταν να οργανωθεί καλύτερα, ώστε να αντιμετωπίσει τις ανάγκες των λιγότερο εύπορων ομοεθνών. Εκτός από τις εσωτερικές πιέσεις, οι Έλληνες της Οδησσού έπρεπε να χειριστούν και εξωτερικές πιέσεις. Οι ρωσικές αρχές, στην προσπάθειά τους να ομογενοποιήσουν τη χώρα, επέβαλαν την πολιτική του εκρωσισμού, η οποία στόχευε στην αφομοίωση των διάφορων μειονοτήτων στη ρωσική κυρίαρχη κουλτούρα. 5 Τα εξέχοντα μέλη της ελληνικής κοινότητας, αισθανόμενα την απειλή της απώλειας της πολιτισμικής τους ταυτότητας, άρχισαν αμέσως να δραστηριοποιούνται. Στις 25 Αυγούστου 1871, πάνω από 100 μέλη της ελληνικής κοινότητας της Οδησσού, τα οποία διέθεταν επιρροή, υπέγραψαν τον ιδρυτικό καταστατικό χάρτη της ΕΑΚΟ. 6 2. Η φιλανθρωπική αποστολή Οι φιλανθρωπικοί στόχοι της ΕΑΚΟ μπορούν να διαιρεθούν σε τρεις κατηγορίες: α) στήριξη της Ελληνορθόδοξης Δημιουργήθηκε στις 20/5/2017 Σελίδα 1/5
Εκκλησίας και άλλων, ήδη υπαρχόντων, εκπαιδευτικών και πολιτισμικών ιδρυμάτων, β) δημιουργία νέων εκπαιδευτικών και άλλων ιδρυμάτων ανάλογα με τις ανάγκες και γ) διάφορες φιλανθρωπικές δραστηριότητες. 7 Προσηλωμένη στον πρώτο της στόχο, η ΕΑΚΟ ανέλαβε την οικονομική και διοικητική ευθύνη δύο υπαρχόντων ιδρυμάτων της ελληνικής κοινότητας: του ναού της Αγίας Τριάδας και της Ελληνεμπορικής Σχολής της Οδησσού. 8 Ως προς το δεύτερο στόχο της δημιούργησε τρία νέα ιδρύματα, από τα οποία το Ελληνικό Ροδοκανάκειο Παρθεναγωγείο και Νηπιαγωγείο ήταν και το πιο διάσημο. 9 Μέχρι το 1896 οι εγγραφές στο παρθεναγωγείο είχαν φθάσει τις 232 και έχαιρε εκτίμησης, όχι μόνο από τις ρωσικές αρχές, αλλά και από τις ελληνικές. 10 Το 1908 η ΕΑΚΟ δημιούργησε σχολή χειροτεχνίας για κορίτσια ελληνικής καταγωγής. Η σχολή δεχόταν κορίτσια από την ηλικία των δεκατριών και δίδασκε για δύο χρόνια κεντητική. 11 Το τρίτο νέο ίδρυμα ήταν το Μαράσλειο Γηροκομείο. Όπως φαίνεται και από την ονομασία του, δημιουργήθηκε κατά βάση χάρη στη γενναία συνεισφορά του εξέχοντος και εύπορου μέλους της ελληνικής κοινότητας, του Γ.Γ. Μαρασλή. Το γηροκομείο άνοιξε τις πόρτες του τον Αύγουστο του 1896 δεχόμενο 11 άτομα, αριθμός που έφθασε τους 31 έως το 1904. 12 Πέρα από τη σύσταση διάφορων εκπαιδευτικών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, η ΕΑΚΟ προσπάθησε να ικανοποιήσει τις ανάγκες της κοινότητας, αντιμετωπίζοντας τη φτώχεια με έναν ξεχωριστό τρόπο. Οποιοσδήποτε Έλληνας κάτοικος της Οδησσού βρισκόταν σε οικονομική ανάγκη, ακόμα και αυτοί που απλώς διέρχονταν από την πόλη, είχε τη δυνατότητα να ζητήσει βοήθεια από την ΕΑΚΟ. Αυτή ενίσχυε όσους είχαν ανάγκη με τακτική καταβολή χρηματικών ποσών, τα οποία δίνονταν δύο φορές το χρόνο (συνήθως τα Χριστούγεννα και το Πάσχα). 13 Σε πολλές περιπτώσεις η ΕΑΚΟ πρόσφερε χρηματική βοήθεια σε αυτούς που βρίσκονταν σε δυσκολία (συχνότερα υπό τη μορφή μίας εφάπαξ καταβολής χρημάτων, αλλά κάποιες φορές με τη μορφή μηνιαίας εισφοράς), ενώ άλλοτε η οργάνωση προμήθευε τον αιτούντα με τα πράγματα που χρειαζόταν. 14 3. Η πολιτική πλευρά Εκτός από τις καθαρά φιλανθρωπικές της δραστηριότητες, η ΕΑΚΟ είχε και πολιτική λειτουργία. Παρά το γεγονός ότι η οργάνωση αυτή δεν αποσκοπούσε να ασκήσει επιρροή στην ευρύτερη ρωσική πολιτική, επιδίωκε και πετύχαινε ευνοϊκή αντιμετώπιση από την κυβέρνηση σε κάποια σημαντικά ζητήματα, όπως ήταν η εξαίρεση των εκπαιδευτικών της ιδρυμάτων από τις πιο επαχθείς απαιτήσεις της πολιτικής του εκρωσισμού. Σε αυτό το στενό πλαίσιο, η ελληνική Διασπορά της Ρωσίας στο σύνολό της πολιτικοποιήθηκε και πήρε τη μορφή ομάδας πίεσης προς την κυβέρνηση, προκειμένου να ικανοποιεί τους σκοπούς της. H ΕΑΚΟ επιπλέον συνεισέφερε σε πολλές πατριωτικές προσπάθειες δωρίζοντας χρηματικά ποσά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και στο ελληνικό κράτος. 15 Πολύ συχνά, μαζί με την ελληνική κοινότητα της Οδησσού στο σύνολό της, χρηματοδότησαν τη μεταφορά εθελοντών από τη Ρωσία στην Ελλάδα, με σκοπό να πολεμήσουν στο πλευρό του τακτικού ελληνικού στρατού. 16 Κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσμίου πολέμου η ΕΑΚΟ ενεπλάκη στα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας με πρωτοφανή τρόπο. Τα πολιτικά γεγονότα τόσο στη Ρωσία όσο και στην Ελλάδα διαμόρφωσαν ένα κλίμα στο οποίο οι Έλληνες της Οδησσού μπορούσαν να εκφράσουν τις πολιτικές τους απόψεις ανοιχτά, αν και η Ρωσία εξακολουθούσε να κυβερνάται από ένα αυταρχικό καθεστώς. Όταν οι διαφωνίες μεταξύ του βασιλιά της Ελλάδας και του πρωθυπουργού Βενιζέλου ως προς την είσοδο ή μη της Ελλάδας στον Α Παγκόσμιο πόλεμο οδήγησαν στον «Εθνικό Διχασμό», η ΕΑΚΟ βρισκόταν στην πρώτη γραμμή υποστήριξης του προγράμματος του Βενιζέλου. 17 Την 21η Δεκεμβρίου 1915 το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΑΚΟ συμφώνησε να στείλει δύο αντιπροσώπους στο Παρίσι, προκειμένου να λάβουν μέρος σε μια διάσκεψη της ελληνικής Διασποράς ευνοϊκά διακείμενης προς την Αντάντ και το Βενιζέλο. 18 4. Το τέλος Το έτος 1917 ήταν η 46η επέτειος ύπαρξης της Ελληνικής Αγαθοεργού Κοινότητος Οδησσού. Σε αυτή τη χρονική περίοδο είχε πετύχει πολύ καλές επιδόσεις ως προς το φιλανθρωπικό της έργο, ενώ είχε εκπληρώσει και ξεπεράσει τους στόχους του καταστατικού χάρτη. 19 Το οικονομικό ισοζύγιό της για το έτος 1917 φανέρωνε έσοδα 98.647,46 ρούβλια και έξοδα Δημιουργήθηκε στις 20/5/2017 Σελίδα 2/5
95.731,75 ρούβλια. 20 Η συνολική περιουσία της έφτανε τα 529.693,18 ρούβλια. Ο προϋπολογισμός της ΕΑΚΟ και των συγγενών ιδρυμάτων δείχνει καθαρά ότι αποτελούσε μία στέρεη οργάνωση και ότι, εκτός συγκλονιστικού απροόπτου, θα συνέχιζε να υπάρχει και να ευημερεί. Ωστόσο, οι φιλοδοξίες αυτές δεν εκπληρώθηκαν. Όπως εξελίχθηκαν τα γεγονότα, η καλά εδραιωμένη Ελληνική Αγαθοεργός Κοινότης Οδησσού, αλλά και η κύρια πλειονότητα των Ελλήνων της Ρωσίας, εκτοπίστηκαν με τη βία από τη χώρα εξαιτίας των σημαντικών γεγονότων του Οκτωβρίου του 1917. Η αλλαγή του καθεστώτος στη Ρωσία που ακολούθησε την επανάσταση των μπολσεβίκων, τον εμφύλιο και την ξένη επέμβαση, είχε αποτέλεσμα ο ελληνισμός εκεί να εξαλειφθεί σχεδόν εξολοκλήρου και η Αγαθοεργός Ελληνική Κοινότης Οδησσού να καταλήξει στο περιθώριο της ιστορίας. Με την κυριαρχία του κομμουνιστικού καθεστώτος, τα εξέχοντα μέλη της ελληνικής κοινότητας και της ΕΑΚΟ, καθώς ήταν πλούσιοι καπιταλιστές, διέφυγαν στη Δύση, αφήνοντας ελεύθερο το πεδίο σε εκείνους τους Έλληνες που ήταν κομμουνιστές ή φιλικά προσκείμενοι στον κομμουνισμό να εξασφαλίσουν την ηγετική τους θέση στην ελληνική κοινότητα. 21 Αμέσως μετά, σε μη εξακριβωμένη ημερομηνία, η Αγαθοεργός Ελληνική Κοινότης Οδησσού (όπως αθόρυβα είχε δημιουργηθεί 50 χρόνια πριν) έπαψε να υπάρχει. 1. Paradissopoulos, S., Activities of the Greek Charity Society in Odessa 1871 1896, ανέκδοτη μελέτη, σελ. 3. Η Αγαθοεργός Ελληνική Κοινότης δε διαλύθηκε μέχρι την περίοδο 1919 1920. Παρά ταύτα, μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, η αξιοπιστία της ως ανεξάρτητης οργάνωσης δεν είχε μείνει αλώβητη. 2. Το 1855 υπήρχαν στη Ρωσία μόνο 40 ιδιωτικές φιλανθρωπικές οργανώσεις. Ο αριθμός αυξήθηκε αλματωδώς και έφτασε τις 348 μέχρι το 1880 και τις 3.700 μέχρι το 1901. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Lindenmeyr, A., Poverty is not a Vice: Charity, Society, and the State in Imperial Russia (Princeton 1996), σελ. 116-122 και The Rise of Volunteer Associations During the Great Reforms: The Case of Charity, στο Eklof, B. (επιμ.), Russia s Great Reforms 1855-1881 (Bloomington 1994), σελ. 265. 3. Paradissopoulos, S., Activities of the Greek Charity Society in Odessa 1871-1896, ανέκδοτη μελέτη, σελ. 3. 4. Για τις εμπορικές δραστηριότητες των Ελλήνων της Οδησσού βλ. Χαρλαύτη, Τ., «Ελληνικά εμποροναυτιλιακά δίκτυα στη νότιο Ρωσία 1830-1914», στο συνέδριο Οι Έλληνες στην Ουκρανία (18ος-20ός αιώνας, Κοινωνική ζωή, Εμπόριο, Πολιτισμός, Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού/Τμήμα Ιστορίας Πανεπιστημίου Οδησσού, Οδησσός 25 Σεπτεμβρίου-2 Οκτωβρίου 1996. 5. Russification in Tsarist Russia, The Modern Encyclopedia of Russian and Soviet History 32 (1983), σελ. 205-211. 6. Για το καταστατικό της οργάνωσης βλ. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), Οδησσός, f. 765, op. 1, d. 1, 11, 12-19. 7. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op. 1, d. 1, 1. 17. 8. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), op. 1, d. 857. Επίσης, Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op. 1, d. 2 και f. 274, op. 2, d. 13. Για τη σχέση της Ελληνικής Αγαθοεργού Κοινότητος και της Ελληνεμπορικής Σχολής βλ. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op. 1, d. 2, καθώς και f. 2, op. 1, d. 857 και f. 274, op. 2, d. 13. 9. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op. 1, d. 2, 11. 19ob-20. Ο Θ. Ροδοκανάκης δώρισε τα 40.000 ρούβλια που χρειάζονταν για την κατασκευή του σχολείου το 1875. 10. Paradissopoulos, S., Activities of the Greek Charity Society in Odessa 1871 1896, ανέκδοτη μελέτη, σελ. 7. 11. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op. 1, d. 10, 11. 68-68 ob. Δημιουργήθηκε στις 20/5/2017 Σελίδα 3/5
12. Paradissopoulos, S., Activities of the Greek Charity Society in Odessa 1871-1896, ανέκδοτη μελέτη, σελ. 9-10. Βλ. Επίσης, Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op. 1, d. 17, 11. 38-59. 13. Το Πάσχα του 1892 πάνω από 200 φτωχοί έλαβαν χρηματική βοήθεια συνολικά 711,95 ρούβλια, ενώ τα Χριστούγεννα της ίδιας χρονιάς 207 φτωχοί έλαβαν το συνολικό ποσό των 955 ρουβλιών. Για το Πάσχα του 1893 η Ελληνική Αγαθοεργός Κοινότης διέθεσε 908,45 ρούβλια σε 345 άτομα, ενώ για το Πάσχα του 1897 είχε προσφέρει 600-650 ρούβλια. Βλ. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op 1, d. 7, 11. 1-12 και f. 765, op. 1, d. 8, 1. 27. 14. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op. 1, d. 2, 11. 23ob-24. 15. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op. 1, d. 1, 11. 9ob-10. Βλ. επιστολή του Έλληνα πρωθυπουργού Βενιζέλου της 31ης Ιανουαρίου του 1913. Επίσης, βλ. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op. 1, d. 22, 1. 62. 16. Για τις δραστηριότητες των Ελλήνων της Οδησσού κατά το Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1878 βλ. Piatigorskij, Gr., «Οι εξεγέρσεις στις ελληνικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1878 και οι Έλληνες της Οδησσού», στο συνέδριο Οι Έλληνες στην Ουκρανία (18ος-20ός αιώνας, Κοινωνική ζωή, Εμπόριο, Πολιτισμός, Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού/Τμήμα Ιστορίας Πανεπιστημίου Οδησσού, Οδησσός 25 Σεπτεμβρίου-2 Οκτωβρίου 1996. Επίσης βλ. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op. 1, d. 8, 11. 43-44. 17. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op. 1, d. 24. 18. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op. 1, d. 24, 1.23. 19. Το 1917 διάφορες ελληνικές οργανώσεις στη Ρωσία δημιούργησαν μια ευρύτερη οργάνωση, με σκοπό να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις νέες εξελίξεις που είχαν προκύψει στη χώρα. Όλες οι ελληνικές φιλανθρωπικές οργανώσεις (οι πόλεις της νότιας Ρωσίας με μεγάλες ελληνικές μειονότητες διέθεταν τη δική τους οργάνωση) εκπροσωπήθηκαν και η Ελληνική Αγαθοεργός Κοινότης αποτελούσε την ηγέτιδα δύναμη. Βλ. την ελληνική εφημερίδα της Οδησσού Αναγέννησις (14 Μαΐ ου 1917), σελ. 1-2. 20. Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού), f. 765, op. 1, d. 26, 11. 184-187. Αυτό το έγγραφο με την ημερομηνία της 31ης Δεκεμβρίου 1917, λαμβάνοντας υπόψη και τα πολιτικά γεγονότα της περιόδου εκείνης, πρέπει να θεωρείται ο τελευταίος προϋπολογισμός μιας «συνηθισμένης» χρονιάς. 21. Η πρώτη μαζική έξοδος Ελλήνων από την Οδησσό έλαβε χώρα στις 4 Απριλίου 1919. Όταν ο ελληνικός στρατός εκκένωνε την πόλη, 10.000 με 12.000 Έλληνες της Ρωσίας επέλεξαν να αναχωρήσουν μαζί με τα στρατεύματα. Μέχρι το 1921 ο ελληνικός πληθυσμός της Οδησσού μειώθηκε στους 1.439 κατοίκους, από τους 5.000 με 10.000 που υπολογίζονταν το 1897. Βλ. Χασιώτης, Ι. (επιμ.), Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης. Μετοικεσίες, εκτοπισμοί, οργάνωση και ιδεολογία (Θεσσαλονίκη 1997), πίν. 23, σελ. 564. Βιβλιογραφία : Κορομηλά Μ., Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα. Από την εποχή του Χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα, Αθήνα 1991 Παπουλίδης Κ., Οι Έλληνες της Οδησσού, Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1999 Arsh G.L., "Greek Intellectuals and Merchant Benefactors of National Education in Russia in the Eighteenth and Nineteenth Century", Hellas-Russia. One Thousand Years of Bonds, Athens 1994 Arsh G.L., Οι Έλληνες της Ρωσίας, Αθήνα 1994 Αυγητίδης K., Εθελοντικά Στρατιωτικά Τμήματα από Έλληνες της Ρωσίας κατά της Οθωμανικής Δημιουργήθηκε στις 20/5/2017 Σελίδα 4/5
Αυτοκρατορίας πριν και μετά το 1821, Αθήνα 1993 Harlaftis G., A History of Greek-Owned Shipping. The Making of an International Tramp Fleet, 1830 to the Present Day, New York 1996 Χασιώτης, Ι., Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης. Μετοικεσίες, εκτοπισμοί, οργάνωση και ιδεολογία, Θεσσαλονίκη 1997 Herlihy P., "The Greek Community in Odessa, 1861-1917", Journal of Modern Greek Studies, 7/2, 1989, 235-252 Herlihy P., Odessa. A History, 1794-1914, Harvard University Press, Cambridge Mass. 1986, Monograph series/harvard Ukrainian Research Institute Herlihy P., "Odessa: Staple Trade and Urbanization in New Russia", Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, 21:2, 1973, 184-195 Kalmakan, I.K. (επιμ.), The Greek Community of Odessa: Past and Present (1795-1996), Athens 1996 Καραβία Μ., Οδησσός. Η λησμονημένη πατρίδα, Άγρα, Αθήνα 1998 Καρδάσης Β., Diaspora Merchants in the Black Sea: The Greeks in Southern Russia 1775-1861, 2001 Κουμαριανού Α., "O Ελληνισμός της Οδησσού", Mουσείο της Φιλικής Eταιρείας, Αθήνα 1994 Mazis J., The Greeks of Odessa. Diaspora Leadership in Late Imperial Russia, Columbia University Press, New York 2004, East European Monographs 647 Mazis J., "The Greek Association of Odessa: Nationalist Politics on Two Fronts", Balkan Studies, 42:2, 2001 Παπουλίδης Κ., Γρηγόριος Γρ. Μαρασλής (1831-1907). Η Ζωή και το Έργο του, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου Αίμου, Θεσσαλονίκη 1989 Παπουλίδης Κ., "Οι Έλληνες της Ρωσίας τον 19ο και στις αρχές του 20ου αι.", Βαλκανικά Σύμμεικτα, 4, 1992, 109-140 Παπουλίδης Κ., "Η εκπαιδευτική και πολιτιστική δραστηριότητα των Ελλήνων της Οδησσού κατά τον 19ο και 20ό αιώνα", Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 1988, 647-658 Prousis T., "Demetrios S. Inglezes: Greek Merchant and City Leader in Odessa", Slavic Review, 50:3, 1991, 672-679 Piatigorskij Gr., "The Cretan Revolt of 1866-1869 and the Greeks of Odessa", Modern Greek Studies Yearbook, 14/15, 1998/1999, 129-148 Πηγές Gosudartsvenyi arkhiv Odesskoi oblasti (GAOO, Κρατικά Αρχεία της Επαρχίας της Οδησσού). Δημιουργήθηκε στις 20/5/2017 Σελίδα 5/5