ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ- ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ-ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. Σπυρίδων Καλογεράκης

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ- ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ-ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Σπυρίδων Καλογεράκης Η Χρονογραφία του Θεοφάνους Ομολογητού και η Ιστορία Σύντομος του πατριάρχου Νικηφόρου Α. Σύγκριση των κειμένων για την Εικονομαχία στα χρόνια του Λέοντος Γ Μεταπτυχιακή Εργασία Επιβλέπων Καθηγητής: Βασίλειος Κατσαρός ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

Σπυρίδων Καλογεράκης Η Χρονογραφία του Θεοφάνους Ομολογητού και η Ιστορία Σύντομος του πατριάρχου Νικηφόρου Α. Σύγκριση των κειμένων για την Εικονομαχία στα χρόνια του Λέοντος Γ Μεταπτυχιακή Εργασία Εξεταστική Επιτροπή: Βασίλειος Κατσαρός Μαρία Αυγερινού-Τζιώγα Κωνσταντίνος Χρήστου 1

2 Στην οικογένειά μου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ, ΛΕΞΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ... 15 1. Βίος και έργο του Θεοφάνους του Ομολογητού... 16 1.1 Ο βίος του Θεοφάνους Ομολογητού... 16 1.2 Η «Χρονογραφία» του Θεοφάνους Ομολογητού... 19 2. Βίος και έργο του πατριάρχη Νικηφόρου Α... 30 2.1 Ο βίος του Νικηφόρου Α, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως... 30 2.2 Το συγγραφικό έργο του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νικηφόρου Α.. 36 3. Το «φαινόμενο» της Εικονομαχίας... 45 4. Η «Χρονογραφία» και η «Ιστορία Σύντομος»: Συγκριτική θεώρηση ως προς την παρουσίαση των γεγονότων της Εικονομαχίας στα χρόνια του Λέοντος Γ του Ισαύρου... 49 4.1 Η ανάληψη της αυτοκρατορικής εξουσίας από τον Λέοντα Γ τον Ίσαυρο.. 49 4.2 Η απόκρουση των Αράβων από την Κωνσταντινούπολη κατά το έτος 717.. 55 4.3 Η εκδίωξη των Χριστιανών της Συρίας από τον Ουμάρ Β και επιστολή του προς τον Λέοντα Γ τον Ίσαυρο... 60 4.4 Η γέννηση και η βάφτιση του Κωνσταντίνου Ε... 65 4.5 Η στέψη του Κωνσταντίνου Ε... 75 4.6 Ο εξαναγκασμός των Εβραίων και των Μοντανών σε βάφτιση από τον Λέοντα Γ τον Ίσαυρο... 79 4.7 Το εικονομαχικό διάταγμα του Άραβα Ιζίδ και η υιοθέτηση της ίδιας κακοδοξίας από τον Λέοντα Γ τον Ίσαυρο... 83 4.8 Τα πρώτα διαγγέλματα του Λέοντος Γ του Ισαύρου εναντίον των εικόνων και η πρώτη αντίδραση του πάπα Ρώμης Γρηγορίου Β... 94 4.9 Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, ο Λέων Γ ο Ίσαυρος και η Εικονομαχία... 99 4.10 Η καθαίρεση της εικόνας του Χριστού από τη Χαλκή Πύλη... 106 4.11 Η επανάσταση (του Θέματος) των Ελλαδικών... 115 4.12 Η αραβική πολιορκία της Νίκαιας της Βιθυνίας κατά το έτος 727... 122 4.13 Το αποκορύφωμα της εικονομαχικής πολιτικής του Λέοντος Γ του Ισαύρου περί το έτος 730... 136 4.14 Ο γάμος του Κωνσταντίνου Ε... 167 3

4.15 Λέων Γ ο Ίσαυρος και πάπας Ρώμης Γρηγόριος Γ : Η «εκδίκηση» του Ισαύρου... 172 4.16 Ο θάνατος του Λέοντος Γ του Ισαύρου... 178 5. Σύνοψη συμπερασμάτων... 184 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 190 4

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αμοιρίδου, Πτυχές από την ιστορία: Αμοιρίδου Ευ., Πτυχές από την ιστορία της αδιαίρετης Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 2012. Alexander, The Patriarch Nicephorus of Constantinople: Alexander P., The Patriarch Nicephorus of Constantinople. Ecclesiastical Policy and Image Worship in The Byzantine Church, Oxford 1958. Anagnostopoulos, Aristotle: Anagnostopoulos Th., «Aristotle and Byzantine Iconoclasm», GRBS 53 (2013) 763-790. Anastos, Leo III s Edict against the images: Anastos M., «Leo III s edict against the Images in the year 726-727 and Italo-Byzantine relations between 726 and 730», Byz. Forsch. 3, Amsterdam 1968, 5-41. Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία: Γύκατζη-Αρβελέρ Ελ., Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Μετάφραση: Δρακοπούλου Τ., Αθήνα 1998. Auzepy, La destruction de l icone du Christ: Auzepy M.F., «La destruction de l Icone du Christ de la Chalce par Leon III: propaganda ou realite?», Byz. 60 (1990) 445-492. Auzepy, L histoire: Auzepy M.F., L histoire des Iconoclastes, Paris 2007. Baldwin, Theophanes: Baldwin B., «Theophanes on the Iconoclasm of Leo III», Byz. 60 (1990) 426-428. Baranov, The Doctrine of the Icon-Eucharist: Baranov Vl., «The Doctrine of the Icon- Eucharist of the Byzantine Iconoclasts», στο: Studia Patristica XLIV, Edited by Baun J., Cameron A., Edwards M., Leuven-Paris 2010. Baranov, The Theological Background: Baranov Vl., «The Theological Backround of Iconoclastic Church Programmes», στο: Studia Patristica XL, Papers presented at the Fourteenth International Conference on Patristic Studies held in Oxford 2003, Liturgia et Cultus Theologica et Philosophica Critica et Philologica Nachleben First Two Centuries, Edited by Young F., Edwards M. and Parvis P., Leuven-Paris-Dudley, Ma 2006. Barnard, The Graeco-Roman and Oriental backround: Barnard L.W., The Graeco- Roman and Oriental background of the iconoclastic controversy, Leiden 1974. Barnard, The theology: Barnard L., «The Theology of Images», στο: Iconoclasm, Papers given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, Edited by Bryer A., and Herrin J., 7-13, Birmingham, March 1975. Βασίλιεφ, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας: Βασίλιεφ Α.Α., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (324-1453), τ. 1, μετάφραση Σαβράμη Δημ., Αθήνα 1960. Baynes, The icons: Baynes N.H., «The icons before Iconoclasm», The Harvard Theological Review 44 (2) (1951) 93-106. 5

Bremmer, Iconoclast, Iconoclastic, and Iconoclasm: Bremmer J.N., «Iconoclast, Iconoclastic and Iconoclasm, Notes Towards a Genealogy», Church History and Religious Culture 88 (2008) (1-2) 1-17. Brooks, The Chronology: Brooks E.W., «The Chronology of Theophanes 607-775» BZ 8 (1) (1899) 82-97. Brooks, The sources of Theophanes: Brooks E.W., «The sources of Theophanes and the Syriac Chroniclers», BZ 15 (1906) 578-587. Brown, A Dark-Age crisis: Brown P., «A Dark-Age Crisis, Aspects of the Iconoclastic Controversy», EHR 88 (1973) 1-34. Brown, Icons and the Beginning of the Isaurian Iconoclasm: Brown Ch.S., «Icons and the Beginning of the Isaurian Iconoclasm under Leo III» Utah Historical Review 2 (2012) 1-9. Brubaker-Haldon, Byzantium in the iconoclast era: Brubaker L. and Haldon J., Byzantium in the iconoclast era (c. 680-850): a history, Cambridge 2011. Bury, A History: Bury J.B., A History of the Later Roman Empire. From Arcadious to Irene (395 A.D. to 800 A.D.), Amsterdam 1966. Cannon, History of Christianity: Cannon W.R., History of Christianity in the Middle Ages, From the Fall of Rome to the Fall of Cosntantinople, New York 1960. Χρήστου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία: Χρήστου Π.Κ., Εκκλησιαστική Γραμματολογία, Πατέρες και Θεολόγοι του Χριστιανισμού, τ.1, Θεσσαλονίκη 1971. Χρήστου, Προσωπογραφικά για τον αυτοκράτορα Λέοντα Γ : Χρήστου Κ., «Προσωπογραφικά για τον αυτοκράτορα Λέοντα Γ τον Ίσαυρο και το πρόβλημα των επιδράσεων επί της Εικονομαχίας», Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής - Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας 5 (1998) 199-223. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία: Χριστοφιλοπούλου Αικ., Βυζαντινή Ιστορία (610-867), τ. 2.1, Θεσσαλονίκη 1993. Cicurov, Feofan Ispovednik: Cicurov I.S., «Feofan Ispovednik-publikator, redactor, avtor? (v svjazi so stat ej K. Mango)», VizVre 42 (1981) 78-87. Cicurov, Mesto Chronografii: Cicurov I.S., «Mesto Chronografii Feofana v rannevizantijskoj istoriograficeskoj tradicii (IV-nacalo IX v.)», στο Drevnejsie gosudarstva na territorii SSSR, Materialy I issledovanija, Μόσχα 1983, 5-146. Cormack, Art and Iconoclasm: Cormack R., «Art and Iconoclasm», στο: The Oxford Handbook of Byzantine Studies, έκδ. Jeffrey El.-Haldon J.- Cormack R., Oxford 2008. Cormack, Writing in Gold: Cormack R., Writing in gold: Byzantine society and its icons, New York 1985. 6

Coulie-Yannopoulos, La question Theophanienne : Coulie B., Yannopoulos P., «La question Theophanienne et la langue de la chronique de Theophane», Thesaurus Theophanis Confessoris, Louvain-la Neuve 1998. Da Costa-Louillet, Saints de Constantinople: Da Costa-Louillet G., «Saints de Constantinople. Vie de S. Nicephore, patriarche de Constantinople», Byz. 24 (1954) 245-256. De Boor, Ignatii Diaconi Vita Nicephori: Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani opuscula historica, εκδ. De Boor C., Accedit Ignatii Diaconi vita Nicephori, Leipzig 1880. Δετοράκης, Βυζαντινή φιλολογία: Δετοράκης Θ., Βυζαντινή φιλολογία, Τα πρόσωπα και τα κείμενα, Από τον Ιουστινιανό έως τον Φώτιο (527-900), τ. 2, Ηράκλειο Κρήτης 2003. Δημητράκος, Μέγα Λεξικόν: Δημητράκος Δ.Β., Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής γλώσσης: δημοτική, καθαρεύουσα, μεσαιωνική, μεταγενεστέρα, αρχαία, Αθήνα 1964. Diehl, Leo III and the Isaurian Dynasty: Diehl Ch., «Leo III and the Isaurian Dynasty (717-802)», στο: The Cambridge of Medieval History, The Eastern Roman Empire (717-1453), planned by Bury J. B., τ. 4, Cambridge 1923, 1-26. Δουκάκης, Μοναστήρια και ναοί: Δουκάκης Χ., «Μοναστήρια και ναοί κατεστραμμένα κατά την Α περίοδο της εικονομαχίας (754-775 μ.χ.), Μια ιστορική και τοπογραφική αναφορά», Βυζαντινός Δόμος 16 (2007-2008) 411-420. Duket, A study in Byzantine historiography: Duket T.A., A study in Byzantine Historiography: An Analysis of Theophanes Chronographia and Its Relantionship to Theophylact s History, The Reign of Maurice and the Seventh Century to 711, διδ. διατρ., Boston 1980. Durant, Παγκόσμιος Ιστορία: Durant W., Παγκόσμιος Ιστορία του πολιτισμού, Ο αιών της πίστεως, Μεσαιων, Ιστορία του Μεσαιωνικού πολιτισμού. Χριστιανισμός, Ισλαμισμός, Ιουδαϊσμός.-Από του Κωνσταντίνου μέχρι του Δάντη: 325-1300, τ. 4, Μετάφρασις: Κάβουρα Λ., Επιμέλεια Εκδόσεως: Τσουράκης Δ., Αθήνα 1958. Efthymiadis, Le panegyrique de S. Theophane: Efthymiadis S., «Le panegyrique de S. Theophane le Confesseur par S. Theodore Stoudite (BHG 1792b)», AnBoll. 111 (1993) 259-290. Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον: Ευστρατιάδης Σ., Αγιολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Αθήνα 1935. Featherstone, Nicephori Patriarchae Constantinopolitani: Nicephori Patriarchae Constantinopolitani Refutatio et Eversio definitionissynodalis anni 815, εκδ. Featherstone M., Brepols 1997. Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία: Φειδάς Βλ., Εκκλησιαστική Ιστορία, τ. 1, Αθήνα 2002. 7

Gero, Byzantine Iconoclasm: Gero St., Byzantine Iconoclasm during the reign of Leo III. With particular attention to the oriental sources, [CSCO 346, Subsidia 41], Louvain 1973. Gero, Byzantine Iconoclasm of Constantine: Gero St., Byzantine Iconoclasm during the reign of Constantine V. With particular attention to the oriental sources, [CSCO 384, Subsidia 52], Louvain 1977. Gero, Notes on Byzantine Iconoclasm: Gero St., «Notes on Byzantine Iconoclasm in the eight century», Byz. 44 (1974) 23-42. Gero, The Legend of Constantine V: Gero St., «The Legent of Constantine V as Dragon-Slayer», GRBS 19 (2) (1978) 155-159. Γιαννόπουλος, Συμπληρωματικές παρατηρήσεις: Γιαννόπουλος Π.,«Συμπληρωματικές παρατηρήσεις στο περί της Πενθέκτης Συνόδου εμβόλιμο κείμενο στη Χρονογραφία του Θεοφάνη», Βυζαντινός Δόμος 15 (2006) 15-29. Grabar, L iconoclasme byzantin: Grabar An., L iconoclasme byzantine: le dossier archeologique, Paris 1957. Grumel, La date: Grumel V., «La date de l Eclogue des Isauriens: L annee et le jour», REB 21 (1963) 272-274. Grunebaum, Byzantine Iconoclasm: Grunebaum G.E., «Byzantine Iconoclasm and the Influence of the Islamic Environment», History of Religions 2 (1) (1962) 1-10. Gwynn, From Iconoclasm to Arianism: Gwynn D.M., «From Iconoclasm to Arianism: The Construction of Christian Tradition in the Iconoclast Controversy», GRBS 47 (2007) 225-251. Ηλιάδη, Εικονομαχία: Ηλιάδη Αμ., Εικονομαχία και αντιμοναχική στροφή (Κων/νος Ε ), Τρίκαλα 2003. Hennephof, Textus Byzantinos: Hennephof H., Textus Byzantinos ad Iconomachiam Pertinentes, Leiden 1969. Herrin, The context: Herrin J., «The Context of the Iconoclast Reform», στο: Iconoclasm, Papers given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, Edited by Bryer A., and Herrin J., 15-20, Birmingham, March 1975. Hodgkin, The Chronology: Hodgkin Th., «The Chronology of Theophanes in the Eight Century», EHR 13 no. 50 (1898) 283-289. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία: Hunger H., Βυζαντινή λογοτεχνία, Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, Ιστοριογραφία, Φιλολογία, Ποίηση, τ. 2, Μετάφραση: Κόλιας Τ., Συνέλλη Κ., Μακρής Γ.Χ., Βάσσης Ιω., Αθήνα 2005. Hussey, The Cambridge Medieval History: Hussey J.M., Η ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Πρόλογος: Καραγιαννόπουλος Γ., Μετάφραση: Σαούλ Ντ., Θεώρηση: Πολίτη Τζ., Αθήνα 1979. 8

Kaegi, The Byzantine armies: Kaegi W.E., «The Byzantine armies and Iconoclasm», ByzSl. 27 (1966) 48-70. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος: Καραγιαννόπουλος Ιω., Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη 2001. Karlin-Hayter, Iconoclasm: Karlin-Hayter P., «Iconoclasm», στο: The Oxford History of Byzantium, Edited by Mango C., 153-162, Oxford, New York 2002. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι: Καρπόζηλος Απ., Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι (8 ο ς-10 ος αι.), τ. 2, Αθήνα 2002. Κορρές, Το κίνημα: Κορρές Θ., «Το κίνημα των «Ελλαδικών»», Βυζαντιακά 1 (1981) 39-49. Kitzinger, The coult of images: Kitzinger E., «The Cult of Images in the age before Iconoclasm», DOP 8 (1954) 83-150. Kountoura, Iconoclast Officials: Kountoura-Galake El., «Iconoclast Officials and the formation of surnames during the reign of Constantine V», REB 62 (2004) 247-253. Κουντουρά, Ο Βυζαντινός Κλήρος: Κουντουρά-Γαλάκη Ελ., Ο Βυζαντινός Κλήρος και η κοινωνία των «σκοτεινών αιώνων», [ΕΙΕ/ΙΒΕ, ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ 3], Αθήνα 1996. Κριαράς: Κριαράς Εμ., Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669, Α -ΙΓ, Θεσσαλονίκη 1969-1994. Krumbacher, Eine neue Vita: Krumbacher K., «Eine neue Vita des Theophanes Confessor», Sitzungsberichte der philos. philol. und der histor. Classe der k. bayer. Akad. D. Wiss. 1897, 371-399. Krumbacher, Ιστορία: Krumbacher K., Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, τ. 3, Μεταφρασθείσα υπό Σωτηριάδου Γ., Αθήνα 1900. Lampe: Lampe G.W.H., A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961-1965. Liddel-Scott: Liddel H.G.,-Scott R., A Greek-English Lexikon, Oxford 1953. Ljubarskij, Concerning the Literary Technique: Ljubarskij J.N., «Concerning the Literary Technique of Theophanes the Confessor» [ΣΤΕΦΑΝΟΣ: studia byzantine ac slavica Vladimiro Vavrinek dedicata], ByzSl. 56 (1995) 317-322. Lorga, Medaillons d histoire: Lorga N., «Medaillons d histoire litteraire Byzantine», Byz. 2 (1925) 248-250. Λουγγής, Οι «νέοι προσανατολισμοί»: Λουγγής Τ., «Οι «νέοι προσανατολισμοί» των Ισαύρων», Βυζαντιακά 2 (1982) 63-73. Mango and Scott, The Chronicle: Mango C. and Scott R., The Chronicle of Theophanes Confessor: Byzantine and near Eastern History, A.D. 284-813, translated with introduction and commentary, Oxford 1997. 9

Mango, Historical Introduction: Mango C., «Historical Introduction», στο: Iconoclasm, Papers given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, Edited by Bryer A., and Herrin J., 1-6, Birmingham, March 1975. Mango, Icons: Mango C., «Icons», στο: The Oxford History of Byzantium, edited by Mango C., 151-152, Oxford, New York 2002. Mango, The Breviarium of the Patriarch Nicephorus: Mango C., «The Breviarium of the Patriarch Nicephorus», στο: Byzantium: Tribute to Andreas N. Stratos, τ. 2, (Athens 1986) 539-552. Mango, Who wrote the chronicle: Mango C., «Who Wrote the Chronicle of Theophanes?», ZRVI 18 (1978) 9-17. Μαρκαντωνάτος, Λεξικό: Μαρκαντωνάτος Γερ., Βασικό Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, Αθήνα 1996. Mergiali-Sahas, Byzantine Emperors: Mergiali-Sahas S., «Byzantine Emperors and the Holy Relics, Use, and misuse, of sanctity and authority», JӦB 51 (2001) 41-60. Moorhead, Iconoclasm, the Cross: Moorhead J., «Iconoclasm, the Cross and the Imperial Image», Byz. 55 (1985) 165-179. Μπουρδάρα, Εικονομαχία και Δίκαιο: Μπουρδάρα Κ., Εικονομαχία και Δίκαιο: Νομική θεώρηση των αγιολογικών κειμένων, Αθήνα 2004. Μπουρδάρα, Η λαϊκή αντίδραση: Μπουρδάρα Κ., «Η λαϊκή αντίδραση στην έναρξη της εικονομαχικής πολιτικής του Λέοντος Γ. Νομική θεώρηση των αγιολογικών κειμένων», Βυζαντινά 21 (2000) 459-473. Nikephoros Short History: Nikephoros, Patriarch of Constantinople, Short History. Text, Translation, and Commentary, [CFHB Series Washingtonensis, 13], έκδ. Mango C., Washington, D.C. 1990. Norwich, Βυζάντιο: Norwich J.J., Βυζάντιο, Οι πρώτοι αιώνες, Αθήνα 1996. O Connell, The ecclesiology of St. Nicephorus I: O Connell P., The ecclesiology of St. Nicephorus I (758-828), Patriarch of Constantinople: pentarchy and primacy, [OCA 194], Ρώμη 1972. ODB: Kazhdan A., The Oxford Dictionary of Byzantium, τ. 1-3, New York Oxford 1991. Oikonomides, Les premieres mentions: Oikonomides N., «Les premieres mentions des Themes dans la Chronique de Theophane», ZRVI 16 (1975) 1-8. Orosz, The London Manuscript: Orosz L., The London Manuscript of Nikephoros «Breviarium», Edited with an Introduction, [Magyar-Corog Tanulmanyok-Ουγκροελληνικαί Μελέται 28], Budapest 1948. Ostrogorsky, Die Chronologie: Ostrogorsky G., «Die Chronologie des Theophanes im 7. und 8. Jahrhundert», BZJ 7 (1930) 1-56. 10

Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους: Ostrogorsky G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. 1-2, Μετάφραση: Παναγόπουλος Ιω., Επιστημονική εποπτεία: Χρυσός Ευ., Αθήνα 2001. Ostrogorsky, Les debuts de la querelle des images: Ostrogorsky G., «Les debuts de la querelle des images», στο: Melagnes Charles Diehl 1, 235-255, Paris 1930. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς,Ανάλεκτα Ιεροσολυμιτικήςς Σταχυολογίας: Παπαδόπουλος- Κεραμεύς Αθ., Ανάλεκτα Ιεροσολυμιτικής Σταχυολογίας: ή Συλλογή ανεκδότων και σπανίων ελληνικών συγγραφών περί των κατά την Εώαν Ορθοδόξων Εκκλησιών και μάλιστα της των Παλαιστινών, τ. 1, Petersburg 1891. Παπανικολάου, Νεοελληνική Καλολογία: Παπανικολάου Κ.Ι., Νεοελληνική Καλολογία: αισθητική του λόγου, Αθήνα 1980. Παπανικολάου, Ρητορική Τέχνη: Παπανικολάου Κ.Ι., Ρητορική Τέχνη, Αθήνα 1964. Παπαρρηγόπουλος, Το έπος της Εικονομαχίας: Παπαρρηγόπουλος Κ., Το έπος της εικονομαχίας: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Βιβλίον δέκατον: Μεσαιωνικός Ελληνισμός-ΙΙ, Η Μεταρρύθμισις, Αθήνα 2005. Πάσσας, Βυζαντινή διαμάχη: Πάσσας Ν., Βυζαντινή διαμάχη εικονοφόβων και εικονοφίλων (711-843), Ιστορία, Θεολογία, Τέχνη, Αθήνα 1983. PG: Migne J.P., Patrologiae cursus completus. Series graeca, Paris 1857-1866. Pigulevskaja, Theophanes Chronographia: Pigulevskaja N., «Theophanes Chronographia and the Syrian Chronicles», JӦBG 16 (1967) 55-60. Rochow, Kaiser Konstantin V: Rochow I., Kaiser Konstantin V. (741-775), Materialien zu seinem Leben und Nechleben, Mit einem prosopographischen Anhang von Claudia Ludwig, Ilse Rochow und Ralph-Johannes Lilie, Berliner Byzantinistische Studien 1, Frankfurt am Main: Lang 1994. Rochow, Prosopographisches: Rochow I., «Prosopographisches zu den Kaisern Leo III. Und Konstantin V.», Klio 71 (2989) (1) 280-284. Rosenqvist, Η βυζαντινή λογοτεχνία: Rosenqvist J.O., Η Βυζαντινή Λογοτεχνία από τον 6 ο αιώνα ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης, μετάφραση: Βάσσης Ιω., Αθήνα 2008. Runciman, The Byzantine Theocracy: Runciman St., The Byzantine Theocracy, Cambridge 1977. Σαββίδης, Η Χρονογραφία του Θεοφάνη Ομολογητή: Σαββίδης Αλ., «Η Χρονογραφία του Θεοφάνη Ομολογητή στη σειρά της Βόννης», Βυζαντινός Δόμος 16 (2007-2008) 457-463. Schenk, Kaiser Leons III Walten im Innern: Schenk K., «Kaiser Leons III Walten Innern», BZ 5 (1896) 257-301. Schmemann, Iconoclasm and the Monks: Schmemann Al., «Byzantium, Iconoclasm and the Monks», στο: St. Vladimir s Seminary Quarterly 3, ν. 3, 18-34, Fall 1959. 11

Shepard, The Cambridge History: Shepard J., The Cambridge History of the Byzantine Empire c. 500-1492, New York 2008. Speck, Das geteilte Dossier: Speck P., Das geteilte Dossier. Beobachtungen zu den Nachrichten uber die Regierung des Kaisers Herakleios und die seiner Sohne bei Theophanes und Nikephoros. [ΠΟΙΚΙΛΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ, 9], Bonn 1988. Speck, Der «Zweite» Theophanes: Speck P., «Der zweite Theophanes. Eine These zur Chronographie des Theophanes», ΠΟΙΚΙΛΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ 13 (1994) 433-483. Strano, La Vita di Teofano: Strano C., «La Vita di Teofano (BHG1974) fra agiografia e propaganda», Bizantinistica: RSBS (2001) 47-61. Σταυρίδης, Η Ζ Οικουμενική Σύνοδος: Σταυρίδης Β., Η Ζ Οικουμενική Σύνοδος, Νίκαια (Β ), 787: Η περί των ιερών εικόνων έρις-εικονομαχία, Θεσσαλονίκη 1987. Strezova, Overview on Iconophile and Iconoclastic Attitudes: Strezova A., «Overview on Iconophile and Iconoclastic Attitudes toward Images in Early Christianity and Late Antiquity», Journal for the study of Religious and Ideologies 12, (36) (2013) 228-258. Strezova, Relation of Image to its Prototype: Strezova A., «Relation of Image to it s Prototype in Byzantine Iconophile Theology», ByzSl.. 66 (1-2) (2008) 87-106. Talbot, Byzantine Defenders: Talbot A.M., Byzantine Defenders of Images: eight Saints Lives in English translation, Washington 1998. ΘΗΕ: Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 9, Αθήνα 1966. Theophanis Chronographia: Theophanis Chronographia, εκδ. C. De Boor, τ. 1-2, Λιψία 1883, 1885. Θεοχάρης, Μεσαιωνικός Ελληνισμός: Θεοχάρης Β., Μεσαιωνικός Ελληνισμός: ανατρέχοντας στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη 2011. Tobias-Santoro, An Eyewitness to History: Tobias N.,-Santoro A.R.-Constantelos D., Frary J.D., An Eyewitness to History. The Short History of Nikephoros our Holy Father the Patriarch of Constantinople, Brookline, Mass. 1990. Treadgold, A History: Treadgold W., A History of the Byzantine State and Society, Stanford, California 1997 Treadgold, Seven Byzantine Revolutions: Treadgold W., «Seven Byzantine Revolutions and the Chronology of Theophanes», GRBS 31 (1990) 203-227. Τσορμπατζόγλου, Εικονομαχία και κοινωνία: Τσορμπατζόγλου Π. Αρχιμανδρίτης, Εικονομαχία και κοινωνία στα χρόνια του Λέοντος Γ Ισαύρου, Συμβολή στη διερεύνηση των αιτιών, Κατερίνη 2002. Τσουγκαράκης, Νικηφόρος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως: Νικηφόρος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιστορία Σύντομος, Μετάφραση: Κωσταρέλη Λ., Εισαγωγή- Σχόλια-Επιστημονική θεώρηση της μετάφρασης: Τσουγκαράκης Δ., Αθήνα 1994. 12

Turtledove, The Chronicle: Turtledove H., The Chronicle of Theophanes, An English Translation of anni mundi 6095-6305 (A.D. 602-813), with Introduction and Notes, Philadelphia 1982. Turtledove, The Date of Composition: Turtledove H., «The Date of Composition of the Historia Syntomos of the Patriarch Nikephoros», Byzantina kai Metabyzantina 4 (1985) 91-94. Tusculum: Tusculum-Λεξικόν Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, τ. 1, Μετάφραση: Φούρλας Αθ., Επιμέλεια: Λώλος Αν., Αθήνα 1993. Van de Vorst, Un panegyrique de S. Theophane: Van de Vorst C., «Un panegyrique de S. Theophane le Chronographe par S. Theodore Studite», AnBoll. 31 (1912) 11-23. Vasiliev, The Iconoclastic Edict: Vasiliev A.A., «The Iconoclastic Edict of the Caliph Yazid II, A.D. 721», DOP 9/10 (1956) 23-47. Wilson, A manuscript of Theophanes: Wilson N.G., «A Manuscript of Theophanes in Oxford», DOP 26 (1972) 357-360. Whitby, The Great Chronographer: Whitby M., «The Great Chronographer and Theophanes», BMGS 8 (1982/83) 1-20. Whitby, Theophanes Chronicle Source: Whitby, M., «Theophanes Chronicle source for the reigns of Justin II, Tiberius and Maurice (A.D. 565-602)», Byz. 53 (1983) 312-345. Whitby, Theophanes, a great chronographer: Whitby M., «Theophanes, a Great Chronographer», Dialogos 6 (1999) 98-107. Wortley, Iconoclasm and Leipsanoclasm: Wortley J., «Iconoclasm and Leipsanoclasm: Leo III, Constantine V and the Relics», Byz. Forsch. 8 (1982) 253-279. Wortley, Icons and Relics: Wortley J., «Icons and Relics: A Comparison», GRBS 43 (2002-2003) 161-174. Yannopoulos, Autour de deux personnages fictifs: Yannopoulos P.A., «Autor de deux personages fictifs dans la Chronique de Theophane», BZ 89 (1996) 441-444. Yannopoulos, Comme le dit Georges le Syncelle: Yannopoulos P., «Comme le dit Georges le Syncelle ou, je pense, Theophane», Byz. 74 (1) (2004) 139-146. Yannopoulos, Constantin Porphyrogenete: Yannopoulos P., «Constantin Porphyrogenete et Theophane le Confesseur», Byz. 75 (2005) 362-372. Yannopoulos, Les sources orales: Yannopoulos P., «Les sources orales de la biographie de Theophane le Confesseur», JӦB 58 (2008) 217-222. Yannopoulos, Les vicissitudes historiques: Yannopoulos P., «Les Vicissitudes historiques de la Chronique de Theophane», Byz 70 (2000) 527-553. Yannopoulos, Theophane abrege au Xe siècle: Yannopoulos P.A., «Theophane abrege au Xe siecle», Byzantina 15 (1989) 307-314. 13

Yannopoulos, Une note: Yannopoulos P., «Une note sur la date de la redaction de la vita Theophanis par la patriarche Methode», Byz. 77 (2007) 463-465. Zuckerman, The Reign of Constantine V: Zuckerman C., «The Reign of Constantine V in the Miracles of St. Theodore the Recruit (BHG1764)», REB 46 (1988) 191-210. 14

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ, ΛΕΞΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ AnBoll: Analecta Bollandiana BMGS: Byzantine and Modern Greek Studies Byz.: Byzantion. Revue International des Etudes Byzantines Byz. Forsch.: Byzantinische Forschungen ByzSl.: Byzantino-Slavica BZ: Byzantinische Zeitschrift CFHB: Corpus Fontium Historiae Byzantinae CSCO: Corpus Scriptorum Christianorum Orientaliumn DOP: Dumbarton Oaks Papers EHR: The English Historical Review ΕΙΕ: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών GRBS: Greek, Roman and Byzantine Studies ΙΒΣ: Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών JӦB: Jahrbuch der Ӧsterreichischen Byzantinistik JӦBG: Jahrbuch der Ӧsterreichischen Byzantinischen Gesellschaft Klio: Klio-Beitrage zur Alten Geschichte OCA: Orientalia Christiana Analecta ODB: The Oxford Dictionary of Byzantium PG: Patrologiae cursus completus REB: Revue des Etudes Byzantines RSBS: Rivista di Studi Bizantini e Slavi ΘΗΕ: Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια VizVre: Vizantijskij Vremennik ZRVI: Zbornik Radova Vizantoloskog Instituta 15

1. Βίος και έργο του Θεοφάνους του Ομολογητού 1.1 Ο βίος του Θεοφάνους Ομολογητού Ο Θεοφάνης ο Ομολογητής 1, γεννημένος πιθανότατα κατά το έτος 760 στον Παρθένιο Κόλπο 2, ήταν τέκνο πλούσιας, ευγενούς οικογένειας. Η συντριπτική πλειοψηφία των πληροφοριών για το πρόσωπό του προέρχεται από αγιολογικά κείμενα 3 όπως, βίους που γράφτηκαν γι αυτόν 4, αλλά και από ένα εγκώμιο προς τιμήν του από τον Θεόδωρο Στουδίτη 5. Ο πατέρας του ονομαζόταν Ισαάκιος 6, κατείχε το αξίωμα του δρουγγαρίου και υπήρξε «άρχων» του Αιγαίου Πελάγους. Είχε τεράστια περιουσία στην οποία συγκαταλέγεται ακόμη και μία μονή στα νότια παράλια της Προποντίδος, στη θέση Σιγριανή. Μητέρα του ήταν η Θεοδότη, γυναίκα επίσης ευγενικής καταγωγής. Ο πατέρας του πέθανε όταν ο Θεοφάνης βρίσκονταν στην τρυφερή ηλικία των τριών ετών, ωστόσο, ο ίδιος αμέσως περιήλθε υπό την προστασία του μετέπειτα αυτοκράτορος Λέοντος Δ, του οποίου υπήρξε ανάδοχος. 7 Σε αρκετά μικρή ηλικία ο Θεοφάνης απέκτησε το αξίωμα του «στράτωρος» ενώ κατά το 18 ο ή 19 ο έτος της ηλικίας του, περί το 779/80, νυμφεύτηκε τη Μεγαλώ, που ήταν γόνος επίσης πλούσιας και επιφανούς οικογένειας, με την οποία πρέπει να ήταν 1 Για τον Θεοφάνη τον Ομολογητή γενικά βλ. Mango and Scott, The Chronicle, xiiii-c Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, 2, 117-169 Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία, 2, 136-143 Δετοράκης, Βυζαντινή φιλολογία, 2, 398-399 Krumbacher, Ιστορία, 1, 696-703 Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον Lorga, Medaillons d histoire, 248-250 2 Mango and Scott, The Chronicle, l-ii. 3 Σχετικά με το θέμα της βιογραφίας του Θεοφάνη, αναλυτικά ασχολήθηκε ο P. Yannopoulos, ο οποίος σε πρόσφατο δημοσίευμά του αναφέρει ότι οι πληροφορίες προέρχονται από αγιολογικά κείμενα τα οποία κατέταξε σε τρεις κατηγορίες: τους βίους, τα εγκώμια και τα συναξάρια. Παραθέτει, έτσι, έναν κατάλογο στον οποίο απαριθμεί ονομαστικά τα κείμενα αυτά. Επιπλέον, σημαντικότατο είναι το γεγονός ότι αναφέρεται και στις προφορικές πηγές, οι οποίες διασώζουν πληροφορίες για τον Θεοφάνη και τη ζωή του: Βλ. Yannopoulos, Les sources orales, 217-222. Σχετικά με τον Bίο του Θεοφάνη και την αξιοπιστία του, ενδιαφέρον παρουσιάζει και το δημοσίευμα του G. Strano: βλ. Strano, La Vita di Teofano, 47-61 Βλ. επίσης Theophanis Chronographia, 2, 3-30 όπου περιέχονται άλλοι τέσσερεις Bίοι του Θεοφάνους. 4 Ο αυθεντικότερος Bίος του συντάχθηκε από τον Πατριάρχη Μεθόδιο, πριν το 832, οπότε αποτελεί και τον παλαιότερο. Βλ. (BHG, 1787z-1792e) Για τη χρονολογία σύνταξης του Βίου Θεοφάνους από τον πατριάρχη Μεθόδιο αναλυτικότερα βλ. Yannopoulos, Une note, 463-465. 5 Van de Vorst, Un panegyrique de S. Theophane, 11-23 Efthymiadis, Le panegyrique de S. Theophane, 259-290 6 Van de Vorst, Un panegyrique de S. Theophane, 23, 6-8: Ο Θεόδωρος Στουδίτης μας πληροφορεί πως ο Θεοφάνης αποκαλούνταν και με το όνομα «Ισαάκιος», το όνομα δηλαδή του πατρός του. 7 Van de Vorst, Un panegyrique de S. Theophane, 20, 4-10: «Οὖτος δὴ οὖν ὁ ἀοίδιμος -φέρε γὰρ ἄνωθεν ἀρκτέον τοῦ λόγου- ῥίζης οἴας ὧπται βλάστημα, οὔτι που σπουδαῖον λέγειν. Ὅμως ἵνα καὶ πατράσιν εἵη δόξα ἐγκωμιαζομένου παιδός, καλόν καὶ τούτων ἑπιμνησθῆναι ὧν τὰ ὀνόματα Ἱσαάκιος καὶ Θεοδότη, καὶ ὦν τὸ εὐγενὲς ἐπίσημον καὶ ἡ περιουσία ὄλβιος καὶ τρίτον τὸ ἐν βασιλείοις κλέος ἐπιφέρεσθαι οὐ μικρὸν εἰς βίου σεμνολόγημα.» 16

αρραβωνιασμένος ήδη από την ηλικία των δέκα ετών 8. Ο γάμος τους, ωστόσο, δεν κράτησε για πολύ μιας και γύρω στο 780/81 αποφάσισαν από κοινού με τη Μεγαλώ να αποσυρθούν από τα εγκόσμια και να λάβουν το μοναχικό σχήμα 9. Δώρισαν λοιπόν ο,τι περιουσιακό στοιχείο είχαν σε φτωχούς και ο καθένας ξεκίνησε μια διαφορετική πορεία 10. Η Μεγαλώ κατέφυγε σε μία μονή της Πριγκίπου 11 και ο Θεοφάνης, αρχικά, στην Καλώνυμο νήσο, όπου εκάρη μοναχός από κάποιον Θεόδωρο Καλώνυμο 12. Εκεί ίδρυσε μονή, παραμένοντας για μία περίπου εξαετία και ενασχολούμενος με την αντιγραφή χειρογράφων. Μετά την παρέλευση του χρόνου αυτού, ο Θεοφάνης κατέληξε στη Σιγριανή 13, αρχικά στη μονή Χριστοφόρου και εν τέλει στην μονή του Μεγάλου Αγρού, την οποία επίσης ίδρυσε ο ίδιος. Γύρω στα 809/10 ο Θεοφάνης αρρώστησε και παρέμεινε έγκλειστος, λόγω κάποιας παθήσεως των νεφρών αλλά εξαιτίας μαρασμού 14. Αυτή είναι και η μοναδική πληροφορία που διασώζεται σχετικά με την ασθένεια που τον ταλαιπωρούσε. Κατά τις πληροφορίες που προέρχονται από τους βιογράφους του, ο Θεοφάνης έλαβε μέρος στη Σύνοδο της Νικαίας, ωστόσο, οι πληροφορίες αυτές δεν αντανακλούν την πραγματικότητα, καθώς όχι μόνο δεν επιβεβαιώνονται από άλλες πηγές, αλλά και η υπογραφή του Θεοφάνη δεν διασώζεται μεταξύ εκείνων που υπέγραψαν τις αποφάσεις της Συνόδου. 15 Όπως είναι γνωστό, ο Θεοφάνης αντιστάθηκε σθεναρά εναντίον της εικονομαχικής έριδος, καθώς υπήρξε από τους θερμότερους υποστηριχτές των εικόνων 16. Η αντίληψή του αυτή υπέρ των εικόνων αλλά και η ενεργή συμμετοχή του στο εικονολατρικό κίνημα, το οποίο καταπολεμούσε το γνωστό εικονομαχικό, 8 Van de Vorst, Un panegyrique de S. Theophane, 20, 21-32. 9 Van de Vorst, Un panegyrique de S. Theophane, 20, 37-21,3: «ὡς δὲ πᾶσι γνώριμον, ἄπαιδες διατελοῦντες, δυοῖν μεσολαβούντον χρόνων ἢ καὶ πρός, βουλῆς γίνονται ἀμφότεροι ἐνθεαστικῷ νῷ τμηθῆναι διὰ Χριστὸν τῆς ἀλλήλων συναφείας ἐπὶ αἱρέσει τοῦ μοναδικοῦ σχήματος.» 10 Van de Vorst, Un panegyrique de S. Theophane, 21,13-14: «ἐσκορπίζετο πλοῦτος εἰς θησαυρὸν ζωῆς αἰωνίου.» 11 Van de Vorst, Un panegyrique de S. Theophane, 21, 31-33: «ἀποκαθιστᾶ μὲν τὴν ὁμόζυγον ἐν σεμνείο τινὶ οὐ πολὺ άπέχοντι τοῦ Βυζαντίου καὶ ταύτην ὀνομαζομένην τῆς Πριγκίπου νῆσον.» 12 Van de Vorst, Un panegyrique de S. Theophane, 21, 33-36: «ἑαυτὸν δὲ μακράν που διάρας ἐν ἑτέρα δὴ κεκλημένη νήσω Καλωνύμω ἀφιεροῦται τὴν μοναχικὴν ἐπίκλησιν καρθεὶς ὑπό τινος περιβοήτου ἁνδρός, οὗ τὸ ὄνομα Θεόδωρος καὶ οὗ ἐπίκλην Μονοχειράριος.» 13 Van de Vorst, Un panegyrique de S. Theophane, 22, 5-6: «Ἔπειτα, ἐντεῦθεν μεταβὰς εἰς ὑπώρειάν τινα τοῦ Σιγριανικοῦ ὄρους.» 14 Krumbacher, Eine neue Vita, 396,7-9 Van de Vorst, Un panegyrique de S. Theophane, 22, 19-22: «καὶ ἄλλως ὅτιπερ ἅσγε πρότερον εὐπαθούσας ἑώρα σάρκας, ταύτας ἐπὶ τέλει τοῦ βίου, ἐκ μακρᾶς ἀσθενείας, ὅυτως εἶχε δαπανηθείσας, ὡς τῆς τῶν ὀστέων συνθέσεως σχεδὸν εἰπεῖν κάτοπτρα ὑπάρχειν.» 15 Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, 2, 119. 16 Για τη στάση του Θεοφάνους έναντι της εικονομαχικής έριδος θα γίνει περαιτέρω λόγος, αναλυτικά στη συνέχεια, όπου θα μας απασχολήσουν και τα ανάλογα αποσπάσματα της Χρονογραφίας του. 17

φαίνεται ότι τελικά του στοίχησε την ίδια του τη ζωή. Κατά τη βασιλεία του Λέοντος Ε, ο Θεοφάνης φυλακίστηκε αρχικά στην μονή του Σεργίου και Βάκχου και μετέπειτα στο παλάτι του Ελευθερίου. Η φυλάκισή του μαρτυρείται, μεταξύ άλλων, και από δύο επιστολές τις οποίες απέστειλε σ αυτόν ο Θεόδωρος Στουδίτης, το 816 και το 818 17. Τον Φεβρουάριο του 818, ο Θεοφάνης εξορίστηκε στη Σαμοθράκη και εκεί απεβίωσε στις 12 Μαρτίου του ίδιου έτους, μετά από παρέλευση είκοσι τριών ημερών από την άφιξή του. Το λείψανό του μεταφέρθηκε στην Ιέρεια της Προποντίδος, και έπειτα, το 822, στη μονή του Μεγάλου Αγρού, την οποία είχε ιδρύσει ο ίδιος. Κατά την εποχή του αυτοκράτορος Κωνσταντίνου Ζ του Πορφυρογεννήτου ο Θεοφάνης ανακηρύχθηκε ομολογητής της πίστεως και τιμάται μέχρι και σήμερα ως άγιος. 18 Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφερθεί και το γεγονός ότι, σύμφωνα με πληροφορίες οι οποίες προέρχονται από τον ίδιο τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ τον Πορφυρογέννητο αλλά και από τον ευρύτερο κύκλο των ανθρώπων των γραμμάτων που τον περιέβαλαν, όπως ο Θεόδωρος Πρωτασηκρήτης, και ο ίδιος ο αυτοκράτορας που συγγένευε με τον Θεοφάνη από την πλευρά της μητέρας του Ζωής Καρβουνοψίνας. Η ίδια περίπου πληροφορία διασώζεται και από τους Συνεχιστές του Θεοφάνη. Όπως, όμως, πολύ σωστά αναφέρει ο P. Yannopoulos, η πληροφορία προέρχεται και διασώζεται μόνο από τον κύκλο του αυτοκράτορος Κωνσταντίνου Ζ και από τον ίδιο, γεγονός που θα πρέπει να προβληματίσει την έρευνα, καθώς μάλλον πρόκειται για πλαστή και αναληθή πληροφορία. 19 17 Theodori Studitae Epistulae, 2, 336-337, 430. Επιστολές 214 και 291. 18 Mango and Scott, The Chronocle, xiix-iii Turtledove, The Chronicle, viii-ix Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, 2, 118-119 19 Ο P. Yannopoulos μετά από αναλυτική εξέταση των πληροφοριών περί συγγένειας του Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογέννητου με τον Θεοφάνη τον Ομολογητή από την πλευρά της μητέρας του, κατέληξε ευλόγως στο συμπέρασμα ότι πρόκειται περί πλαστών πληροφοριών. Όπως φαίνεται, οι πληροφορίες αυτές, με την καθοδήγηση του Κωνσταντίνου Ζ, καλλιεργήθηκαν και ενισχύθηκαν στο γύρω από εκείνον περιβάλλον. Πιθανώς, επειδή κατά την εποχή του Κωνσταντίνου Ζ ο Θεοφάνης απολάμβανε ήδη μεγάλης τιμής και αξίωσης, οι πληροφορίες περί συγγενείας με τον άγιο πλέον Θεοφάνη είχαν ως σκοπό, αφενός μεν την προβολή του ίδιου του αυτοκράτορος και του έργου του, αφετέρου δε την προβολή της μητέρας του Ζωής Καρβωνοψίνας. Στο συμπέρασμα αυτό κατέληξε ο P. Yannopoulos, μέσω της μελέτης των πληροφοριών, οι οποίες όπως αποδείχτηκε παρουσιάζονται περισσότερο ασαφείς, παρά συγκεκριμένες και πειστικές. Σχετικά με την υπόθεση αναλυτικότερα βλ. Yannopoulos, Constantin Porphyrogenete, 362-372. 18

1.2 Η «Χρονογραφία» του Θεοφάνους Ομολογητού Όπως είναι γνωστό, ο Θεοφάνης συνέγραψε ένα χρονογραφικό έργο στο οποίο γίνεται εξιστόρηση γεγονότων πεντακοσίων είκοσι οκτώ ετών, ξεκινώντας από την βασιλεία του Διοκλητιανού, το έτος 284, και καταλήγοντας στο δεύτερο έτος της βασιλείας του Μιχαήλ Α, το 813. Το χρονικό διάστημα εντός του οποίου μπορεί να τοποθετηθεί η συγγραφή του έργου κυμαίνεται μεταξύ του 811, έτος κατά το οποίο φαίνεται πως απεβίωσε ο Γεώργιος Σύγκελλος, και του 814, καθώς κατά το επόμενο έτος, το 815, ο Θεοφάνης φυλακίζεται με διαταγή του αυτοκράτορος Λέοντος Ε 20. Η Χρονογραφία του Θεοφάνους αποτελεί συνέχεια του χρονογραφικού έργου του Γεωργίου Συγκέλλου Εκλογή Χρονογραφίας, στο οποίο εξιστορούνται γεγονότα από κτίσεως κόσμου έως και το έτος 284 21. Όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο συγγραφέας στο προοίμιο της Χρονογραφίας του, όταν ο Σύγκελλος ήταν πια πολύ άρρωστος, ανήμπορος πλέον να συνεχίσει το εγχείρημά του, τον προέτρεψε ή ορθότερα σχεδόν τον ανάγκασε, να συνεχίσει εκείνος την εξιστόρηση των γεγονότων, αφού ο ίδιος να φέρει σε πέρας την εργασία του. Ο Θεοφάνης, ωστόσο, παρουσιάζει τον εαυτό του ακατάλληλο και ανεπαρκή για την επιτέλεση της επιθυμίας του Συγκέλλου, παρά ταύτα δέχτηκε τελικά να συνεχίσει το έργο του χάρη στη στενή φιλία που τους συνέδεε. 22 Το ημιτελές εγχείρημα του Συγκέλλου συνέχισε ο Θεοφάνης, αναζητώντας και αντλώντας υλικό από πλήθος πηγών, χωρίς να προσθέσει, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος, ουσιαστικά τίποτα δικό του 23. 20 Mango and Scott, The chronicle, xliv, lvii, ixi-ixii Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, 2, 117 Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία, 2, 138. Ωστόσο, ο Cicurov, τοποθετεί την ολοκλήρωση της συγγραφής του έργου μεταξύ των ετών 814 και 817/818, βλ. Cicurov, Feofan Ispovednik, 79. 21 Για τον Γεώργιο Σύγκελλο και το έργο του βλ. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία, 2, 131-133. 22 Theophanis Chronographia, 3,23-4,8: «ἐπεὶ δὲ τὸ τέλος τοῦ βίου τοῦτον κατέλαβε καὶ εἰς πέρας ἀγαγεῖν τὸν ἑαυτοῦ σκοπὸν οὐκ ἴσχυσεν, ἀλλά, καθὼς προέφημεν, μέχρι Διοκλητιανοῦ συγγραψάμενος τὸν τῇδε βίον κατέλιπε καὶ πρὸς κύριον ἐξεδήμησεν ἐν ὀρθοδόξῳ πίστει, ἡμῖν, ὡς γνησίοις φίλοις, τήν τε βίβλον ἣν συνέταξε καταλέλοιπε καὶ ἀφορμὰς παρέσχε τὰ ἐλλείποντα ἀναπληρῶσαι. ἡμεῖς δὲ τὴν ἑαυτῶν ἀμαθίαν οὐκ ἀγνοοῦντες καὶ τὸ στενὸν τοῦ λόγου παρῃτούμεθα τοῦτο ποιῆσαι, ὡς ὑπὲρ ἡμᾶς τὴν ἐγχείρησιν οὖσαν. αὐτὸς δὲ πολλὰ παρακαλέσας ἡμᾶς μὴ ὀκνῆσαι καὶ ἀτέλεστον καταλιπεῖν τὸ ἔργον ἐβιάσατο ἐπὶ τοῦτο ἐλθεῖν. διὸ καὶ ἀναγκασθέντες διὰ τὴν τούτου ὑπακοήν, εἰς τὰ ὑπὲρ ἡμᾶς ἐγχειρήσαντες κόπον οὐ τὸν τυχόντα κατεβαλόμεθα.» 23 Theophanis Chronographia, 4,8-15: «πολλὰς γὰρ βίβλους καὶ ἡμεῖς ἐκζητήσαντες κατὰ τὸ δυνατὸν ἡμῖν καὶ ἐρευνήσαντες τόδε τὸ χρονογραφεῖον ἀπὸ Διοκλητιανοῦ μέχρι τῆς βασιλείας Μιχαὴλ καὶ Θεοφυλάκτου, τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ, τάς τε βασιλείας καὶ τοὺς πατριάρχας καὶ τὰς τούτων πράξεις σὺν τοῖς χρόνοις κατὰ τὸ δυνατὸν ἡμῖν ἀκριβῶς συνεγραψάμεθα, οὐδὲν ἀφ' ἑαυτῶν συντάξαντες, ἀλλ' ἐκ τῶν ἀρχαίων ἱστοριογράφων τε καὶ λογογράφων ἀναλεξάμενοι ἐν τοῖς ἰδίοις τόποις τετάχαμεν ἑκάστου χρόνου τὰς πράξεις, ἀσυγχύτως κατατάττοντες» 19

Στο σημείο αυτό, επιβάλλεται αναφορά στην προβληματική που έχει αναπτυχθεί στη σύγχρονη έρευνα γύρω από τις δηλώσεις αυτές του ίδιου του Θεοφάνη στο προοίμιο της Χρονογραφίας του. Ο Cyril Mango 24 εξέφρασε την άποψη ότι ο Θεοφάνης παρέλαβε έτοιμο το ιστορικό υλικό που απαιτούνταν για την συγγραφή του έργου του, από τον Γεώργιο Σύγκελλο, καθώς, όπως πιστεύει, ο ίδιος ούτε την απαιτούμενη μόρφωση είχε ώστε να το συγκεντρώσει, ούτε τις δυνάμεις, εξαιτίας και της ασθένειας που τον ταλαιπωρούσε. Καταλήγει έτσι στο συμπέρασμα ότι η Χρονογραφία δεν μπορεί να είναι έργο το οποίο συνέθεσε ο Θεοφάνης, αλλά υλικό που είχε συγκεντρώσει ο ίδιος ο Σύγκελλος, οπότε πρόκειται για έργο που προέρχεται από τη γραφίδα του Συγκέλλου 25. Την παραπάνω άποψη ενστερνίστηκαν και άλλοι σύγχρονοι μελετητές 26, κάποιοι εκ των οποίων υποστήριξαν μάλιστα ότι ο ίδιος ο Σύγκελλος παρέδωσε έναν φάκελο με σκόρπια δελτία στον Θεοφάνη, ο οποίος ουσιαστικά αποτελούσε το προσχεδίασμα ενός χρονογραφικού έργου 27. O P. Speck μάλιστα φτάνοντας στα άκρα, υποστήριξε ότι η Χρονογραφία γράφτηκε όχι από τον Θεοφάνη τον Ομολογητή, αλλά από κάποιον άλλο Θεοφάνη ο οποίος έζησε κατά τον 9 ο αι. 28. Εντούτοις, οι παραπάνω υποθέσεις μπορούν να θεωρηθούν ως αβάσιμες, όπως κατέδειξε με βασικά ερωτήματα και επιχειρήματα η σύγχρονη έρευνα 29. Υποστηρίχτηκε μάλιστα η άποψη 24 Ο Mango αναπτύσσει διεξοδικά την άποψή του αυτή, ενισχύοντάς την και με το επιχείρημα ότι τα στοιχεία που περιέχονται στη Χρονογραφία και τα οποία αναφέρονται σε χριστιανικούς πληθυσμούς της Παλαιστίνης και της Συρίας, αλλά και τα στοιχεία που αφορούν την ιστορία των Αράβων, δεν μπορεί να τα συνέλεξε και στη συνέχεια να τα συνέταξε ο Θεοφάνης. Βλ. Mango, Who wrote the chronicle, 9-17 αναλυτικά για την επιχειρηματολογία και τα συμπεράσματα του Mango. 25 Mango, Who wrote the chronicle, 9-17 Την άποψη, ωστόσο, ότι η Χρονογραφία του Θεοφάνους είναι τελικά έργο του Συγκέλλου, έχει απορρίψει εν γένει η σύγχρονη έρευνα: βλ. Turtledove, The Chronicle, xi-xii Rosenqvist, Η βυζαντινή λογοτεχνία, 81-83. 26 Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι υποθέσεις του P. Yannopoulos σε δημοσίευμά του, όπου ο Θεοφάνης δύναται να θεωρηθεί ως το πρόσωπο που συνέθεσε τη Χρονογραφία, αλλά σε καμία περίπτωση δεν εξέδωσε το έργο: βλ. Yannopoulos, Comme le dit Georges le Syncelle, 144-145. 27 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η άποψη που διατύπωσε και υποστήριξε δυναμικά ο P. Speck, βλ. αναλυτικά Speck, Das geteilte Dossier, 499-519. 28 Αναλυτικά για την υπόθεση αυτή του P. Speck βλ. Speck, Der «Zweite» Theophanes, 433-483. Την άποψη του P. Speck φαίνεται πως ενστερνίζεται και ο A. T. Duket, ο οποίος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Χρονογραφία δεν γράφτηκε από τον Θεοφάνη τον Ομολογητή, αλλά είναι μεταγενέστερο έργο ενός άλλου Θεοφάνη: βλ. Duket, A study in Byzantine historiography, 306-328. 29 Όπως πολύ σωστά τόνισε ο Απ. Καρπόζηλος, αν οι παραπάνω υποθέσεις, περί παραδόσεως ενός έτοιμου ντοσιέ στον Θεοφάνη από τον Σύγκελλο, ισχύουν, τότε η επιμονή του Συγκέλλου για την συνέχιση του χρονογραφικού έργου πέραν της βασιλείας του Διοκλητιανού από τον Θεοφάνη, αλλά και η αρχική απροθυμία του Θεοφάνη να δεχτεί να φέρει εις πέρας το εγχείρημα αυτό, όπως ακριβώς αναφέρεται στο προοίμιο της Χρονογραφίας, δεν έχουν κανένα νόημα. Επιπλέον, αν η υπόθεση αυτή ευσταθούσε, και ο Θεοφάνης απλά προσέθετε τις χρονολογίες, όπως υποστηρίχτηκε, τότε αυτό θα έπρεπε να αναφέρεται στο προοίμιο βλ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, 2, 144-145. Τη συγγραφή της Χρονογραφίας από τον ίδιο τον Θεοφάνη υποστήριξε δυναμικά και ο J. O. Rosenqvist: βλ. αναλυτικά Rosenqvist, Η βυζαντινή λογοτεχνία, 81-83 Πράγματι, δεν φαίνεται να συντρέχει ουδείς λόγος αμφισβήτησης όσων δηλώνονται ήδη στο προοίμιο από τον Θεοφάνη, πόσο 20

ότι ο Θεοφάνης όχι μόνο είναι ο συγγραφέας της Χρονογραφίας, αλλά ότι ο ίδιος είχε συμβάλει και στην περάτωση της συγγραφής του χρονογραφικού έργου του Συγκέλλου, καθώς υπήρξε βοηθός του ήδη πριν να του ανατεθεί από εκείνον και να αναλάβει τη συνέχιση του έργου του 30. Αναμφισβήτητα, το κύριο πρότυπο του Θεοφάνη για τη συγγραφή της Χρονογραφίας του αποτέλεσε το χρονογραφικό έργο του Συγκέλλου, του οποίου άλλωστε ως συνέχεια συνετέθη. Ωστόσο, τα δύο κείμενα διαφέρουν ριζικά, τόσο στη μέθοδο την οποία ακολούθησαν οι δύο συγγραφείς για την παρουσίαση των γεγονότων αλλά και την ένταξή τους στο ιστορικό πλαίσιο, όσο και στον τρόπο που επέλεξε ο καθένας για να δομήσει το έργο του. 31 Συγκεκριμένα, όπως δηλώνει ο ίδιος ο Θεοφάνης στο προοίμιο του έργου του 32, ακολούθησε έναν συγκεκριμένο τρόπο, ώστε να επιτύχει την απόλυτη χρονολογική ακρίβεια σχετικά με τα γεγονότα που περιγράφει. Ακολουθεί το Αλεξανδρινό χρονολογικό σύστημα, σύμφωνα με το οποίο αναγράφει το έτος στην αρχή κάθε περιόδου που πρόκειται να περιγράψει 33, χωρίς ωστόσο να αρκείται σε αυτό. Σημειώνει επίσης το έτος από Χριστού γεννήσεως, τις βασιλείες των βυζαντινών αυτοκρατόρων και των Περσών ηγεμόνων, τους Άραβες χαλίφες, τις πατριαρχίες των πέντε οικουμενικών πατριαρχών και εν τέλει τις ινδικτιώνες 34. Παρά το γεγονός ότι προσδιόρισε, σύμφωνα με το Αλεξανδρινό σύστημα, σωστά το έτος της γεννήσεως του Χριστού, περί το 5500, η χρονολόγησή του από κτίσεως κόσμου αποδεικνύεται αρκετές φορές τελικά λανθασμένη, οι ινδικτιώνες όμως φαίνεται πως είναι σωστές. 35 μάλλον, λόγος αντικατάστασής τους με υποθέσεις, που όπως καταδεικνύει το ίδιο τα κείμενο δεν ευσταθούν. 30 Yannopoulos, Les vicissitudes historiques, 527-531. 31 Cicurov, Feofan Ispovednik, 85-86 Cicurov, Mesto Chronografii, 17-18. 32 Theophanis Chronographia, 4,8-18: «πολλὰς γὰρ βίβλους καὶ ἡμεῖς ἐκζητήσαντες κατὰ τὸ δυνατὸν ἡμῖν καὶ ἐρευνήσαντες τόδε τὸ χρονογραφεῖον ἀπὸ Διοκλητιανοῦ μέχρι τῆς βασιλείας Μιχαὴλ καὶ Θεοφυλάκτου, τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ, τάς τε βασιλείας καὶ τοὺς πατριάρχας καὶ τὰς τούτων πράξεις σὺν τοῖς χρόνοις κατὰ τὸ δυνατὸν ἡμῖν ἀκριβῶς συνεγραψάμεθα, οὐδὲν ἀφ' ἑαυτῶν συντάξαντες, ἀλλ' ἐκ τῶν ἀρχαίων ἱστοριογράφων τε καὶ λογογράφων ἀναλεξάμενοι ἐν τοῖς ἰδίοις τόποις τετάχαμεν ἑκάστου χρόνου τὰς πράξεις, ἀσυγχύτως κατατάττοντες ἵνα εἰδέναι ἔχωσιν οἱ ἀναγινώσκοντες ἐν ποίῳ χρόνῳ ἑκάστου βασιλέως ποία πρᾶξις γέγονεν, εἴτε πολεμική, εἴτε ἐκκλησιαστική, εἴτε πολιτική, εἴτε δημώδης, εἴτε τις ἑτέρα.» 33 Σύμφωνα με το Αλεξανδρινό χρονολογικό σύστημα, το οποίο χρησιμοποιεί, ξεκινά να χρονολογεί από το 5.777, δηλαδή το έτος 284/85, και φτάνει μέχρι και το 6.305, δηλαδή το έτος 812/13. 34 Turtledove, The Chronicle, xvi-xvii Mango and Scott, The Chronicle, Ixiii-Ixxiv Βλ. επίσης: Duket, A study in Byzantine historiography, 85-99, και πιο συγκεκριμένα 97-99 για τα συμπεράσματα σχετικά με την χρονολόγηση του Θεοφάνους σε σχέση με το έργο του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη. 35 Mango and Scott, The Chronicle, Ixiii-Ixxiv όπου γίνεται σαφής ανάλυση της χρονολόγησης του Θεοφάνους Turtledove, The Chronicle, xvi-xviii Την λύση στο πρόβλημα έδωσε ο G. Ostrogorsky, ο οποίος προσέθεσε ένα έτος στην κάθε χρονολόγηση των περιόδων 610-714 και 726-21

Πιο συγκεκριμένα, όπως συμπέρανε ο G. Ostrogorsky, το πρόβλημα εντοπίζεται στα χρονικά διαστήματα που καλύπτουν τα έτη 610-714 και 726-774, όπου ο υπολογισμός του συγγραφέως υπολείπεται ουσιαστικά κατά ένα έτος 36. Ωστόσο, ο W. Treadgold, ύστερα από προσεκτικότερη θεώρηση του κειμένου του Θεοφάνους, απέκρουσε εν μέρει τα συμπεράσματα του G. Ostrogorsky, υπογραμμίζοντας ότι τουλάχιστον για τα έτη 685-715, η χρονολόγηση του Θεοφάνους είναι σωστή 37. Προς περάτωση του χρονογραφικού του έργου, ο Θεοφάνης, αναμφίβολα χρησιμοποίησε, όπως έχει αποδειχθεί από τη σύγχρονη έρευνα, πλήθος πηγών, οι οποίες κατά την πλειονότητά τους μας είναι πλέον γνωστές, ενώ κάποιες παραμένουν άγνωστες ή ασαφείς 38. Ο ίδιος ο χρονογράφος σπάνια μας πληροφορεί για τις πηγές του, καθώς πέρα από τη δήλωσή του, ήδη στο προοίμιο του έργου του, ότι ανάτρεξε, εντόπισε και χρησιμοποίησε πλήθος βιβλίων, αλλά και κάποιων πολύ μεμονωμένων αναφορών που συναντώνται στο υπόλοιπο έργο σε συγγραφείς τους οποίους έλαβε υπόψη του, δεν μας διαφωτίζει για καμία άλλη πηγή. Αρχικά ο Θεοφάνης, όπως υποθέτουν οι Mango και Scott, πρέπει να χρησιμοποίησε ως πηγή, μια σύντομη χρονολογική επιτομή, έναν κατάλογο, που περιείχε τους πατριάρχες αλλά και τους επισκόπους των πέντε Πατριαρχείων 39. Για την εξιστόρηση των γεγονότων των πρώτων αιώνων, 4 ου και 5 ου δηλαδή αι., ως πηγές του Θεοφάνους έχουν διαπιστωθεί επίσης οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί Σωκράτης, Σωζομενός και Θεοδώρητος Κύρρου. Ωστόσο, όπως έχει αποδειχθεί, δεν άντλησε το υλικό του απευθείας από τα έργα τους, αλλά από μία επιτομή του Θεόδωρου 774, το οποίο υπολείπονταν όπως κατέληξε: βλ. Ostrogorsky, Die Chronologie, 1-56. Σχετικά με τη χρονολόγηση την οποία άντλησε και όπως φαίνεται, μετέτρεψε, ο Θεοφάνης από το έργο του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη, αφαιρώντας ένα έτος κάθε φορά, με αποτέλεσμα η χρονολόγησή του να υπολείπεται κατά ένα πάλι έτος, βλ. Duket, A study in Byzantine Historiography, 85-101. 36 Ostrogorsky, Die Chronologie, 1-56. 37 Treadgold, Seven Byzantine Revolutions, 201-227. Ο W. Treadgold στο δημοσίευμά του εξετάζει αναλυτικά επτά περιπτώσεις κατά τις οποίες σημειώθηκαν επαναστατικές κινήσεις. Οι επαναστατικές αυτές κινήσεις έλαβαν χώρα στο διάστημα των ετών 695-717 Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το δημοσίευμα του E. W. Brooks, όπου γίνεται διεξοδική ανάλυση της χρονολόγησης του Θεοφάνους για τα έτη 607-775, τα συμπεράσματα του οποίου δεν θα μας απασχολήσουν στο σημείο αυτό: βλ. Brooks, The Chronology, 82-97 Ο J. N. Ljubarskij εξέφρασε, επίσης, την άποψη ότι, τα συμπεράσματα σχετικά με την χρονολόγηση του Θεοφάνους πρέπει να εξαχθούν μετά από επιστάμενη ανάλυση ολόκληρης της Χρονογραφίας, καθώς, κατά την άποψή του, ο Θεοφάνης δεν ακολούθησε την ίδια τακτική χρονολόγησης σε ολόκληρο το έργο: βλ. Ljubarskij, Concerning the Literary Technique, 320 Σχετικό με το θέμα της χρονολόγησης του Θεοφάνους, είναι και το δημοσίευμα του Th. Hodgkin, όπου επικεντρώνεται στην περίοδο της βασιλείας του Λέοντος Γ του Ισαύρου και το λάθος που έγινε σχετικά με τις ινδικτιώνες: βλ. Hodgkin, The Chronology, 283-289. 38 Πολύ περιληπτικά για τις πηγές που χρησιμοποίησε ο Θεοφάνης βλ. Turtledove, The Chronicle, xv-xvi Αναλυτικά βλ. Mango and Scott, The Chronicle, Ixxiv-xcv. 39 Αναλυτικά για την υπόθεση αυτής της πηγής βλ. Mango and Scott, The Chronicle, Ixxiv-Ixxv. 22

Αναγνώστη που συμπεριλάμβανε τα έργα τους 40. Στις πηγές για τα γεγονότα των πρώτων αιώνων, και συγκεκριμένα για το χρονικό διάστημα που καλύπτει την περίοδο 293-339, συμπεριλαμβάνονται αποσπάσματα από το σύντομο ιστορικό έργο Breviarium του Ευτροπίου, ένας Λόγος με θέμα την εύρεση του Τιμίου Σταυρού που προέρχεται από τη γραφίδα του Αλεξάνδρου Μοναχού, και ένα τοπικό Χρονικό της Αλεξάνδρειας, την οποία αναφέρει ουκ ολίγες φορές στην αφήγησή του ο Θεοφάνης 41. Μεταξύ των παραπάνω πηγών συγκαταλέγεται και μια αρειανίζουσα πηγή, μια χαμένη πλέον αρειανική Ιστορία, της οποίας πρέπει να χρησιμοποίησε κάποιο αντίγραφο ο Θεοφάνης 42. Ως πηγή του Θεοφάνη έχει προταθεί και το γνωστό Πασχάλιον Χρονικόν 43, το οποίο, όμως, όπως φαίνεται δεν χρησιμοποίησε ο ίδιος άμεσα 44. Για τους επόμενους αιώνες πηγές του Θεοφάνους φαίνεται πως υπήρξαν, το Αντιοχειανό Χρονικό του Ιωάννη Μαλάλα 45 στο οποίο εξιστορούνται γεγονότα από κτίσεως κόσμου ως το 565, αλλά και το ιστορικό έργο του Προκοπίου 46 το οποίο τιτλοφορείται Υπέρ των πολέμων λόγοι 47. Το ιστορικό έργο του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη διαπιστώθηκε επίσης ως μία από τις πηγές του Θεοφάνους 48, ως συμπλήρωμα του οποίου λειτούργησε η Χρονογραφία του Ιωάννη Αντιοχέως, και συγκεκριμένα κάποια αποσπάσματά της που διασώζονται πλέον στο έργο του 40 Οι Mango και Scott παρουσιάζουν αναλυτικά το περιεχόμενο της Επιτομής του Θεόδωρου Αναγνώστη και όσα στοιχεία πιθανώς άντλησε από αυτή ο Θεοφάνης. Η Επιτομή λοιπόν αυτή, περιελάμβανε μία Εκκλησιαστική Ιστορία του Γελασίου Καισαρείας, αποσπάσματα από την Εκκλησιαστική Ιστορία του Ευσεβίου Καισαρείας, μία ακόμη Εκκλησιαστική Ιστορία την οποία ο Θεοφάνης χρησιμοποίησε για τα γεγονότα του τέλους του 6 ου αιώνα και, τέλος, ένα Xρονικό του 4 ου αιώνα: βλ. Mango and Scott, The Chronicle, Ixxv-Ixxvi Cicurov, Mesto Chronografii, 61-62. 41 Για τις αναφερθείσες πηγές πιο λεπτομερώς βλ. Mango and Scott, The Chronicle, Ixxvi-Ixxx. 42 Mango and Scott, The Chronicle, Ixxx-Ixxxi. 43 Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία, 2, 128-130, όπου λίγα λόγια για το Πασχάλιο Χρονικό. 44 Mango and Scott, The Chronicle, Ixxx. 45 Για την χρήση του Χρονικού του Ιωάννη Μαλάλα ως πηγή από τον Θεοφάνη αλλά και από τον Ψευδο-Διονύσιο βλ. Pigulevskaja, Theophanes Chronographia, 55-60 Για τον Ιωάννη Μαλάλα και το έργο του γενικά βλ. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία, 2, 116-125. 46 Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία, 2, 78-90. 47 Ενδιαφέρον παρουσιάζει δημοσίευμα του P. Yannopoulos, στο οποίο αναλύεται εν μέρει η χρήση του κειμένου του Προκοπίου από τον Θεοφάνη αλλά και η αξιοποίησή του. Μετά από αναλυτικές παρατηρήσεις, ο P. Yannopoulos καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Θεοφάνης, παρόλο που σε γενικές γραμμές αξιοποιεί πολύ σωστά το υλικό που αντλεί από το κείμενο του Προκοπίου, σε αρκετά σημεία αλλάζει τύπους απλών ουσιαστικών προς εξυπηρέτηση βέβαια δικών του σκοπών, άλλες φορές παραδίδει διπλούς τύπους, ενώ δεν λείπουν όπως παρατηρεί και περιπτώσεις λανθασμένης απόδοσης ονομάτων ή και τοπωνυμίων. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει είναι ότι, ο Θεοφάνης προφανώς δεν πρόλαβε να προβεί σε αναθεώρηση του κειμένου του, σε ένα δεύτερο πέρασμα, το οποίο θα αποκαθιστούσε παρανοήσεις και λάθη. Βλ. Yannopoulos, Autour de deux personnages fictifs, 441-444. 48 Ο L. M. Whitby κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο Θεοφάνης χρησιμοποίησε παράλληλα με το έργο του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη, ένα Xρονικό το οποίο γράφτηκε στις αρχές του 7 ου αιώνα, από το οποίο άντλησε υλικό και ο ίδιος ο Σιμοκάττης: βλ. Whitby, Theophanes Chronicle Source, 317, 424. 23