Πίνακας Περιεχοµένων 1. Εισαγωγή Το Ελεύθερο Λογισµικό & Λογισµικό Ανοικτού Κώδικα στην εκπαίδευση... 6

Πίνακας Περιεχοµένων 1. Εισαγωγή... 3 1.1 Ελεύθερο Λογισµικό / Λογισµικό Ανοικτού Κώδικα... 3 1.2 Το ξεκίνηµα µίας φιλοσοφίας... 3 1.3 Προώθηση του ΕΛ/ΛΑΚ στο δηµόσιο τοµέα, τις επιχειρήσεις και τους πολίτες... 4 1.4 Εισαγωγή και προώθηση του ελεύθερου λογισµικού στην εκπαίδευση... 5 1.5 Προσαρµογή του νοµικού πλαισίου σχετικά µε τη διαδικασία απόκτησης και τις προδιαγραφές του λογισµικού στο δηµόσιο τοµέα... 5 2. Το Ελεύθερο Λογισµικό & Λογισµικό Ανοικτού Κώδικα στην εκπαίδευση... 6 2.1 Ανοιχτό Λογισµικό: Μια ιστορική και δυναµική ιδέα... 6 2.2 ιαφορά µεταξύ του ΕΛ και του ΛΑΚ... 8 2.3 Ελεύθερο Λογισµικό (ορισµός)... 9 2.4 Λογισµικό ανοικτού κώδικα (ορισµός)... 9 2.5 Πλεονεκτήµατα / µειονεκτήµατα του ΕΛ&ΛΑΚ...10 2.6 Επίπεδο λειτουργίας και χρήσης (πλεονεκτήµατα / µειονεκτήµατα)...12 3. *Ελεύθερο λογισµικό λογισµικό ανοιχτού κώδικα: νοµικές πτυχές..15 3.1 Ο πυρήνας της έννοιας τα βασικά χαρακτηριστικά του λογισµικού ανοιχτού κώδικα...15 3.2. Τα συνήθη χαρακτηριστικά του λογισµικού ανοιχτού κώδικα...16 3.3 Το ρυθµιστικό περιβάλλον...18 3.4 Λειτουργία ελεύθερου λογισµικού στο ισχύον ρυθµιστικό περιβάλλον...19 3.5 Η παραίτηση από τα περιουσιακά δικαιώµατα επί του λογισµικού...20 3.5.1 Ο πηγαίος κώδικας...20 3.5.2 Το δικαίωµα διανοµής...20 3.6 Λοιποί όροι η άδεια ειδικότερα...21 3.6.1 Η παραβίαση των όρων της άδειας...22 3.7 Συµπεράσµατα...23 4. Βασικές αρχές του νόµου δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας...24 4.1 Τύποι αδειών Ανοικτού Κώδικα...25 4.2 Η γενική δηµόσια άδεια GNU (General Public License)...27 4.3 *Τι είναι µια παράγωγος εργασία...30 4.4 Σε ποιά σηµεία στέκεται ο νόµος για τις παράγωγες εργασίες στο λογισµικό...30 1

4.5 Πώς αυτές οι δοκιµές εφαρµόζονται στις παράγωγες εργασίες λογισµικού Ανοικτού Κώδικα...32 4.6 Μύθοι για τον Ανοικτό Κώδικα...33 4.7 Οι καλύτερες πρακτικές των εταιρικών νοµικών γραφείων για το λογισµικό...35 5. ΕΛ/ΛΑΚ Λογισµικό της Εκπαίδευσης...38 5.1 Χαρακτηριστικά παραδείγµατα ΕΛ/ΛΑΚ στην Εκπαίδευση...38 5.2 Η περίπτωση του «ανοικτού εκπαιδευτικού περιεχοµένου»...41 5.3 Συµπεράσµατα για το ΕΛ/ΛΑΚ στην Εκπαίδευση...41 5.4 Ανάγκες και απαιτήσεις ΕΛ&ΛΑΚ σε εκπαιδευτικό επίπεδο...42 5.5 Πολιτικές διαφόρων χωρών σχετικά µε το ΕΛ&ΛΑΚ...44 6. Μερικές σηµαντικές πρωτοβουλίες...45 6.1 Ο ρόλος της περιφέρειας...45 6.2 Προτάσεις πολιτικής για την δηµόσια διοίκηση...48 6.3 Συµπέρασµα...49 7. *Απαντήσεις σε συχνά ερωτήµατα: Ελεύθερο λογισµικό / Λογισµικό ανοιχτού κώδικα...50 Σηµειώσεις...57 Βιβλιογραφία...59 2

1. Εισαγωγή 1.1 Ελεύθερο Λογισµικό / Λογισµικό Ανοικτού Κώδικα Οι τεχνολογίες πληροφορικής έχουν εισαχθεί τα τελευταία χρόνια στον χώρο της εκπαίδευσης ως επικουρικό µέσο εκµάθησης αλλά και για την εξοικείωση των σπουδαστών µε αυτές. Παράλληλα πολλές υπηρεσίες του ηµόσιου Τοµέα έχουν υιοθετήσει σύγχρονα συστήµατα πληροφορικής, τα οποία αποσκοπούν στην αναβάθµιση των υπηρεσιών εξυπηρέτησης του πολίτη. Βασικό ρόλο στην χρήση των τεχνολογιών αυτών κατέχει το λογισµικό, δηλαδή το τµήµα εκείνο που αξιοποιεί τις δυνατότητες ενός υπολογιστικού συστήµατος προκειµένου να εκτελέσει προκαθορισµένες εργασίες. Τα δοµικά στοιχεία του λογισµικού που είναι γραµµένα σε γλώσσα προγραµµατισµού υψηλού επιπέδου συνιστούν τον πηγαίο κώδικα, και είναι απολύτως απαραίτητα για την κατανόηση της λειτουργικότητας του προγράµµατος, την τροποποίηση και τη βελτίωσή του ανεξάρτητα από τον αρχικό δηµιουργό του. Η πλειοψηφία των εταιρειών πληροφορικής θεωρεί το παραγόµενο από αυτές λογισµικό ως πνευµατική τους ιδιοκτησία και διατηρεί τον πηγαίο κώδικα «κλειστό», δηλαδή µη διαθέσιµο στο κοινό ή ακόµα και στους πελάτες τους. Η µη διάθεση του κώδικα στο ευρύ κοινό δηµιουργεί δεσµεύσεις: Ο πελάτης δεν έχει τη δυνατότητα παρέµβασης στο λογισµικό που έχει αγοράσει µε αποτέλεσµα να εξαρτάται από την εταιρεία παραγωγής για τυχόν βελτιώσεις και αλλαγές Οι αναβαθµίσεις λογισµικού συνήθως χρεώνονται επιπλέον από τις εταιρείες, ενώ τα εναλλακτικά µοντέλα αδειών χρήσης, όπως περιοδική ενοικίαση του λογισµικού, κατά κανόνα επιβαρύνουν τον πελάτη αυξάνοντας τελικά το συνολικό κόστος Ο πελάτης δεν έχει δυνατότητα επιλογής στον τρόπο χρήσης και αποθήκευσης των δεδοµένων του, γεγονός που τον υποχρεώνει να εξακολουθεί να χρησιµοποιεί προϊόντα της ίδιας εταιρείας 1.2 Το ξεκίνηµα µίας φιλοσοφίας Οι παραπάνω δεσµεύσεις ώθησαν πολλούς φοιτητές και επαγγελµατίες πληροφορικής να δηµιουργήσουν λογισµικό το οποίο διέθεταν µ ε τον πηγαίο κώδικα επιτρέποντας ελεύθερα αλλαγές σε αυτόν και το οποίο για λόγους διαφοροποίησης ονοµάζεται Ελεύθερο Λογισµικό / Λογισµικό Ανοικτού Κώδικα (ΕΛ /ΛΑΚ). Η φιλοσοφία αυτή ωρίµασε αρκετά ώστε να 3

παρέχει ποιοτικές εναλλακτικές λύσεις και πολλοί ιδιώτες και εταιρείες την υιοθέτησαν. Το Ελεύθερο Λογισµικό / Λογισµικό Ανοικτού Κώδικα (ΕΛ /ΛΑΚ) σήµερα είναι ένα παγκόσµιο φαινόµενο που βασίζεται στο παραπάνω µοντέλο ανάπτυξης λογισµικού. Η ραγδαία εξάπλωσή του οφείλεται τόσο στο χαµηλό κόστος χρήσης του, όσο και στις δυνατότητες που προσφέρει η ελεύθερη πρόσβαση στον πηγαίο κώδικα. Οι όροι διανοµής του ΕΛ /ΛΑΚ πρέπει να πληρούν συγκεκριµένα κριτήρια, τα βασικότερα από τα οποία είναι η ελεύθερη χρήση, αντιγραφή, αναδιανοµή και µεταβολή του. 1.3 Προώθηση του ΕΛ/ΛΑΚ στο δηµόσιο τοµέα, τις επιχειρήσεις και τους πολίτες: Η στάση της πολιτείας απέναντι στο ΕΛ/ΛΑΚ µπορεί να διαµορφωθεί µεταξύ ενός πλαισίου ελάχιστης υποστήριξης και ενός πλαισίου δυναµικής υποστήριξης. Ένα ελάχιστο πλαίσιο υποστήριξης δηµιουργείται µε την διάθεση χρόνου και πόρων σε συγκεκριµένους τοµείς. Ένα δυναµικό πλαίσιο υποστήριξης προϋποθέτει την θέσπιση νοµοθετικού πλαισίου προτίµησης λύσεων ΕΛ/ΛΑΚ, όπου αυτό είναι τεχνικά δυνατό και την άµεση ή έµµεση χρηµατοδότηση εναλλακτικών λύσεων ΕΛ/ΛΑΚ σε τοµείς στρατηγικής, κοινωνικής ή οικονοµικής σκοπιµότητας. Σύνοψη προτάσεων Ενίσχυση έργων σχετικά µε την τεκµηρίωση, µετάφραση και τον εξελληνισµό του ελεύθερου λογισµικού. Ανάπτυξη συνεργασιών για την πραγµατοποίηση έργων ελεύθερου λογισµικού δηµόσιου ενδιαφέροντος Ενηµέρωση και σταδιακή προώθηση της χρήσης ΕΛ/ΛΑΚ για την αντιµετώπιση συγκεκριµένων αναγκών σε διάφορους τοµείς του δηµοσίου Ενηµέρωση και καθοδήγηση επιχειρήσεων για τα πλεονεκτήµατα χρήσης ή µετάβασης σε ΕΛ/ΛΑΚ Ενηµέρωση επιχειρήσεων για τα νέα επιχειρησιακά µοντέλα που βασίζονται σε ΕΛ/ΛΑΚ µε στόχο την διασφάλιση του απαραίτητου επιπέδου υποστήριξης που απαιτεί η χρήση από το δηµόσιο τοµέα και τόνωση της οικονοµικής δραστηριότητας Ανάπτυξη ερευνητικών προγραµµάτων σχετικά µε τις οικονοµικές και κοινωνικές επιπτώσεις του ΕΛ/ΛΑΚ 4

1.4 Εισαγωγή και προώθηση του ελεύθερου λογισµικού στην εκπαίδευση: Ενθάρρυνση της ανάπτυξης ΕΛ/ΛΑΚ από την ίδια την εκπαιδευτική κοινότητα. Το ΕΛ/ΛΑΚ µε την συµµετοχή και των εκπαιδευτικών µπορεί να οδηγήσει σε εκπαιδευτικά προγράµµατα που να έχουν πραγµατικά εκπαιδευτικό χαρακτήρα µε συµπαγή παιδαγωγική και εκπαιδευτική υποδοµή. Ενθάρρυνση της ανάπτυξης δηµοφιλών εκπαιδευτικών τίτλων πολυµέσων βασισµένων σε ΕΛ/ΛΑΚ. Τεχνική υποστήριξη και παιδαγωγική καθοδήγηση της ανάπτυξης και προσαρµογής του εκπαιδευτικού λογισµικού, καθώς και αξιολόγηση των προϊόντων και υπηρεσιών. Επιµόρφωση των εκπαιδευτικών στην παιδαγωγική αξιοποίηση του εκπαιδευτικού υλικού που παράγεται (λογισµικό, δραστηριότητες κλπ), και στην εγκατάσταση, configuration και διαχείριση ΕΛ/ΛΑΚ. Προώθηση της παραγωγής ΕΛ/ΛΑΚ στα πανεπιστήµια στο πλαίσιο οµαδικών εργασιών και µε ενίσχυση της τακτικής δηµοσίευσης των εργασιών (προγραµµάτων) σαν ΕΛΛΑΚ. ηµιουργία µαθηµάτων στη χρήση λογισµικού πολυµέσων για την εκπαίδευση, και προγραµµατισµό πολυµέσων σε ΕΛ/ΛΑΚ. 1.5 Προσαρµογή του νοµικού πλαισίου σχετικά µε τη διαδικασία απόκτησης και τις προδιαγραφές του λογισµικού στο δηµόσιο τοµέα: ιαφανής και αξιοκρατική επιλογή λογισµικού βάσει των αναγκών. ιασφάλιση των κρατικών δεδοµένων και της διαλειτουργικότητας καθιερώνοντας ανοικτά πρότυπα Εξέταση της δυνατότητας κατοχής από τη πολιτεία του πηγαίου κώδικα όλων (ακόµα και των έτοιµων λύσεων) των πακέτων λογισµικού που αγοράζει για χρήση στις υπηρεσίες τις οποίες παρέχει. 5

2. Το Ελεύθερο Λογισµικό & Λογισµικό Ανοικτού Κώδικα στη εκπαίδευση 2.1 Ανοιχτό Λογισµικό: Μια ιστορική και δυναµική ιδέα Το λογισµικό αναδεικνύεται πλέον σε εργαλείο ανάπτυξης όλων των τοµέων της οικονοµικής και κοινωνικής ζωής. Σηµαντική ώθηση στην αγορά έχει δώσει τα τελευταία χρόνια η ανάπτυξη των εφαρµογών ανοιχτού λογισµικού. Η δυναµική είσοδος του ανοιχτού λογισµικού στην αγορά δηµιουργεί νέες συνθήκες ανταγωνισµού µε οφέλη για τον καταναλωτή και ταυτόχρονα αποτελεί µια ευκαιρία για την περαιτέρω ανάπτυξη του κλάδου τόσο στην Ευρώπη όσο και στη χώρα µας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναγνωρίζοντας την αξία του ανοιχτού λογισµικού- µια ιδέας που ξεκίνησε από τη δεκαετία του 1960- χρηµατοδοτεί ήδη από το 1999 σχετικά έργα και µελέτες. Στο πλαίσιο αυτό στο IDA Πρόγραµµα (Electronic Interchange of Data between Administrations) που σχεδιάστηκε µε πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής µε στόχο την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών για την αύξηση της διαδραστικότητας των κρατών µελών στον τοµέα της δηµόσιας διοίκησης- λειτουργεί Παρατηρητήριο για το Ελεύθερο Λογισµικό. Μάλιστα, το IDA έχει ήδη ολοκληρώσει µελέτη χρήσης του Ελεύθερου Λογισµικού/ Λογισµικού Ανοιχτού Κώδικα και έχει δηµοσιοποιήσει οδηγό µετάβασης σε ανοιχτό λογισµικό http://europa.eu.int/ispo/ida/ jsps/index.jsp?fuseaction=home. Αντίστοιχα, ενθαρρύνεται η χρήση του ανοιχτού λογισµικού και η υιοθέτηση ανοιχτών προτύπων στο σχέδιο δράσης eeurope 2005, στο πλαίσιο διαλειτουργικότητας για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο αυτό της ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης για το ελεύθερο λογισµικό εγκαινίασε ένα νέο κόµβο http://europa.eu.int/information_society/ activities/opensource/. Η ιστοσελίδα παρέχει πληροφορίες για τα ευρωπαϊκά προγράµµατα και τις πρωτοβουλίες για το ελεύθερο λογισµικό. Αναλυτικότερα, οι πληροφορίες που περιέχονται στην ιστοσελίδα αφορούν δραστηριότητες που αναλαµβάνει η Γενική ιεύθυνση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Κοινωνία της Πληροφορίας και αντίστοιχα το Πρόγραµµα IDA αφού οι δραστηριότητες αυτές αποτελούν τον πυρήνα των δράσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στα θέµατα ανάπτυξης της Κοινωνίας της Πληροφορίας ενώ σύντοµα το περιεχόµενο θα διευρυνθεί ώστε να καλύπτει και δραστηριότητες σχετικές µε το ανοιχτό λογισµικό και στις άλλες ιευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Στη χώρα µας, ενσωµατώνοντας τις ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες, συγκροτήθηκε µέσω του Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Κοινωνία της Πληροφορίας, οµάδα εργασίας για το Ελεύθερο Λογισµικό / Λογισµικό Ανοιχτού Κώδικα για τη µελέτη των δυνατοτήτων αξιοποίησης αλλά και την 6

προώθηση της χρήσης του στο δηµόσιο τοµέα, στις επιχειρήσεις και στην εκπαίδευση. Το Ελεύθερο Λογισµικό & Λογισµικό Ανοικτού Κώδικα (ΕΛ&ΛΑΚ / Free and Open Source Software - FOSS) είναι λογισµικό όπως κάθε άλλο λογισµικό και η εγκατάσταση και λειτουργία του δεν διαφέρει από το υπόλοιπο λογισµικό, το οποίο συνήθως ονοµάζεται «λογισµικό κλειστού κώδικα - ΛΚΚ» (proprietary software/ closed source software - CSS). Η βασική τους διαφορά βρίσκεται στην άδεια χρήσης / εκµετάλλευσης. Η άδεια εκµετάλλευσης του ΛΚΚ η οποία χρεώνεται, συνήθως οριοθετεί τις δυνατότητες που έχει ο πελάτης στην χρήστη, στην αλλαγή, στην αντιγραφή και φυσικά στην διανοµή της εφαρµογής. Αντίθετα το ΕΛ&ΛΑΚ δεν θέτει τέτοιους περιορισµούς και κατά κανόνα στην διάθεση του χρήστη βρίσκεται και ο πηγαίος κώδικας του λογισµικού (άδειες χρήσης όµως για το ΕΛ&ΛΑΚ υπάρχουν). Το λογισµικό που έχει παραχθεί σύµφωνα µε το ΕΛ&ΛΑΚ, µπορεί να χρησιµοποιηθεί, να αλλαχθεί και να διανεµηθεί ελευθέρα, χωρίς χρέωση για την απόκτηση άδειας. Πρόκειται για µία εναλλακτική λύση, αναφορικά µε το υφιστάµενο (κλειστό) λογισµικό, το οποίο συνήθως προσφέρεται από τις επιχειρήσεις της Πληροφορικής. Καθώς δεν υπάρχουν σηµεία πώλησης για την προµήθεια κάποιου ΕΛ&ΛΑΚ, η βασική πηγή πρόσβασης τα τελευταία χρόνια σε διαθέσιµο ΕΛ&ΛΑΚ, είναι το INTERNET. Η ραγδαία ανάπτυξη του INTERNET είχε σαν αποτέλεσµα την µε γοργούς ρυθµούς αύξηση της διάδοσης του ΕΛ&ΛΑΚ και τον εκρηκτικό πολλαπλασιασµό των έργων που χαρακτηρίζονται σαν ΕΛ&ΛΑΚ. Σε αυτό συνέτειναν τα τελευταία χρόνια η υποστήριξη του ΕΛ&ΛΑΚ διεθνώς, από επιχειρήσεις, οργανισµούς όπως ο UNESCO, αλλά και κυβερνήσεις (και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ασχολείται ενεργά µε το θέµα). Η άµεση σχέση του ΕΛ&ΛΑΚ µε το INTERNET, αλλά και η συνεργασία που έµµεσα επιβάλει στους κατασκευαστές του, έχει σαν συνέπεια την συµµόρφωση του µε τα ανοικτά πρότυπα ανάπτυξης, προσφέροντας στους χρήστες του σηµαντικά πλεονεκτήµατα, πλέον του µηδαµινού κόστους απόκτησης. Φυσικά δεν λείπουν και τα µειονεκτήµατα. Το ΕΛ&ΛΑΚ προτείνει ένα εναλλακτικό τρόπο κατασκευής, διάθεσης και εκµετάλλευσης του λογισµικού, ο οποίος διαφέρει σηµαντικά από τον γνωστό εµπορικό τρόπο που προσφέρουν το λογισµικό τους οι εταιρείες πληροφορικής. Οι διαδικασίες υλοποίησης του ΕΛ&ΛΑΚ µοιάζουν αρκετά µε την ακαδηµαϊκή διάχυση των ερευνητικών µελετών και εργασιών, από την εφαρµογή των οποίων στην περιοχή της Πληροφορικής έχουν προέλθει διάφορα δηµοφιλή έργα όπως το INTERNET, o παγκόσµιος ιστός (WWW), το λειτουργικό σύστηµα LINUX και άλλα πολλά. Η υλοποίηση µιας εφαρµογής ΕΛ&ΛΑΚ προϋποθέτει την έµπρακτη συµµετοχή πολλών επιστηµόνων και τεχνικών, οι οποίοι συµβάλλουν στην ολοκλήρωση και την συντήρηση του. Φυσικό µέσο επικοινωνίας αυτών των εθελοντών προγραµµατιστών είναι το INTERNET, το οποίο επιτρέπει την εύκολη διάθεση του κώδικα (πηγαίου και εκτελέσιµου) και της τεκµηρίωσης αυτού, αλλά και την ανταλλαγή απόψεων 7

για την τεχνολογική υποδοµή στην οποία στηρίζεται το λογισµικό, για την λειτουργικότητα του και για τα σφάλµατα που παρουσιάζει αυτό, µε άµεσα αποτελέσµατα την αξιοπιστία, την επεκτασιµότητα και την συνεχή αναβάθµιση της εφαρµογής. Ιστορικά, το συγκεκριµένο µοντέλο ανάπτυξης λογισµικού επικρατούσε κατά την διάρκεια των δεκαετιών του 60 και του 70, αντίθετα µε τις δεκαετίες του 80 και του 90, όπου επεκράτησε στην αγορά της Πληροφορικής το µοντέλο ΛΚΚ, ενώ το ΕΛ&ΑΚ περιορίστηκε κυρίως µεταξύ των ακαδηµαϊκών ιδρυµάτων και των ερευνητικών κέντρων, µε πολύ µικρή συµµετοχή των εταιρειών της Πληροφορικής. Ουσιαστικά, η διάχυση του ΕΛ&ΛΑΚ έρχεται να δράσει καταλυτικά στη αλλαγή του κλίµατος που ήδη έχει αρχίσει να εµφανίζεται στην αγορά του λογισµικού (αλλά και γενικότερα στην αγορά της Πληροφορικής), η οποία αλλαγή συνίσταται στην µετατροπή αυτής της αγοράς, από αγορά προσφοράς προϊόντων σε αγορά παροχής υπηρεσιών. ηλαδή υπάρχει η τάση το µεγάλο µέρος των κερδών του κύκλου εργασιών των επιχειρήσεων Πληροφορικής να µην προέρχεται πλέον από την πώληση αγαθών πληροφορικής (άδειες χρήσης, συγκεκριµένα προϊόντα / είδη), αλλά από την υποστήριξη που θα προσφέρεται στην ολοκλήρωση ενός έργου λογισµικού. Μια τέτοια υποστήριξη περιλαµβάνει ένα ευρύ φάσµα υπηρεσιών, οι οποίες αφορούν σε διαδικασίες σχεδιασµού της εγκατάστασης της εφαρµογής, σε υπηρεσίες παραµετροποίησης, σε επεκτάσεις για την ικανοποίηση ιδιαίτερων αναγκών του πελάτη, τυχόν µεταπτώσεις (µεταφορές από το παλιό στο νέο σύστηµα) δεδοµένων, σε ενέργειες για την ασφάλεια του συστήµατος, στην τεκµηρίωση για τον αποτελεσµατικό τρόπο λειτουργίας, την εκπαίδευση των χρηστών, στα επίπεδα συντήρησης και γενικότερα στην εξασφάλιση της οµαλής λειτουργίας του όλου συστήµατος (υλικό και λογισµικό). Τελικά, µαζικές επιλογές ΕΛ&ΛΑΚ από ορισµένες επιχειρήσεις / οργανισµούς / ιδρύµατα είναι δυνατόν να επιφέρουν δραστικές αλλαγές στην ανάπτυξη του λογισµικού και στον τρόπο εξυπηρέτησης των χρηστών µε άµεσες επιπτώσεις στον τεχνολογικό και οικονοµικό τοµέα σε τοπικό τουλάχιστον επίπεδο. Επιπτώσεις που µάλλον ωφελούν τους εµπλεκόµενους (χρήστες, επιχειρήσεις, οργανισµούς, κράτη) σε µία τέτοια κίνηση. Αυτός ουσιαστικά είναι και ο λόγος που αρκετές κυβερνήσεις έχουν εκδώσει διάφορους οδηγούς και έχουν ανακοινώσει πολιτικές αναφορικά µε το ΕΛ&ΛΑΚ. 2.2 ιαφορά µεταξύ του ΕΛ και του ΛΑΚ Κατά την διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας, δηµιουργήθηκαν δύο διαφορετικά κινήµατα που αφορούσαν στην ελεύθερη διανοµή του λογισµικού. Το κίνηµα του Ελεύθερου Λογισµικού (ΕΛ), το οποίο εκφράζεται από τον οργανισµό Free Software Foundation (FSF) και το κίνηµα του Λογισµικού Ανοιχτού Κώδικα(ΛΑΚ), όρος που χρησιµοποιείται από το Open Source Initiative (OSI). Τα δύο κινήµατα έχουν πολλά κοινά σηµεία και ορισµένες 8

ιδεολογικές διαφορές. Ουσιαστικά όµως και τα δύο προωθούν την ελεύθερη διακίνηση του λογισµικού και την χωρίς περιορισµούς πρόσβαση στον πηγαίο του κώδικα. Οι ιδεολογικές διαφορές είναι ότι το ένα (ΕΛ) υποστηρίζει πως ο κώδικάς (πηγαίος και εκτελέσιµος) πρέπει να είναι διαθέσιµος σε όλους, διότι µόνο έτσι η εξασφαλίζεται η ελευθερία του χρήστη (ανεξαρτησία από τον κατασκευαστή), ενώ το άλλο (ΛΑΚ) υποστηρίζει ότι ο κώδικας πρέπει να είναι διαθέσιµος σε όλους, διότι αυτό κάνει τα προγράµµατα καλύτερα. 2.3 Ελεύθερο Λογισµικό (ορισµός) Σύµφωνα µε τον ορισµό του ελεύθερου λογισµικού, όπως περιγράφεται από το Free Software Foundation (www.fsf.org - www.gnu.org) στην αντίστοιχη δικτυακή σελίδα http://www.gnu.org/philosophy/free-sw.html, ο χρήστης είναι ελεύθερος να: 1. Χρησιµοποιεί το λογισµικό, όπως αυτός επιθυµεί. 2. Μελετήσει το κώδικα και να προσαρµόσει το λογισµικό στις ανάγκες του. Απαιτείται ελεύθερη πρόσβαση στον πηγαίο κώδικα του λογισµικού. 3. Αναδιανείµει το λογισµικό σε άλλους χρήστες, που θα το χρησιµοποιήσουν, όπως αυτοί κρίνουν. 4. Βελτιώσει το λογισµικό (αύξηση λειτουργικότητας, διόρθωση λαθών κλπ) και να διαθέσει τις βελτιώσεις αυτές στο κοινό. Απαιτείται ελεύθερη πρόσβαση στον πηγαίο κώδικα του λογισµικού. 2.4 Λογισµικό ανοικτού κώδικα (ορισµός) Σύµφωνα µε τον ορισµό του Λογισµικού Ανοικτού Κώδικα (Open Source Code), τα βασικά γνωρίσµατα που το χαρακτηρίζουν (http://www.opensource.org/docs/definition.php) είναι τα εξής: 1. Ελεύθερη αναδιανοµή. Καθένας µπορεί να διανείµει το λογισµικό ανοικτού κώδικα, δωρεάν ή µε κάποιο αντίτιµο (για παράδειγµα, µαζί µε την εφαρµογή να παρέχονται η εγγύηση και οι υπηρεσίες συντήρησης) 2. ιαθεσιµότητα του πηγαίου κώδικα. Το πρόγραµµα πρέπει να συµπεριλαµβάνει τον πηγαίο κώδικα, και να επιτρέπει τη διανοµή του σε πηγαία ή σε µεταγλωττισµένη µορφή. 3. Τα νέα έργα και οι τροποποιήσεις, µπορούν να διανεµηθούν κάτω από τους ίδιους όρους της άδειας που συνοδεύει το αρχικό λογισµικό. 4. Καµία διάκριση, σε βάρος ατόµων ή οµάδων, δεν µπορεί να συµπεριλαµβάνεται στο κείµενο της άδειας. 9

5. Καµία διάκριση, σε βάρος των πεδίων δράσης του λογισµικού, δεν µπορεί να συµπεριλαµβάνεται στο κείµενο της άδειας (πχ. «Επιχειρήσεις» ή «Εµπόριο»). 6. ιανοµή της άδειας: Τα δικαιώµατα που συνοδεύουν το πρόγραµµα πρέπει να αφορούν σε όλους όσους αναδιανέµεται, χωρίς να χρειάζεται να αποκτήσουν επιπρόσθετη άδεια. 7. Η άδεια δεν µπορεί να εξαναγκάσει να συµπεριληφθεί το λογισµικό σε ένα συγκεκριµένο προϊόν ή πακέτο: αν ανήκει σε µια συγκεκριµένη διανοµή λογισµικού και εάν το λογισµικό αφαιρεθεί από εκείνη τη διανοµή και χρησιµοποιείται ή διανέµεται µε τους όρους της άδειας του προγράµµατος, όλοι όσοι αποκτήσουν το πρόγραµµα θα πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώµατα µε εκείνους που έχουν την αρχική διανοµή λογισµικού. 8. Η άδεια δεν πρέπει να επηρεάζει άλλο λογισµικό και δεν µπορεί να θέσει περιορισµούς, ώστε να διανέµεται µαζί µε το λογισµικό. 2.5 Πλεονεκτήµατα / µειονεκτήµατα του ΕΛ&ΛΑΚ Το µοντέλο ανάπτυξης και διάθεσης του λογισµικού που χαρακτηρίζει το ΕΛ&ΛΑΚ παρουσιάσει κάποια πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα, τα οποία διακρίνονται σε δύο κυρίως σε επίπεδα: 1. αυτό της ανάπτυξης και υποστήριξης και 2. αυτό της λειτουργίας και χρήσης. Επίπεδο ανάπτυξης και υποστήριξης (πλεονεκτήµατα / µειονεκτήµατα) Σε αυτό το επίπεδο αναφερόµαστε στα πλεονεκτήµατα και στα µειονεκτήµατα που θα έχει αν κάποια επιχείρηση πληροφορικής (ή µέλη ενός εκπαιδευτικού ιδρύµατος / ερευνητικού κέντρου) αποφασίσει να συµµετάσχει στην ανάπτυξη ενός έργου ΕΛ&ΛΑΚ ή να διανείµει και να υποστηρίζει κάποιο λογισµικό ΕΛ&ΛΑΚ. Πλεονεκτήµατα σε επίπεδο ανάπτυξης & υποστήριξης: Αύξηση ανταγωνιστικότητας: σε επίπεδο ανάπτυξης οι επιχειρήσεις, οργανισµοί κλπ που θα αποφασίσουν να προσφέρουν υπηρεσίες, οι οποίες στηρίζονται σε ΕΛ&ΛΑΚ θα πρέπει προχωρήσουν σε δοµικές αλλαγές στον τρόπο εξυπηρέτησης των πελατών τους. Το τελευταίο, δεν καθόλου αρνητικό ιδιαίτερα για τις ελληνικές επιχειρήσεις, καθώς θ αυξήσει την ανταγωνιστικότητα τους, όχι µόνο σε εθνικό αλλά σ ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Και αυτό διότι είναι γνωστό, ότι πολύ δύσκολα ένα ελληνικό προϊόν 10

λογισµικού µπορεί να καταξιωθεί σε ευρωπαϊκό ή διεθνές επίπεδο και συνήθως η επιτυχία του περιορίζεται (για εύλογους λόγους) µόνο στην ελληνική αγορά. Ελληνικές επιχειρήσεις µε πιστοποιηµένες υπηρεσίες, µπορούν πιο εύκολα ν ανταγωνιστούν ξένες εταιρείες, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για το ίδιο προσφερόµενο ΕΛ&ΛΑΚ αγαθό. Αύξηση κερδών: επιπλέον αυτή η εναλλακτική δυνατότητα παροχής υπηρεσιών, αναµένεται ν αυξήσει σηµαντικά τα περιθώρια κέρδους των εταιρειών πληροφορικής, καθώς δεν θα πρέπει απλά ν αγοράσουν κάποιο προϊόν λογισµικού και να το µεταπωλήσουν στην συνέχεια µε κάποιο (πιθανότατα) µειωµένο κέρδος για λόγους ανταγωνισµού. Νέο µερίδιο αγοράς: φυσικά, οι επιχειρήσεις πληροφορικής έµµεσα αποκτούν πρόσβαση σε ένα διόλου ευκαταφρόνητο (σύµφωνα µε γνωστές στατιστικές µελέτες) µερίδιο αγοράς, αυξάνοντας το εύρος της πελατειακής τους βάσης. Τεχνογνωσία: όµως το µεγάλο όφελος που θα έχουν οι επιχειρήσεις / οργανισµοί, αλλά και τα ακαδηµαϊκά ιδρύµατα που θα ενστερνιστούν το ΕΛ&ΛΑΚ, είναι η απόκτηση νέας τεχνογνωσίας και η συνεχής ανανέωση αυτής. Τεχνογνωσία την οποία κρατούν για δικό τους λογαριασµό οι εταιρείες που κατασκευάζουν λογισµικό «κλειστού» τύπου. Κύρος: τέλος στα πλεονεκτήµατα µιας τέτοια κίνησης περιλαµβάνονται το αυξηµένο ποσοστό εκτίµησης και αποδοχής που θα αποκτήσουν στην κοινότητα της Πληροφορικής (ιδιαίτερο σηµαντικό για τ ακαδηµαϊκά ιδρύµατα και ερευνητικά κέντρα) και η άµεση επαφή µε τους πελάτες (αυτό ενδιαφέρει τις επιχειρήσεις). Μειονεκτήµατα σε επίπεδο ανάπτυξης & υποστήριξης: Εξειδικευµένο προσωπικό: για την ανάπτυξη και υποστήριξη ενός ΕΛ&ΛΑΚ, απαιτείται εξειδικευµένο προσωπικό, πράγµα που συνήθως είναι δύσκολο να βρεθεί στην αγορά εργασίας (ιδιαίτερα όταν αναφερόµαστε σε τοπικό επίπεδο). Για παράδειγµα, εύκολα βρίσκει κάποιος προσωπικό στην αγορά εργασίας, το οποίο είναι σε θέση να κάνει απλοϊκή διαχείριση ενός συστήµατος MS-Windows. Η διαχείριση ενός υπολογιστή µε λειτουργικό σύστηµα Linux απαιτεί συνήθως περισσότερες γνώσεις (αλλά κυρίως εξοικείωση µε το περιβάλλον εργασίας του Linux). Αυτό βέβαια δεν είναι πάντα µειονέκτηµα, καθώς αν βρεθεί ο ειδικός (ή αν εκπαιδευτεί το υπάρχον προσωπικό) τότε οι προοπτικές ανάπτυξης και τεχνολογικής εξέλιξης της επιχείρησης, αυξάνονται σηµαντικά. 11

υσπιστία / ανασφάλεια: οι περισσότεροι χρήστες είναι δύσπιστοι απέναντι σ ένα λογισµικό που προσφέρεται δωρεάν και προτιµούν την σιγουριά ενός λογισµικού κλειστού κώδικα, όπως συνήθως προσφέρεται από µεγάλες και γνωστές εταιρείες της Πληροφορικής (Microsoft, Oracle SAP κλπ). Ένας άλλος λόγος είναι ότι κανείς δεν πρόκειται να τους κατηγορήσει αν επιλέξουν το λογισµικό κάποιας µεγάλης εταιρείας και το έργο αποτύχει. Ενώ σε περίπτωση επιλογής λογισµικού ανοικτού κώδικα, αν το έργο αποτύχει η θέση του αξιολογητή είναι δυσχερής. 2.6 Επίπεδο λειτουργίας και χρήσης (πλεονεκτήµατα / µειονεκτήµατα) Εδώ αναφερόµαστε στα πλεονεκτήµατα και τα µειονεκτήµατα που θα έχει αν κάποιος χρήστης (ή επιχείρηση, ή ίδρυµα κλπ) αποφασίσει να προµηθευτεί ένα λογισµικό ΕΛ&ΛΑΚ, για να ικανοποιήσει ορισµένες ανάγκες του. Πλεονεκτήµατα σε επίπεδο λειτουργίας & χρήσης: Χαµηλό κόστος απόκτησης: εύλογο πλεονέκτηµα. Αν µάλιστα υπολογίσουµε το κόστος των αναβαθµίσεων για κάποιο ΛΚΚ, τότε η λύση ΕΛ&ΛΑΚ καθίσταται ακόµη πιο συµφέρουσα. Ποιότητα: η ελεύθερη διάθεση του πηγαίου και του εκτελέσιµου κώδικα της εφαρµογής έχει σαν αποτέλεσµα τον συνεχή και συστηµατικό έλεγχο από πάρα πολλούς προγραµµατιστές αλλά και χρήστες. Αυτό µε την σειρά του έχει σαν επακόλουθο, τον γρήγορο εντοπισµό των λαθών και την συνεχή αναβάθµιση του λογισµικού. Ασφάλεια: χωρίς να υπάρχει κάποια εγγύηση των κατασκευαστών του ΕΛ&ΛΑΚ, η ασφάλεια του λογισµικού ΕΛ&ΛΑΚ είναι σίγουρα καλύτερη από αυτή του ΛΚΚ. Αυτό διότι τυχόν σφάλµατα εντοπίζονται πολύ γρήγορα από την κοινότητα των εθελοντών προγραµµατιστών που ασχολούνται µε το έργο. Αντίθετα, καµία εταιρεία κατασκευής λογισµικού δεν πρόκειται να παραδεχθεί ελαττώµατα της εφαρµογής της που έχουν να κάνουν µε την ασφάλεια των δεδοµένων (απλούστατα διότι δεν θα µπορούσαν να πουλήσουν το λογισµικό τους). Όµως αρκετές φορές γινόµαστε µάρτυρες τέτοιων φαινοµένων. Τα αντίστοιχα λάθη µίας εφαρµογής ΕΛ&ΛΑΚ είναι γνωστά εξ' αρχής και ο χρήστης, είτε δεν επιλέγει το λογισµικό, είτε προσπαθεί να τα διορθώσει (ή να περιµένει µέχρι να διορθωθούν από άλλους). Αξιοπιστία: Έρευνες, που έχουν κατά καιρούς εκπονηθεί από ανεξάρτητους οργανισµούς, έχουν δείξει ότι το ΕΛ&ΛΑΚ είναι 12

περισσότερο αξιόπιστο από το ΛΚΚ. Αυτό δεν είναι παράξενο, καθώς οι διάφορες εταιρείες πληροφορικής που αναπτύσσουν λογισµικό, συχνά για λόγους κόστους, προώθησης προϊόντων και χρονικών περιορισµών, δεν ελέγχουν επαρκώς τα προϊόντα τους. Αντίθετα, στην υλοποίηση ενός ΕΛ&ΛΑΚ, δεν υπάρχει καµία τέτοιου είδους πίεση. Ανοικτά πρότυπα: για να εξασφαλιστεί η συνεργασία των συνεργαζόµενων προγραµµατιστών η υλοποίηση του λογισµικού θα πρέπει να ακολουθεί ανοικτά πρότυπα ανάπτυξης (διαλειτουργικότητα). Αυτό είναι ένα σηµαντικό πλεονέκτηµα για τους χρήστες, καθώς είναι σε θέση να επιλέξουν το φορέα υποστήριξης της εφαρµογής τους και να τον αλλάξουν, αν δεν είναι ευχαριστηµένοι από το επίπεδο των υπηρεσιών που τους προσφέρεται. Σε µία τέτοια περίπτωση ο νέος φορέας υποστήριξης, θα έχει πρόσβαση στην ίδια πληροφόρηση που έχουν οι κατασκευαστές του λογισµικού. Επεκτασιµότητα / προσαρµοστικότητα: καθώς ο πηγαίος κώδικας είναι διαθέσιµος στον καθένα και η ανάπτυξη του ΕΛ&ΛΑΚ ακολουθεί ανοικτά πρότυπα, ο χρήστης είναι σε θέση να ζητήσει από οποιονδήποτε αλλαγές στο λογισµικό για την ικανοποίηση των δικών ιδιαίτερων αναγκών. Εξ άλλου επισκεπτόµενος αντίστοιχες σελίδες της εφαρµογής στο INTERNET, θα µπορεί ανά πάσα στιγµή να ενηµερώνεται για τις νέες εκδόσεις του λογισµικού. Μειονεκτήµατα σε επίπεδο λειτουργίας & χρήσης: ύσκολη επιλογή: Η πληθώρα του λογισµικού δεν σηµαίνει απαραίτητα ότι µπορεί κάποιος να βρει και την κατάλληλη εφαρµογή. Για παράδειγµα δεν είναι εύκολο να βρει κανείς λογισµικό για την εµπορική ή την οικονοµική διαχείριση µιας επιχείρησης (αν και τα τελευταία χρόνια έχουν ξεκινήσει ορισµένα τέτοια έργα). Παρουσία σφαλµάτων: Στις αρχικές εκδόσεις κάποιου ΕΛ&ΛΑΚ υπάρχουν συχνά αρκετά λάθη και προβλήµατα. Καλύτερα είναι να περιµένει κάποιος για νέες βελτιωµένες εκδόσεις. Πενιχρή τεκµηρίωση: Συχνά δεν δίνεται το απαιτούµενο βάρος στην τεκµηρίωση της εφαρµογής και πιο συγκεκριµένα στο εγχειρίδιο χρήσης και λειτουργίας, ιδιαίτερα στις αρχικές εκδόσεις της εφαρµογής. Το ίδιο µπορεί να συµβαίνει και στην τεκµηρίωση του πηγαίου κώδικα. Ενδεχόµενη στασιµότητα: δεν υπάρχουν εγγυήσεις για την συνέχιση κάποιου έργου ΕΛ&ΛΑΚ. Αυτό είναι δυνατόν να συµβεί αν δεν υπάρχουν χρηµατοδότες ή αν χαθεί το ενδιαφέρον των 13

εθελοντών προγραµµατιστών για το συγκεκριµένο έργο. Συνήθως τέτοιου είδους έργα µένουν στάσιµα ή εξελίσσονται µε αργούς ρυθµούς. Περιβάλλον εργασίας: η φιλικότητα προς τον χρήστη είναι ένα άλλο µεγάλο πρόβληµα. Αυτό συµβαίνει είτε διότι οι κατασκευαστές δεν δίνουν την απαιτούµενη σηµασία, είτε διότι ο χρήστης είναι συνηθισµένος σε διαφορετικό περιβάλλον εργασίας (αυτό του αντίστοιχου εµπορικού λογισµικού) και δεν µπορεί να προσαρµοστεί εύκολα στο νέο περιβάλλον εργασίας. Ανεπαρκής υποστήριξη υλικού: οι απαιτήσεις σε εξειδικευµένο υλικό, πολλές φορές καθιστούν ένα ΕΛ&ΛΑΚ δυσλειτουργικό, για λόγους ιδιαίτερης τεχνικής υποστήριξης ή ανεπαρκές για τον έλεγχο αυτού του υλικού (για παράδειγµα συσκευές πολυµέσων). Λιτή ενηµέρωση για νέα έργα: δεν υπάρχει επαρκής ενηµέρωση για τις υπάρχουσες εφαρµογές, ούτε για τα νέα έργα που ξεκινούν. Αυτό είναι λογικό καθώς δεν λαµβάνουν χώρα ενέργειες προώθησης (διαφήµιση) των έργων του ΕΛ&ΛΑΚ. 14

3. *Ελεύθερο λογισµικό λογισµικό ανοιχτού κώδικα: νοµικές πτυχές 3.1 Ο πυρήνας της έννοιας τα βασικά χαρακτηριστικά του λογισµικού ανοιχτού κώδικα Λογισµικό ανοιχτού κώδικα είναι, εύλογα, το λογισµικό εκείνο που παρέχει ελεύθερη πρόσβαση σε τρίτους στον πηγαίο κώδικά του. Αυτό αποτελεί και το κρίσιµο στοιχείο που το διαφοροποιεί από άλλα προγράµµατα υπολογιστών. Τα θεµελιώδη εποµένως στοιχεία του λογισµικού ανοιχτού κώδικα, που το χαρακτηρίζουν και το διαφοροποιούν, είναι η ελεύθερη πρόσβαση στον πηγαίο κώδικά του, και η ελεύθερη διανοµή του. Αναφορικά µε τον πηγαίο κώδικά (source code) του, παρατηρείται ότι το λογισµικό ανοιχτού κώδικα συνοδεύεται και διανέµεται πάντα µαζί µε τον πλήρη και ακριβή πηγαίο του κώδικα. Οποιαδήποτε συµπίληση του κώδικα, πριν αυτός διανεµηθεί, δεν συµφωνεί µε τη φύση του λογισµικού ως ανοιχτού κώδικα. Εσκεµµένες αποκρύψεις τµηµάτων κώδικα ή άλλα «κλειδώµατα» οποιουδήποτε τύπου είναι εξίσου ασύµβατα. Ακόµα και αν το πρόγραµµα δεν συνοδεύεται από τον κώδικά του, έχει πάντως οποιοσδήποτε ευχερή και ακώλυτη πρόσβαση σε αυτόν, κυρίως µέσω του ιαδικτύου. Η γενική κατεύθυνση στην περίπτωση αυτή είναι ότι κάθε ενδιαφερόµενος µπορεί να χρησιµοποιήσει τον πηγαίο κώδικα του λογισµικού, έχοντας πλήρη, ευχερή και δωρεάν πρόσβαση σε αυτόν. Το δεύτερο χαρακτηριστικό του λογισµικού ανοιχτού κώδικα αφορά στην ελεύθερη διανοµή του. Ο δηµιουργός, και φορέας των περιουσιακών δικαιωµάτων λογισµικού ανοιχτού κώδικα δεν περιορίζει το δικαίωµα τρίτων να διανέµουν ελεύθερα, πωλώντας ή δωρίζοντας, το λογισµικό του. Η διανοµή αυτή µπορεί να γίνεται µε µόνο το εν λόγω λογισµικό ή και µε ενσωµάτωσή του, ως µέρος µιας συνολικής εφαρµογής που θα περιέχει προγράµµατα υπολογιστών από περισσότερες πηγές. Σε καµία περίπτωση ο δηµιουργός δεν απαιτεί την καταβολή δικαιωµάτων για τη χρήση και διανοµή αυτή. Ο δηµιουργός του λογισµικού ανοιχτού κώδικα διαθέτει ελεύθερα στο κοινό το έργο του, παραιτούµενος, στην ουσία, από κάθε «ενδιαφέρον» για την «τύχη» του. Καθένας µπορεί να το χρησιµοποιήσει ως έχει, να το διανείµει, να του επιφέρει αλλαγές ή βελτιώσεις, ή και να το πωλήσει, αν πράγµατι θεωρήσει ότι µπορεί να κερδίσει από αυτό. Τα παραπάνω δυο στοιχεία αποτελούν το αναγκαίο περιεχόµενο, ώστε να χαρακτηριστεί µια εφαρµογή λογισµικό ανοιχτού κώδικα. Και τα δυο αναφέρονται στον πυρήνα του δικαιώµατος της πνευµατικής ιδιοκτησίας, θέτοντάς τον σε αµφισβήτηση. Όλο το σύστηµα της προστασίας της πνευµατικής ιδιοκτησίας αποσκοπεί στο να ελέγχει ο δηµιουργός κάθε έργου τις χρήσεις του (copy-right), και φυσικά, στο να µένει αυτό αναλλοίωτο. Το ελεύθερο λογισµικό ανατρέπει το σχήµα αυτό. Στην ουσία, οι δηµιουργοί 15

λογισµικού ανοιχτού κώδικα παραιτούνται του δικαιώµατός τους να ελέγξουν τις περαιτέρω χρήσεις του έργου τους, και να αντλήσουν κέρδη από αυτό. Η νοµική σηµασία της επιλογής τους αυτής θα µας απασχολήσει παρακάτω στο σηµείο αυτό αρκεί να επισηµανθεί η ανατροπή που επιφέρει το λογισµικό ανοιχτού κώδικα στο υπάρχον νοµικό σύστηµα της πνευµατικής ιδιοκτησίας, και µάλιστα σε εποχή που τα έργα πνεύµατος εν γένει είναι κατά κανόνα πολυτιµότερα από την υλική τους ενσωµάτωση. 3.2. Τα συνήθη χαρακτηριστικά του λογισµικού ανοιχτού κώδικα Η ελεύθερη πρόσβαση στον πηγαίο κώδικα του λογισµικού ανοιχτού κώδικα και η ελεύθερη διανοµή του είναι τα θεµελιώδη στοιχεία που το χαρακτηρίζουν και που είναι κρίσιµα για τη νοµική του αντιµετώπιση, όπως θ αναλυθεί παρακάτω. Εκτός όµως από αυτά, χρήσιµο είναι ν αναφερθούν και άλλα χαρακτηριστικά του, τα οποία είναι συνήθη στην πράξη, και τα οποία βοηθούν στην κατανόηση της λειτουργίας και του σκοπού του. Τα στοιχεία αυτά µπορεί ν αποκτήσουν και νοµική αξία, αν περιληφθούν στην άδεια χρήσης που συνοδεύει το λογισµικό ανοιχτού κώδικα, και καταστούν έτσι δεσµευτικά, στον βαθµό που είναι νοµικά εφικτό, για κάθε χρήστη του λογισµικού αυτού. Σε αυτό το σηµείο πρέπει να σηµειωθεί ότι η άδεια χρήσης είναι αυτονόητη και στις περιπτώσεις λογισµικού ανοιχτού κώδικα. Το γεγονός ότι το λογισµικό αυτό παρέχεται ελεύθερα σε τρίτους δεν σηµαίνει ότι δεν συνοδεύεται από άδεια χρήσης. Ίσα ίσα, στις περιπτώσεις αυτές η άδεια χρήσης είναι εξαιρετικά σηµαντική, αφού µόνο αυτή ρυθµίζει, πλέον, τις λεπτοµέρειες χρήσης του λογισµικού, και µόνο µέσω αυτής εξασφαλίζονται οι επιστηµονικοί, ιδεολογικοί, κοινωνικοί, οικονοµικοί ή όποιοι άλλοι σκοποί του δηµιουργού του προγράµµατος ανοιχτού κώδικα. Η εν λόγω άδεια χρήσης εύλογα θα επιτρέπει σε κάθε τρίτο να χρησιµοποιεί το λογισµικό σύµφωνα µε τη βούλησή του. Η ελευθερία αυτή είναι αυτονόητη στο πλαίσιο του λογισµικού ανοιχτού κώδικα. Ένα θέµα όµως που τίθεται στο σηµείο αυτό, και που θα αναλυθεί εκτενώς παρακάτω, σχετίζεται µε τις επιτρεπόµενες περαιτέρω χρήσεις του λογισµικού ανοιχτού κώδικα. Ο δηµιουργός ελεύθερου λογισµικού επιτρέπει σε όλους να µελετήσουν τον κώδικά του, να επιφέρουν όποιες αλλαγές κρίνουν σε αυτόν, και να παράγουν νέο λογισµικό στη βάση του. Τα παραπάνω είναι αυτονόητα δεν είναι όµως εξίσου αυτονόητο αν ο δηµιουργός του αρχικού προγράµµατος έχει δικαίωµα να περιορίσει τις χρήσεις των επόµενων από αυτόν προγραµµατιστών. Παρόµοιοι όροι συναντώνται συχνά στις άδειες χρήσης λογισµικού ανοιχτού κώδικα. Παρότι είναι συνεπές προς τον σκοπό του λογισµικού ανοιχτού κώδικα ότι και τα επόµενα προϊόντα θα διανέµονται µε τους ίδιους όρους, η απάντηση στο ερώτηµα, αν ο αρχικός δηµιουργός δύναται να εµποδίσει την εµπορική ή οποιαδήποτε άλλη χρήση των προϊόντων που στηρίχθηκαν στο λογισµικό του ανοιχτού κώδικα δεν είναι ευχερής. 16

Εξίσου δυσχερής είναι η απάντηση στο ερώτηµα, αν η άδεια χρήσης του αρχικού προγράµµατος ανοιχτού κώδικα δύναται να εµποδίσει κάποιες µορφές διανοµής τυχόν τροποποιήσεων ή βελτιώσεών του. Ο δηµιουργός αυτού του λογισµικού είναι σύνηθες να χρησιµοποιεί παρόµοιους όρους στην άδεια χρήσης του. Σχετικά παρατηρείται ότι η άδεια χρήσης ασφαλώς δικαιούται να περιορίζει διανοµές διορθωτικών και µη εκτενών προγραµµάτων (patches) ή µπορεί να θέτει κανόνες περί αυτών, όπως για παράδειγµα να είναι εξίσου ανοιχτού κώδικα. Από τη στιγµή όµως που έχει δηµιουργηθεί ένα νέο πρόγραµµα, οι περιορισµοί της άδειας αποδυναµώνονται. Το ακριβές σηµείο µεταξύ των patches και ενός νέου προγράµµατος θα πρέπει να βρεθεί κατά περίπτωση. Εξίσου αµφισβητούµενο είναι το ζήτηµα αν ο επόµενος προγραµµατιστής µπορεί να κυκλοφορήσει το πρόγραµµά του ως επόµενη έκδοση του ιδίου αρχικού προγράµµατος (έκδοση 1.1 κλπ), ή αν µπορεί να χρησιµοποιεί καν το ίδιο όνοµα για το λογισµικό που αυτός τροποποίησε. Τα παραπάνω αποκτούν ιδιαίτερη σηµασία, αν αναλογιστεί κανείς ότι, στην ουσία, αυτό που διακυβεύεται είναι η µόνη, στην πραγµατικότητα, ανταµοιβή του δηµιουργού λογισµικού ανοιχτού κώδικα για το έργο του, δηλαδή η «υστεροφηµία» του, αφού οικονοµικό αντικείµενο συνήθως δεν υφίσταται. Πέραν των ανωτέρω, η άδεια χρήσης λογισµικού ανοιχτού κώδικα, ενόψει και της έλλειψης οικονοµικού αντικειµένου, συχνά αποτυπώνει µύχιες σκέψεις, ιδεολογίες κλπ. του δηµιουργού του, που όµως µπορεί να έχουν σηµασία, εφόσον αφορούν στην, επιτρεπόµενη από αυτόν χρήση του λογισµικού του. Όροι ότι, για παράδειγµα, δεν επιτρέπεται η χρήση του λογισµικού για π.χ., σκοπούς βιογενετικής έρευνας ή εν γένει για εµπορικούς σκοπούς ή και από κάποιες οµάδες, έθνη κλπ. δεν είναι σπάνιοι. Παρόµοιες «επιθυµίες» µπορεί πράγµατι να αποτυπωθούν στην άδεια χρήσης του προγράµµατος, πέρα όµως από τη σκοπιµότητά τους εν γένει είναι αµφίβολο αν τυγχάνουν πρακτικής εφαρµογής, ακόµα και στο πρώτο επίπεδο χρήσης του λογισµικού τους. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και η προτίµηση για λειτουργικά συστήµατα. Ενόψει και της επικρατούσας διαµάχης εντός της κοινότητας των προγραµµατιστών αναφορικά µε περιβάλλοντα ανάπτυξης και λειτουργικά συστήµατα, είναι πιθανό να συναντηθούν σε άδειες χρήσης λογισµικού ανοιχτού κώδικα όροι περί χρήσης του ενός ή του άλλου λειτουργικού συστήµατος, χωρίς σηµαντικά τεχνικά αίτια, των οποίων όµως η δεσµευτική ισχύς είναι αµφίβολη. Ενδιαφέρον, τέλος, παρουσιάζει και η περίπτωση η άδεια του λογισµικού ανοιχτού κώδικα να περιέχει αυτο-περιορισµούς, δηλαδή να στηρίζεται σε άλλη άδεια, ή η πρόσβαση στο λογισµικό να εξαρτάται µε οποιοδήποτε τρόπο από την αποδοχή άλλης άδειας. Οι περιπτώσεις αυτές, που µπορεί να είναι ιδιαίτερα σύνθετες, θα πρέπει να εξετασθούν κατά περίπτωση. Η ισχύς των αδειών χρήσης του λογισµικού ανοιχτού κώδικα δοκιµάζεται επίσης στις περιπτώσεις συνολικών εκδόσεων και διανοµών λογισµικού. Το στοιχείο αυτό έχει ιδιαίτερη σηµασία εξαιτίας του σηµερινού 17

φαινοµένου να διατίθενται στην αγορά περισσότερα προγράµµατα («πακέτα») ανοιχτού κώδικα, ενσωµατωµένα σε ενιαία διανοµή, και για εµπορικούς ακόµη σκοπούς. Οι εκδόσεις του Linux (Red Hat κλπ) αποτελούν το χαρακτηριστικότερο παράδειγµα. Η ενσωµάτωση όµως στην ίδια διανοµή περισσοτέρων προγραµµάτων ανοιχτού κώδικα είναι δυνατό να επηρεάζει τον χαρακτήρα τους ως αυτόνοµων προγραµµάτων, που µπορεί να διατεθούν και µόνα, µαζί µε τον πηγαίο κώδικά τους. Η οποιαδήποτε ενσωµάτωση, πώληση ή διάθεσή τους, σε σύνολα εµπορικών πακέτων ή µη, πρέπει να µελετηθεί αν είναι επιτρεπτή και αν αλλάζει τον χαρακτήρα τους ως ανοιχτού κώδικα. Στις ίδιες ως άνω διανοµές τα υπόλοιπα προγράµµατα είναι δυνατό να µην είναι εξίσου ανοιχτού κώδικα. Αυτό άλλωστε είναι και το αντικείµενο των σηµερινών εµπορικών διανοµών του Linux, όπου εταιρείες διαθέτουν στην αγορά, έναντι αντιτίµου, βασικά πακέτα εγκατάστασης που περιέχουν λογισµικό ανοιχτού κώδικα, αλλά και άλλο λογισµικό, εµπορικού χαρακτήρα. Η συνύπαρξη αυτή στο ίδιο τελικό προϊόν πρέπει να λαµβάνεται υπόψη κατά τη νοµική αντιµετώπιση του, µεµονωµένου, λογισµικού ανοιχτού κώδικα. 3.3 Το ρυθµιστικό περιβάλλον Όπως ήδη αναφέρθηκε, λογισµικό ανοιχτού κώδικα είναι νοητό µόνο στο πλαίσιο της προστασίας της πνευµατικής ιδιοκτησίας (copyright). Αυτό, επειδή τόσο τα προγράµµατα υπολογιστών που προστατεύονται µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας (patent), όσο και οι βάσεις δεδοµένων δεν είναι σύνηθες, ή καν εφικτό, να διανέµονται ελεύθερα και να παρέχουν ελεύθερη πρόσβαση στον πηγαίο κώδικά τους. Στην περίπτωση του διπλώµατος ευρεσιτεχνίας, αυτός «κλειδώνει» µαζί µε το προστατευόµενο πρόγραµµα υπολογιστή, ενώ στις βάσεις δεδοµένων σηµασία έχουν συνήθως τα περιεχόµενά τους, για τα οποία όµως δεν τίθεται θέµα πηγαίου κώδικα. Το µόνο εποµένως νοµικό πλαίσιο που ενδιαφέρει στην περίπτωση του λογισµικού ανοιχτού κώδικα είναι εκείνο της προστασίας της πνευµατικής ιδιοκτησίας. εν κρίνεται σκόπιµη η ανάλυση εδώ της έννοµης προστασίας του λογισµικού στο πλαίσιο της προστασίας της πνευµατικής ιδιοκτησίας. Συνοπτικά µόνο, και σε σχέση µε θέµατα που έχουν ενδιαφέρον και για το υπό εξέταση θέµα, µπορεί ν αναφερθεί ότι γίνεται διάκριση µεταξύ των ηθικών και των περιουσιακών δικαιωµάτων επί του λογισµικού. Και τα δυο βέβαια ανήκουν στον δηµιουργό του. Όµως, ενώ τα ηθικά συνοδεύουν για πάντα τον δηµιουργό, τα περιουσιακά είναι ελεύθερα διαθέσιµα και επιδεκτικά περιουσιακής εκµετάλλευσης. Χρήσιµη ακόµη κρίνεται µια σύντοµη αναφορά στο δικαίωµα αποσυµπίλησης που, ούτως ή άλλως, απονέµεται σε κάθε νόµιµο χρήστη λογισµικού. Ο νόµος περί προστασίας της πνευµατικής ιδιοκτησίας δίνει το δικαίωµα σε καθένα να εκτελέσει εργασίες αποσυµπίλησης (reverse engineering) κάθε προγράµµατος που κατέχει νόµιµα, προκειµένου να το 18

προσαρµόσει καλύτερα στις ανάγκες του. Το δικαίωµα αποσυµπίλησης δεν καθιστά βέβαια το πρόγραµµα υπολογιστή λογισµικό ανοιχτού κώδικα. Στην περίπτωση της αποσυµπίλησης, και πέρα από την πραγµατική ή όχι τεχνικά δυνατότητα επανάκτησης του πηγαίου κώδικα, πρόκειται για ένα περιορισµένο δικαίωµα των νόµιµων χρηστών προϊόντων λογισµικού να προσαρµόσουν το ήδη αγορασµένο πρόγραµµα στις ατοµικές τους ανάγκες. Περίπτωση βέβαια ενσωµάτωσής του σε άλλο λογισµικό και ελεύθερης διανοµής του δεν υφίσταται. Από την άλλη µεριά, ο δηµιουργός του λογισµικού ανοιχτού κώδικα παρέχει ο ίδιος τον πηγαίο κώδικά του και, στην ουσία, προσκαλεί τρίτους να τον χρησιµοποιήσουν, βελτιώνοντάς τον ή δηµιουργώντας νέα προϊόντα από αυτόν. Ενώ στο νόµιµο reverse engineering απλά µπορούµε να προσαρµόσουµε το πρόγραµµα στις ατοµικές µας ανάγκες, στο λογισµικό ανοιχτού κώδικα προσκαλούµαστε να το χρησιµοποιήσουµε µε όποιον τρόπο επιθυµούµε. 3.4 Λειτουργία ελεύθερου λογισµικού στο ισχύον ρυθµιστικό περιβάλλον Από νοµικής άποψης, στη βάση του λογισµικού ανοιχτού κώδικα δεν υπάρχει αµφιβολία ότι βρίσκεται µια παραίτηση. Ο δηµιουργός του λογισµικού ή, σε κάθε περίπτωση, ο κάτοχος των περιουσιακών δικαιωµάτων επί αυτού παραιτείται από σειρά δικαιωµάτων που του παρέχει η νοµοθεσία περί προστασίας της πνευµατικής ιδιοκτησίας. Αυτά αφορούν στα δυο θεµελιώδη χαρακτηριστικά του λογισµικού ανοιχτού κώδικα, δηλαδή στον πηγαίο κώδικα και στην διανοµή του. Στην ουσία, ο κάτοχος των περιουσιακών δικαιωµάτων του λογισµικού ανοιχτού κώδικα παραιτείται από τα περιουσιακά δικαιώµατα επί του πηγαίου κώδικα και επί του τελικού προϊόντος, δηλαδή του προγράµµατος αυτού καθαυτού. Πέραν αυτών όµως, δεν είναι διόλου αδιάφοροι οι όροι που ο δηµιουργός του λογισµικού ανοιχτού κώδικα εισήγαγε στην άδεια χρήσης του. Οι όροι αυτοί µπορεί να είναι δεσµευτικοί, αλλά, και σε περίπτωση που δεν αναπτύσσουν δεσµευτική ισχύ, έχουν πάντως νόηµα στο πλαίσιο της εύρεσης της αληθινής βούλησης του δηµιουργού του λογισµικού. Τέλος, η τυχόν υιοθέτηση έτοιµων, ιαδικτυακών συνήθως σηµάτων ή αδειών, µε αναφορά σε αυτές στην άδεια χρήσης, έχει σηµασία, αφού αποτελούν νόµιµη συµβατική δέσµευση. Η παρακάτω ανάλυση αφορά στις συνήθεις περιπτώσεις λογισµικού ανοιχτού κώδικα. Οι λύσεις όµως αυτές είναι δυνατό να διαφέρουν, αναλόγως µε τους ειδικούς όρους της άδειας χρήσης του λογισµικού. Το λογισµικό ανοιχτού κώδικα αποτελεί δυναµική έννοια, εξελίσσεται, και κάθε απάντηση θα πρέπει να δοθεί µόνο µετά από προσεκτική στάθµιση των συγκεκριµένων δεδοµένων κάθε περίπτωσης. 19

3.5 Η παραίτηση από τα περιουσιακά δικαιώµατα επί του λογισµικού 3.5.1 Ο πηγαίος κώδικας Ο πηγαίος κώδικας του λογισµικού προστατεύεται αυτόνοµα ως έργο πνευµατικής ιδιοκτησίας. Η προστασία αυτή είναι ανεξάρτητη και ξεχωριστή από το «εκτελέσιµο» πρόγραµµα υπολογιστή, την σύνθεσή του δηλαδή σε κώδικα µηχανής. Ο πηγαίος κώδικας, η αποτύπωση δηλαδή αυτή καθαυτή των γραµµών της γλώσσας προγραµµατισµού πριν την δηµιουργία του εκτελέσιµου αρχείου, είναι πέρα από κάθε αµφιβολία «πρωτότυπο πνευµατικό δηµιούργηµα λόγου» ή και «επιστήµης», που εκφράζεται άλλωστε εγγράφως, αφού µπορεί να εκτυπωθεί και σε χαρτί, σύµφωνα µε τις απαιτήσεις του νόµου. Πληροί εποµένως τις προϋποθέσεις για αυτόνοµη προστασία, που πρέπει να διακριθεί από αυτή που εξασφαλίζεται στο τελικό προϊόν, δηλαδή στο πρόγραµµα υπολογιστή αυτό καθαυτό 1. Ο δηµιουργός λογισµικού ανοιχτού κώδικα παραιτείται από το δικαίωµά του επί του πηγαίου κώδικά αυτού, αφού τον παρέχει ο ίδιος σε τρίτους και τους δίνει την άδεια να τον χρησιµοποιήσουν όπως επιθυµούν, τροποποιώντας ή και διανέµοντάς τον, χωρίς αντάλλαγµα. Η παραίτηση αυτή µπορεί να είναι ρητή, στην άδεια χρήσης, ή να προκύπτει έµµεσα από αυτή. Με την πράξη της παράδοσης του κειµένου του πηγαίου κώδικα, δεδοµένης και της άδειας χρήσης που τον συνοδεύει και που δίνει το δικαίωµα της κατά βούλησιν χρήσης του, παραιτείται ο δηµιουργός του από τα περιουσιακά δικαιώµατα επί του πηγαίου κώδικα του λογισµικού. Σε αυτόν εποµένως µπορεί να επέµβει κάθε τρίτος, χρησιµοποιώντας τον µε όποιον τρόπο επιθυµεί, χωρίς ο αρχικός του δηµιουργός να έχει οποιαδήποτε περιουσιακή απαίτηση για τη χρήση αυτή. 3.5.2 Το δικαίωµα διανοµής Ο έλεγχος της διανοµής και της χρήσης ενός προγράµµατος υπολογιστή αποτελεί το θεµελιώδες µέσο που παρέχει το σύστηµα της προστασίας της πνευµατικής ιδιοκτησίας στον δηµιουργό του για την οικονοµική εκµετάλλευση του έργου του. Πράγµατι, το νοµικό σχήµα συνοψίζεται στο ότι ο προγραµµατιστής αµείβεται από κάθε τρίτο που θέλει να αποκτήσει και να χρησιµοποιήσει το λογισµικό του. Βέβαια, πλέον µιλούµε για την τελική του µορφή, για το τελικό προϊόν εφαρµογή, και όχι για τον πηγαίο κώδικα. Έτσι, στο σύνηθες σχήµα έννοµης προστασίας, σύµφωνα µε τη νοµοθεσία περί 1 Αυτό, ως γενική αρχή. Στα σύγχρονα όµως προγραµµατιστικά περιβάλλοντα (γλώσσες προγραµµατισµού τέταρτης γενιάς), όπου ισχύει ο αντικειµενικοστραφής προγραµµατισµός και όπου οι προγραµµατιστές ελάχιστο, ή και καθόλου, πηγαίο κώδικα δηµιουργούν, θα πρέπει να εξεταστεί το status και η ειδικότερη λειτουργία των εκάστοτε βιβλιοθηκών, που περιέχουν τον πηγαίο κώδικα. Θα εξετασθεί δηλαδή αν αυτές µπορεί να θεωρηθούν δηµιούργηµα του προγραµµατιστή ή της εταιρείας κατασκευής της γλώσσας προγραµµατισµού. 20

πνευµατικής ιδιοκτησίας, ο κάτοχος των περιουσιακών δικαιωµάτων προγράµµατος υπολογιστή ελέγχει, µεταξύ άλλων, την εγγραφή, την αναπαραγωγή, την προσαρµογή και τη διανοµή του έργου του στο κοινό. Ελέγχει εποµένως, όπως γίνεται κατανοητό, το σύνολο της διαδικασίας εκµετάλλευσης ενός προγράµµατος υπολογιστή, αµειβόµενος για κάθε πράξη χρήσης του. Στην περίπτωση του προγράµµατος υπολογιστή ανοιχτού κώδικα ο δηµιουργός του παραιτείται από όλα τα ανωτέρω δικαιώµατα. Η παραίτηση αυτή µπορεί να είναι ρητή, στην άδεια χρήσης, ή και να προκύπτει από αυτήν. Ο δηµιουργός ελεύθερου λογισµικού επιτρέπει σε κάθε τρίτο να αναπαράγει, να χρησιµοποιήσει, να µετατρέψει, και να διανείµει το έργο του, δηλαδή το λογισµικό, όπως εκείνος επιθυµεί. Πρόκειται εποµένως για παραίτηση από κάθε περιουσιακό δικαίωµα, και από κάθε απαίτηση για καταβολή αποζηµίωσης για οποιαδήποτε περαιτέρω χρήση του λογισµικού. 3.6 Λοιποί όροι η άδεια ειδικότερα Όπως ήδη αναλύθηκε, στην περίπτωση του λογισµικού ανοιχτού κώδικα ο κάτοχος των περιουσιακών δικαιωµάτων επί αυτού παραιτείται από τα δικαιώµατά του επί του πηγαίου κώδικα αλλά και επί του τελικού προϊόντος. Αυτές οι παραιτήσεις είναι απαραίτητες εξ ορισµού, ώστε το συγκεκριµένο πρόγραµµα υπολογιστή να µπορεί να χαρακτηριστεί λογισµικό ανοιχτού κώδικα. Οι παραιτήσεις αυτές πρέπει να περιέχονται, ρητά ή έµµεσα, στην άδεια που απαραιτήτως συνοδεύει το λογισµικό. Όµως, όπως ήδη αναλύθηκε, η άδεια µπορεί να περιέχει και άλλους όρους, ενσωµατώνοντας για παράδειγµα τον ιαδικτυακό ορισµό του λογισµικού ανοιχτού κώδικα. Στην περίπτωση αυτή κρίσιµο είναι το ερώτηµα, κατά πόσον οι τυχόν όροι αυτοί αναπτύσσουν δεσµευτική ισχύ ή όχι. Η δεσµευτική ισχύς κάθε όρου της άδειας θα πρέπει να εξεταστεί σε συνδυασµό µε την παραίτηση από τα περιουσιακά δικαιώµατα επί του λογισµικού, που, όπως ήδη αναφέρθηκε, εννοείται και είναι θεµελιώδης για τον χαρακτηρισµό του ως λογισµικού ανοιχτού κώδικα. Στην ουσία, εποµένως, το ερώτηµα είναι αν κάθε ειδικός όρος της άδειας χρήσης συµβιβάζεται µε την εν γένει παραίτηση του δηµιουργού από τα περιουσιακά δικαιώµατά του επί του λογισµικού, ή αν είναι ανίσχυρη, επειδή ο δηµιουργός ούτως ή άλλως δεν µπορεί να την αξιώσει, αφού ήδη παραιτήθηκε από την εξουσία του αυτή. Θα πρέπει συνεπώς να εξετασθεί η νοµιµότητα των όρων στην περίπτωση της παραίτησης υπό όρους, διότι εντέλει περί αυτού πρόκειται. Αυτό θα πρέπει να γίνεται τόσο σε σχέση µε την βασική βούληση του δηµιουργού να διαθέτει ελεύθερα το έργο του, όσο και σε σχέση µε τυχόν καταχρηστικότητα των όρων, ή αντίθεσή τους στην καλή πίστη ή στα συναλλακτικά ήθη. 21

Γενική απάντηση στο παραπάνω ερώτηµα δεν είναι βέβαια δυνατό να δοθεί, αφού οι όροι διαφέρουν κατά περίπτωση. Συνοπτικά µόνο µπορεί να παρατηρηθεί ότι η παραίτηση από τα περιουσιακά δικαιώµατα επί του πηγαίου κώδικα και επί του τελικού προϊόντος συνεπάγεται αυτοµάτως τη δυνατότητα ελεύθερης αναπαραγωγής και προσαρµογής αυτών, καθώς και την ελεύθερη διανοµή τους σε οποιαδήποτε συσκευασία «πακέτο» και για οποιοδήποτε σκοπό, ακόµα και εµπορικό. Όροι εποµένως περί του αντιθέτου δεν θα πρέπει να γίνουν δεκτοί, αφού αντιτίθενται στην ουσία της παραίτησης από τα ανωτέρω περιουσιακά δικαιώµατα. Φυσικά, ο δηµιουργός του λογισµικού ανοιχτού κώδικα έχει δικαίωµα να απαιτεί τη µη χρήση του ονόµατος του λογισµικού του, ή την όποια τροποποίησή του, π.χ. µε την προσθήκη αριθµηµένης έκδοσης (έκδοση 1.1 κλπ.). Τέλος, υπό προϋποθέσεις, ο δηµιουργός λογισµικού ανοιχτού κώδικα δικαιούται να απαιτεί να ελέγχει διορθωτικά προγράµµατα (patches) που επεµβαίνουν στο δικό του πρόγραµµα, χωρίς να αλλάζουν την ουσία του. Αµφισβητείται ακόµη κατά πόσον ο δηµιουργός λογισµικού ανοιχτού κώδικα, αφού παραιτηθεί από τα περιουσιακά δικαιώµατα επί του πηγαίου κώδικα και του τελικού προϊόντος, δικαιούται να θέσει όρους για το περιεχόµενο της χρήσης του προγράµµατός του. Έτσι, όροι όπως η µη χρήση του για ορισµένους σκοπούς (π.χ. έρευνα βιογενετικής), η µη χρήση του σε ορισµένα λειτουργικά συστήµατα ή σε συνδυασµό µε ορισµένα άλλα προγράµµατα, µπορεί να κριθούν καταχρηστικοί, ενόψει της προηγηθείσας γενικής παραίτησής του από κάθε περιουσιακό δικαίωµα επί αυτού, αλλά και της εν γένει λειτουργίας του ελεύθερου λογισµικού. Τέλος, και σε σχέση µε την άδεια χρήσης του προγράµµατος ανοιχτού κώδικα, προσοχή πρέπει να δοθεί στις περιπτώσεις όπου γίνεται παραποµπή σε «πρότυπες» άδειες, συνήθως εντός του ιαδικτύου, ή και στην υιοθέτηση «σήµατος» ή διαπίστευσης, που δηλώνει ότι το εν λόγω λογισµικό πληροί συγκεκριµένες προϋποθέσεις. Παρά το γεγονός ότι τα ανωτέρω έχουν διεθνή προέλευση, και συχνά ανταποκρίνονται σε ξένα νοµικά συστήµατα, είναι πιθανό να περιέχουν δεσµευτικούς συµβατικούς όρους, που θα πρέπει να ληφθούν υπόψη από τη στιγµή που γίνεται ρητή παραποµπή σε αυτούς και τα µέρη τους έχουν ήδη αποδεχτεί. 3.6.1 Η παραβίαση των όρων της άδειας Η νοµική µεταχείριση της διαπιστωθείσας παραβίασης της άδειας χρήσης λογισµικού ανοιχτού κώδικα δεν λύεται το ίδιο ευχερώς, όπως η περίπτωση παραβίασης µιας συνήθους άδειας χρήσης λογισµικού. Ενώ για την τελευταία περίπτωση προβλέπει ρητά η σχετική νοµοθεσία, κάθε παραβίαση της άδειας χρήσης λογισµικού ανοιχτού κώδικα θα πρέπει να κρίνεται κατά περίπτωση. Αυτό, επειδή στην ουσία θα πρόκειται, προφανώς, για παραβίαση των όρων υπό τους οποίους ο δηµιουργός λογισµικού παραιτήθηκε από κάθε περιουσιακό δικαίωµα επί αυτού και επί του πηγαίου κώδικά του. Και µόνο το 22

γεγονός ότι αντικείµενο εξέτασης θα αποτελέσει η παραβίαση όρων συνολικής παραίτησης καταδεικνύει τις δυσκολίες του εγχειρήµατος. Σε κάθε περίπτωση παραβίασης, η καταχρηστικότητα του όρου θα αποτελέσει την αυτονόητη άµυνα του εναγόµενου. Η, αναµενόµενη, έλλειψη οικονοµικής ζηµίας προσθέτει στις δυσχέρειες της περίπτωσης αυτής. 3.7 Συµπεράσµατα Το ελεύθερο λογισµικό αποτελεί στην πραγµατικότητα µια κίνηση της παγκόσµιας κοινότητας των προγραµµατιστών που, υποβοηθούµενη από το ιαδίκτυο, θέτει σε αµφισβήτηση τις βάσεις του νοµικού συστήµατος της προστασίας της πνευµατικής ιδιοκτησίας για το λογισµικό. Το σύνηθες σχήµα της αποζηµίωσης του δηµιουργού για κάθε χρήση του έργου του, και της προστασίας του έργου του από κάθε επέµβαση τρίτου αναθεωρείται εκ βάθρων. Η κυρίαρχη ιδέα του ελεύθερου λογισµικού είναι ότι καθένας έχει πρόσβαση στο έργο, και κανένας δεν έχει, εντέλει, δικαίωµα σε αυτό. Προέρχεται από την κοινότητα και απευθύνεται στην κοινότητα. Με αυτές βέβαια τις παραδοχές το ελεύθερο λογισµικό κινείται κατ ανάγκην εκτός των γνωστών νοµικών συστηµάτων. Η ύπαρξή του προϋποθέτει µια παραίτηση από σειρά δικαιωµάτων που απονέµει στον δηµιουργό το ισχύον σύστηµα προστασίας της πνευµατικής ιδιοκτησίας. Κατ αυτή την έννοια, το ελεύθερο λογισµικό λειτουργεί σε αρρύθµιστο νοµικά περιβάλλον. Αυτό δεν σηµαίνει ότι προβλήµατα δεν µπορεί να ανακύψουν. Ο εθελοντισµός και η καλή διάθεση της κοινότητας προγραµµατιστών µπορεί να εξαλειφθούν, όταν το οικονοµικό κέρδος εµφανιστεί. Τέτοια περίπτωση έχει ήδη συντρέξει. Γι αυτές τις περιπτώσεις κρίσιµη είναι η άδεια χρήσης του λογισµικού και η εξέταση των γενικών όρων της παραίτησης του δηµιουργού από τα περιουσιακά δικαιώµατα επί του έργου του. Το ελεύθερο λογισµικό παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο ως κίνηση και ιδέα, όσο και ως µέθοδος, για µικρότερες αγορές λογισµικού, όπως η δική µας. Σκόπιµη κρίνεται εποµένως η παρακολούθηση των σχετικών εξελίξεων, και η ανάληψη δράσεων για την τόνωση του φαινοµένου. Η εκπόνηση νοµικού πλαισίου όµως θα πρέπει µάλλον να αναµείνει την οριστικοποίηση των µορφών του και την εγκαθίδρυσή του στην πράξη. 23