Ι ΑΣΚΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΑΝ ΡΕΑΣ ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ, ΤΟΜΕΑΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΜΑΘΗΜΑ: «ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ». ΕΡΓΑΣΙΑ 3 η ΜΕ ΘΕΜΑ: «Σχέδιο του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος, σχολιασµός του άρθρου 50 στο οποίο κατοχυρώνεται η προστασία των δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα. Ανάλυση και σχολιασµός του άρθρου 68 του Λεττονικού Συντάγµατος, σύγκριση µε το αντίστοιχο άρθρο 28 του Ελληνικού Συντάγµατος» Ι ΑΣΚΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΑΝ ΡΕΑΣ ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΥΨΗΛΑΝΤΗ ΜΑΡΙΑ Α.Μ. 349 ΠΜΣ ΑΘΗΝΑ 07-01-2004 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ...2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 ΤΟ ΣΧΕ ΙΟ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΙ ΙΚΟΤΕΡΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΑΡΘΡΟ 50...3 ΤΟ ΑΡΘΡΟ 50 ΤΟΥ ΣΧΕ ΙΟΥ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ...4 Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΛΕΤΤΟΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΈΝΩΣΗ...6 ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 28 ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ...7 α) ΤΟ ΑΡΘΡΟ 28 ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ...7 β) ΟΙ ΓΕΝΙΚΑ ΠΑΡΑ ΕΓΜΕΝΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΙΕΘΝΟΥΣ ΙΚΑΙΟΥ...7 γ) ΟΙ ΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ...8 δ) Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΜΟΙΒΑΙΟΤΗΤΑΣ...8 ΤΟ ΑΡΘΡΟ 68 ΤΟΥ ΛΕΤΤΟΝΙΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ...,.9 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ...10 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...11 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το σχέδιο του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος είναι πλέον γεγονός. Το υπό σύναψη Ευρωπαϊκό Σύνταγµα αποτελεί σταθµό στην ιστορία της ευρωπαϊκής ηπείρου. Σηµατοδοτεί την έναρξη µιας νέας εποχής για την Ευρώπη. Αποτελεί µια προσπάθεια ενοποίησης διαφορετικών πολιτισµών, αξιών, λαών µε διαφορετική οικονοµική ανάπτυξη και πολιτιστική κληρονοµιά, µε διαφορετική κουλτούρα και διαφορετικές πεποιθήσεις και αντιλήψεις. Σίγουρα αποτελεί ένα γεγονός άξιο λόγου και µελέτης. Στην παρούσα εργασία γίνεται µια αναφορά στο άρθρο 50 του σχεδίου του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος, στο οποίο κατοχυρώνεται η προστασία των δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα και σε ευρωπαϊκό και διακρατικό επίπεδο. Επιπροσθέτως, επιχειρείται µια µικρή αναφορά στο Λεττονικό Σύνταγµα και ειδικότερα στο άρθρο 68, το οποίο αναφέρεται στην ενσωµάτωση των διεθνών συνθηκών και συµφωνιών στο εσωτερικό δίκαιο και γίνεται µια σύγκριση µε το αντίστοιχο άρθρο 28 του Ελληνικού Συντάγµατος. ΤΟ ΣΧΕ ΙΟ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ-ΕΙ ΙΚΟΤΕΡΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΑΡΘΡΟ 50. Οι λαοί της Ευρώπης παρά τις όποιες διαφορές τους και τις παλιές τους διχόνοιες συνειδητοποίησαν πως έχουν παράλληλους βίους και κοινή πορεία τόσο οικονοµική όσο και πολιτιστική. Είναι πλέον πεπεισµένοι πως οι λαοί της ευρωπαϊκής ηπείρου µπορούν να συνυπάρξουν ειρηνικά και να αποτελέσουν ένα ενιαίο κράτος µε 3

δικό του Σύνταγµα και δικά του όργανα, χωρίς αυτό να σηµαίνει πως έχουν πρόθεση να αποποιηθούν την εθνική τους ταυτότητα, την πολιτιστική τους κληρονοµιά, το ιστορικό τους παρελθόν και οποιοδήποτε άλλο στοιχείο τους χαρακτηρίζει ως έθνος. Το σχέδιο του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος είναι γεγονός. Έχει την εξωτερικήτυπική µορφή ενός Εθνικού Συντάγµατος, µε τη διαφορά ότι το πεδίο εφαρµογής της εκτείνεται σ όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εποµένως η διαφοροποίηση του εθνικού µε το ευρωπαϊκό σύνταγµα είναι µόνο ποσοτική κι όχι ποιοτική, καθώς το εθνικό σύνταγµα αναφέρεται σ ένα µόνο κράτος ενώ το ευρωπαϊκό αναφέρεται σε µια ευρύτερη γεωγραφική περιοχή. ΤΟ ΑΡΘΡΟ 50 ΤΟΥ ΣΧΕ ΙΟΥ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ Το άρθρο 50 αφορά την προστασία των δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα. Ειδικότερα ορίζονται τα εξής: «1) Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωµα στην προστασία των δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα που το αφορούν. 2) Ευρωπαϊκός νόµος θεσπίζει τους κανόνες σχετικά µε την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα από τα όργανα, τους οργανισµούς και τους φορείς της Ένωσης, καθώς και από τα κράτη- µέλη κατά την άσκηση δραστηριοτήτων που εµπίπτουν στο πεδίο εφαρµογής του δικαίου της Ένωσης, και σχετικά µε την ελεύθερη 4

κυκλοφορία των δεδοµένων αυτών. Η τήρηση των κανόνων αυτών υπόκειται στον έλεγχο ανεξάρτητης αρχής.» 1 Η προστασία των δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα αποτελεί κατ επέκταση την προστασία της ανθρώπινης αξίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η ανθρώπινη αξία είναι απαραβίαστη. Μέσα στα πλαίσια της προστασίας της ανθρώπινης προσωπικότητας εντάσσεται το δικαίωµα του κάθε ανθρώπου να µη δηµοσιοποιεί δεδοµένα προσωπικού χαρακτήρα, στοιχεία που αφορούν αποκλειστικά το άτοµο του και προσδιορίζουν την ταυτότητα του και τα οποία θα µπορούσαν να αποτελέσουν αντικείµενο επεξεργασίας και κατ επέκταση στοιχείο δυσµενούς διάκρισης και αντιµετώπισης κάποιου ατόµου. Τέτοια στοιχεία αποτελούν για παράδειγµα τα φορολογικά στοιχεία ή τα στοιχεία που προσδιορίζουν την κατάσταση της υγείας ενός ατόµου, οι πολιτικές του αντιλήψεις ακόµα και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις ενός ατόµου έχει κριθεί πως αποτελούν δεδοµένα προσωπικού χαρακτήρα. εδοµένου ότι η ανάγκη προστασίας της προσωπικότητας του ατόµου και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας δεν περιορίζεται µόνο µέσα στα εθνικά σύνορα αλλά εκτείνεται όπου υπάρχουν άνθρωποι και οργανωµένες κοινωνίες, γίνεται αντιληπτός ο λόγος για τον οποίο έχει ενταχθεί ρητά η προστασία των δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα και στο σχέδιο του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος. Η ανθρώπινη αξία δεν γνωρίζει σύνορα αλλά υπάρχει όπου υπάρχουν άνθρωποι. Εποµένως πρέπει να εξασφαλιστεί και σε διακρατικό επίπεδο, εν προκειµένω σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, η προστασία των φυσικών προσώπων από την επεξεργασία δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα από τα όργανα, 1 Στο αντίστοιχο άρθρο 9 Α του Ελληνικού Συντάγµατος ορίζονται τα εξής: «Καθένας έχει δικαίωµα προστασίας από τη συλλογή, επεξεργασία και χρήση, ιδίως µε ηλεκτρονικά µέσα, των προσωπικών του δεδοµένων, όπως νόµος ορίζει. Η προστασία των προσωπικών δεδοµένων διασφαλίζεται από ανεξάρτητη αρχή, που συγκροτείται και λειτουργεί, όπως νόµος ορίζει.» 5

τους οργανισµούς και τους φορείς της Ένωσης, καθώς και από τα κράτη-µέλη κατά την άσκηση δραστηριοτήτων που εµπίπτουν στο πεδίο εφαρµογής του δικαίου της Ένωσης, και σχετικά µε την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδοµένων αυτών. Η τήρηση των κανόνων αυτών υπόκειται στον έλεγχο ανεξάρτητης αρχής προκειµένου να υπάρξει πλήρης διαφάνεια και εξασφάλιση των φυσικών προσώπων πως δε θα υποστούν «βιασµό» της προσωπικότητας τους εν αγνοία ή ακόµα και εν γνώση τους. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΛΕΤΤΟΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΈΝΩΣΗ Η Λεττονία εισήχθη στην Ευρωπαϊκή Ένωση το Σεπτέµβριο του 2003 έπειτα από τη διενέργεια δηµοψηφίσµατος. Η πλειοψηφία των πολιτών της Λεττονίας (67%) ψήφισε υπέρ της ένταξης της στην Ευρωπαϊκή Ένταξη το 2004, κι έτσι ολοκληρώθηκε ο κύκλος των διεργασιών για την ένταξη της χώρας. Οι πολίτες έδωσαν την ετυµηγορία τους και διατράνωσαν την υποστήριξη τους στην ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το αποτέλεσµα του δηµοψηφίσµατος στη Λεττονία, ύστερα από µια έντονη και σκληρή περίοδο αλλαγών µε στόχο τη µετάβαση της σε µια σύγχρονη και ολοκληρωµένη δηµοκρατία µε αποτελεσµατική οικονοµίας της αγοράς, δεικνύει την προσήλωση του λαού της Λεττονίας στη διασφάλιση της ανεξαρτησίας και της ευηµερίας της χώρας του µέσα στην οικογένεια των δηµοκρατικών ευρωπαϊκών χωρών 6

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 28 ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ α)το άρθρο 28 του Συντάγµατος. Στην παράγραφο 1 του άρθρου 28 ορίζονται τα εξής: «Οι γενικά παραδεγµένοι κανόνες του διεθνούς δικαίου, καθώς και οι διεθνείς συµβάσεις, από την επικύρωση τους µε νόµο και τη θέση τους σε ισχύ σύµφωνα µε τους όρους καθεµιάς, αποτελούν αναπόσπαστο µέρος του εσωτερικού ελληνικού δικαίου και υπερισχύουν από κάθε άλλη αντίθετη διάταξη νόµου. Η εφαρµογή των κανόνων του διεθνούς δικαίου και των διεθνών συµβάσεων στους αλλοδαπούς τελεί πάντα υπό τον όρο της αµοιβαιότητας». Όπως προκύπτει από τη διάταξη αυτή, σύµφωνα µε τη θέληση του συντακτικού νοµοθέτη, επιφυλάσσεται στο διεθνές δίκαιο ιδιαίτερη θέση στη συνολική έννοµη τάξη. Το διεθνές δίκαιο βρίσκεται τυπικά κάτω από το από το ελληνικό Σύνταγµα, πάνω όµως από τους νόµους. 2 β) Οι γενικά γενικά παραδεγµένοι κανόνες του διεθνούς δικαίου Γενικά αναγνωρισµένοι και παραδεγµένοι κανόνες του διεθνούς δικαίου είναι εκείνοι που έχει αναγνωρίσει και η χώρα µας. Γενικοί κανόνες του διεθνούς δικαίου είναι τα διεθνή έθιµα και οι γενικές αρχές του δικαίου που αναγνωρίζονται από τα πολιτισµένα κράτη. Σύµφωνα µε το άρθρο 28 αποτελούν 2 ηµητρόπουλος Αντρέας, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Ι και ΙΙ, Θ Έκδοση, Αθήνα 2001, σελ 174 επ. 7

αναπόσπαστο τµήµα του ελληνικού εσωτερικού δικαίου, και συνεπώς πηγή του ελληνικού συνταγµατικού δικαίου υπερισχύοντας κάθε άλλης αντίθετης διάταξης νόµου. 3 Η άρση της αµφισβήτησης για το χαρακτηρισµό κανόνων του διεθνούς δικαίου ως γενικά παραδεδεγµένων κατά την παρ 1 του άρθρου 28, ανήκει στην αρµοδιότητα του ΑΕ του άρθρου 100. Κάθε κράτος ακολουθώντας τους γενικά αναγνωρισµένους κανόνες του διεθνούς δικαίου, επιδιώκει την εµπέδωση της ειρήνης, της δικαιοσύνης καθώς και την ανάπτυξη φιλικών σχέσεων µεταξύ των λαών και των κρατών. γ) Οι διεθνείς συµβάσεις Οι διεθνείς συµβάσεις πρέπει: α) να έχουν συναφθεί κατά τους όρους του άρθρου 36Σ, β) να έχουν κυρωθεί µε τυπικό νόµο, γ) να έχουν επικυρωθεί µε τη διενέργεια της σχετικής πράξης του Προέδρου της ηµοκρατίας ως διεθνούς παραστάτη της χώρας και δ) να έχουν τεθεί σύµφωνα µε τους όρους που οι ίδιες προβλέπουν. Είναι προφανές πως το άρθρο 28 παρ 1 συνδέεται στενότατα µε το άρθρο 36Σ. 4 δ) Η έννοια της αµοιβαιότητας Το άρθρο 28 παρ1, παρότι καθιστά τους κανόνες του διεθνούς δικαίου «αναπόσπαστο µέρος του εσωτερικού ελληνικού δικαίου» και τους προσδίδει-υπό προϋποθέσεις-σχετικά αυξηµένη τυπική ισχύ, εισάγει, ειδικά ως προς τους αλλοδαπούς, τον όρο της 3 Μαυριάς Γ. Κώστας, Συνταγµατικό ίκαιο, εύτερη Έκδοση κατά το αναθεωρηµένο Σύνταγµα, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002, σελ 255. 4 Βενιζέλος Β. Ευάγγελος, Μαθήµατα Συνταγµατικού ικαίου Ι, εκδόσεις παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, σελ 144. 8

αµοιβαιότητας 5. Κατά το τελευταίο εδάφιο της παραγράφου 1 του άρθρου 28: «η εφαρµογή των κανόνων του διεθνούς δικαίου και των διεθνών συµβάσεων στους αλλοδαπούς τελεί υπό τον όρο της αµοιβαιότητας». Η έννοια της αµοιβαιότητας είναι σε γενικές γραµµές η προβολή της αρχής της ισότητας στο πεδίο του διεθνούς δικαίου. ΤΟ ΑΡΘΡΟ 68 ΤΟΥ ΛΕΤΤΟΝΙΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 6 Στο άρθρο 68 Λεττονικού Συντάγµατος ορίζονται τα εξής: «Όλες οι διεθνείς συµφωνίες οι οποίες ρυθµίζουν ζητήµατα τα οποία αποφασίζονται σύµφωνα µε τη νοµοθετική διαδικασία απαιτούν επικύρωση από το Κοινοβούλιο». Αν και δεν διευκρινίζεται ρητά η θέση του διεθνούς δικαίου σε σχέση µε το εσωτερικό δίκαιο, γίνεται αντιληπτό πως υπάρχει µία διαδικασία ενσωµάτωσης του διεθνούς δικαίου, δηλαδή των διεθνών συνθηκών και συµφωνιών στο εσωτερικό δίκαιο µέσω της διαδικασίας της επικύρωσης από το Κοινοβούλιο. Εφόσον λοιπόν οι διεθνείς συµφωνίες επικυρωθούν από το Κοινοβούλιο σύµφωνα µε τη διαδικασία που προβλέπει η νοµοθεσία, έχουν πλήρως ενσωµατωθεί και αποτελούν αναπόσπαστο τµήµα του εσωτερικού δικαίου. Μπορεί κανείς να παρατηρήσει πως, όπως και κατά το Ελληνικό ίκαιο έτσι και κατά το Λεττονικό, απαιτείται µια διαδικασία ενσωµάτωσης των διεθνών συνθηκών στο εσωτερικό δίκαιο. Αυτό σηµαίνει πως το εθνικό σύνταγµα είναι αυτό που ρυθµίζει τη θέση του διεθνούς δικαίου. Το διεθνές δίκαιο δεν αποβάλλει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του, αλλά εντάσσεται στην ιεραρχία των εθνικών κανόνων από το εθνικό 5 Βενιζέλος Β. Ευάγγελος, Μαθήµατα Συνταγµατικού ικαίου Ι, εκδόσεις παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, σελ 147 6 Μαυριάς Κ.-Παντελής Α., Συνταγµατικά Κείµενα Ελληνικά και Ξένα, τρίτη έκδοση, εκδόσεις Αντ.Ν. Σάκκουλα, σελ 968 9

σύνταγµα µέσω της διαδικασίας της επικύρωσης από το Κοινοβούλιο, όπως ορίζουν οι νόµοι του κράτους και η νοµοθετική διαδικασία. Εποµένως µπορεί κανείς να συµπεράνει πως οι διεθνείς συµφωνίες και συνθήκες έχουν υπερ νοµοθετική ισχύ αλλά ιεραρχικά βρίσκονται κάτω από το Σύνταγµα. Είναι επίσης προφανές πως και η Λεττονία «κινείται» στο χώρο του Ευρωπαϊκού και ιεθνούς ικαίου σύµφωνα µε τον όρο της αµοιβαιότητας. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Η σύναψη του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος αποτελεί το επιστέγασµα για την ενοποίηση της Ευρώπης. Είναι γεγονός πως η Ευρωπαϊκή Ένωση σ ένα οµοσπονδιακό κράτος, το οποίο θα έχει δικό του Σύνταγµα, δικά του όργανα µε ποικίλες αρµοδιότητες. Στο Ευρωπαϊκό Σύνταγµα θα υπάρχει και νοµοθετική εξουσία, µε την αρµοδιότητα ψήφισης ευρωπαϊκών νόµων. Η δικαιοπαραγωγική εξουσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης µετατρέπεται σε νοµοθετική. ηµιουργείται µια επιπλέον βαθµίδα στην έννοµη τάξη. Το Ευρωπαϊκό Σύνταγµα όταν ψηφισθεί θα υπερισχύει κάθε Εθνικού Συντάγµατος. Ενώ µέχρι σήµερα τα εθνικά συντάγµατα προβλέπουν µε αντίστοιχα άρθρα τη διαδικασία ένταξης των διεθνών συνθηκών και των γενικά παραδεγµένων κανόνων του διεθνούς δικαίου στο εσωτερικό τους δίκαιο 7, όπως για παράδειγµα στο άρθρο 28 του Ελληνικού Συντάγµατος και στο άρθρο 68 του Λεττονικού Συντάγµατος, µε την πραγµάτωση του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος δεν θα απαιτείται καµία διαδικασία επικύρωσης των 7 «Σχετικές διατάξεις ετέθηκαν τότε στα Συντάγµατα της Γερµανίας του 1919 (άρθρο 4), της Αυστρίας του 1920 (άρθρο 9) και της Εσθονίας του 1920 (άρθρο 4), σύµφωνα µε τις οποίες οι γενικά αναγνωρισµένοι κανόνες του ιεθνούς ικαίου καθιερώνονταν σαν αναπόσπαστο τµήµα του εσωτερικού δικαίου...» Γεωργόπουλος Κωνσταντίνος, Επίτοµο Συνταγµατικό ίκαιο,12 η έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, σελ. 152 10

διεθνών κανόνων. Οι ευρωπαϊκοί νόµοι θα αποτελούν αυτοδικαίως εσωτερικό δίκαιο και το Ευρωπαϊκό Σύνταγµα θα υπερισχύσει κάθε εθνικού συντάγµατος. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - Βενιζέλος Β. Ευάγγελος, Μαθήµατα Συνταγµατικού ικαίου Ι, Εκδόσεις παρατηρητής, Θεσσαλονίκη.- Γεωργόπουλος Κωνσταντίνος, Επίτοµο Συνταγµατικό ίκαιο,12 η έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα - ηµητρόπουλος Αντρέας, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος ΙΙΙ, Θ Έκδοση, Αθήνα 2001 - Μαυριάς Γ. Κώστας, Συνταγµατικό ίκαιο, εύτερη Έκδοση, Κατά το αναθεωρηµένο Σύνταγµα, Εκδόσεις Αντ.Ν. Σάκκουλα 2002 - Μαυριά Γ. Κώστα-Παντελή Μ. Αντώνη, Συνταγµατικά Κείµενα Ελληνικά και Ξένα, τρίτη έκδοση 1996, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. 11