Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝ: Η ΥΠΕΡΑΛΙΕΥΣΗ ΣΤΟΥΣ ΩΚΕΑΝΟΥΣ

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝ: Η ΥΠΕΡΑΛΙΕΥΣΗ ΣΤΟΥΣ ΩΚΕΑΝΟΥΣ Eyaγγελοσ Ι. Μανωλασ Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Η τραγωδία των κοινών, ή η τραγωδία των κοινόκτητων πόρων, αναφέρεται σε μια κατηγορία πόρων, τα κοινά. Σε αυτήν την κατηγορία πόρων έχει πρόσβαση μεγάλος αριθμός χρηστών. Ο κάθε χρήστης μπορεί να εκμεταλλευτεί τον πόρο στον βαθμό που αυτός επιθυμεί. Τα οφέλη από τη χρήση τα καρπώνεται ο ίδιος, ενώ το κόστος μοιράζεται σε όλους. Η ορθολογική χρήση από όλους συνεπάγεται τη διατήρηση του πόρου, ενώ η υπερεκμετάλλευση οδηγεί στην καταστροφή του. Αν κάποιος περιορίσει τη χρήση και οι υπόλοιποι δεν το κάνουν, τότε ο πόρος θα καταστραφεί ούτως ή άλλως, και, επιπλέον, ο χρήστης θα ζημιωθεί, χάνοντας τα άμεσα οφέλη από την εκμετάλλευση του πόρου [1]. Το ζήτημα των κοινόκτητων πόρων είναι αρκετά παλιό. Ήδη από την αρχαιότητα ο Αριστοτέλης διαπίστωνε ότι: «ό,τι ανήκει σε πολλούς απολαμβάνει τη λιγότερη φροντίδα, καθώς οι άνθρωποι ενδιαφέρονται περισσότερο γι αυτό που τους ανήκει και λιγότερο γι αυτό που ανήκει σε όλους, ή σε κάθε περίπτωση ενδιαφέρονται μόνο στο βαθμό που τους αφορά» [2]. Το 1833, ένας οικονομολόγος, ο William Foster Lloyd, χρησιμοποίησε ένα υποθετικό παράδειγμα ανεξέλεγκτης βοσκής σε κοινόκτηττη γη στις Βρετανικές νήσους (η οποία ήταν γνωστή ως τα κοινά) [3] ενώ το 1954, ένας άλλος επιστήμονας, ο Gordon προσδιόρισε σαφώς το φαινόμενο στο άρθρο του με τίτλο «Η οικονομική θεωρία ενός κοινόκτητου πόρου: Ο ψαρότοπος» [4]. Όμως, αυτός που έκανε παγκόσμια γνωστό το φαινόμενο της τραγωδίας των κοινών ήταν ο Αμερικανός επιστήμονας Garrett Hardin. Στην εργασία του, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Science (1968) [5], ο Hardin ζητά από τους αναγνώστες να φανταστούν ένα παλιό αγγλικό χωριό όπου η κοινή γη είναι διαθέσιμη ως βοσκότοπος σε όλους τους κατοίκους που έχουν στην ιδιοκτησία τους ζώα από τα οποία απολαμβάνουν προσωπικό εισόδημα. 28

Η τραγωδία των κοινών Λόγω απουσίας επιβεβλημένων ορίων στη χρήση της γης, o Hardin προειδοποιεί ότι οι χωρικοί αναμένεται να συνεχίσουν να προσθέτουν ζώα ακόμα και αφού γίνει φανερό ότι ο κοινός τους πόρος θα έχει υποστεί σοβαρή υπερβόσκηση. Κάθε μέλος της κοινότητας ενεργεί με βάση την ορθολογική εκτίμηση ότι θα καρπωθεί όλο το εισόδημα από κάθε ζώο που προσθέτει ενώ το κόστος που δημιουργείται από το πρόσθετο ζώο θα επιμερίζεται στην κοινότητα. Η ελευθερία του κάθε χωρικού να προσθέτει ζώα στο τέλος θα οδηγήσει στην πλήρη καταστροφή του πόρου. Έστω και αν κάποιοι δράσουν υπεύθυνα, πάντα θα υπάρχουν ένας ή περισσότεροι που θα συνεχίσουν να προσθέτουν ζώα στο κοπάδι τους. Αυτό θα συμβαίνει έστω και αν γνωρίζουν ότι οι προσωπικές τους δράσεις θα επιβαρύνουν την τραγωδία που εκτυλίσσεται. Αυτά τα ανεύθυνα μέλη είναι οι «τζαμπατζήδες», γιατί εκμεταλλεύονται αυτούς που προσπαθούν να προστατεύσουν τον πόρο. Όσο υπάρχουν οι τζαμπατζήδες οι ενέργειες όσων συμπεριφέρονται υπεύθυνα θα οδηγούνται σε αποτυχία [5,6]. Συνιστά η «τραγωδία των κοινών» άλυτο πρόβλημα; Υπάρχουν διάφοροι τρόποι αντιμετώπισης της τραγωδίας που προέβλεψε ο Hardin: 1) Εκούσιος αυτοπεριορισμός, δηλαδή εκπαίδευση για τις οικολογικές συνέπειες ανεύθυνων ενεργειών και χρήση κοινωνικών πιέσεων εναντίον των μελών της κοινότητας που δεν συμμορφώνονται. Ο Hardin δεν θεωρούσε τον εκούσιο αυτοπεριορισμό αποτελεσματικό μέτρο λόγω της ύπαρξης αυτών που προσπαθούν να αποκομίσουν οφέλη από την κατάσταση [6]. 2) Περιορισμοί ή κανόνες, π.χ. προσωρινές ή μόνιμες απαγορεύσεις όσον αφορά χρήση των κοινών, όρια στο ποσοστό της χρήσης που θα επιτρέπεται ή κανονισμοί για τα είδη του εξοπλισμού ή της τεχνολογίας που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν. Εάν επιβάλλονταν ποσοστώσεις σε συγκεκριμένους χρήστες, αυτές θα μπορούσαν να είναι εμπορεύσιμες εν μέρει ή στο σύνολο τους. 3) Χρήση φόρων ή προστίμων για τη μείωση του κέρδους από την υπερβολική εκμετάλλευση του πόρου [7]. 4) Ιδιωτικοποίηση του πόρου, δηλαδή παροχή κινήτρων στον ιδιοκτήτη να επιβάλλει τη βιωσιμότητα του πόρου [8]. 5) Κοινωνική ιδιοκτησία, δηλαδή διανομή των κερδών στα μέλη της κοινότητας. Κοινωνική ιδιοκτησία σημαίνει επίσης ότι η κοινότητα δεν θα καρπωθεί μόνο τα κέρδη αλλά θα απορροφήσει και τις ζημιές [6]. Αν και τα παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα είναι πολύ πιο πολύπλοκα απ ότι η καταστροφή ενός βοσκότοπου σε ένα Αγγλικό χωριό, εντούτοις, υπάρχουν σημαντικοί παραλληλισμοί μεταξύ των αιτίων μερικών περιβαλλοντικών προβλημάτων και των αιτίων της τραγωδίας των κοινών του Hardin. Παραδείγματα αποτελούν η ρύπανση της ατμόσφαιρας, η ανεξέλεγκτη υλοτομία, κλπ. Όμως, η ομοιότητα είναι ιδιαίτερα σημαντική στην περίπτωση της υπεραλίευσης στους ωκεανούς [6]. 29

Ευαγγελοσ Ι. Μανωλασ Οι παράκτιοι πληθυσμοί αλιεύουν ψάρια από τη θάλασσα εδώ και χιλιάδες χρόνια, στις περισσότερες περιπτώσεις σε επιτρεπτά επίπεδα. Όμως, τις τελευταίες δεκαετίες η κατάσταση έχει αλλάξει δραματικά είτε λόγω της ταχείας αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού, ο οποίος όλο και περισσότερο εκμεταλλεύεται τη θάλασσα ως πηγή τροφής είτε λόγω προόδων στην τεχνολογία που έκαναν εφικτή τη σημαντική αύξηση των αλιευμάτων. Η σημερινή τεχνολογία διευκολύνει σημαντικά τον εντοπισμό των ψαριών ενώ η αλίευση μεγαλύτερης ποσότητας ψαριών είναι εφικτή μέσω χρήσης μεγαλύτερων και ανθεκτικότερων διχτυών. Επιπλέον, μεγάλου μήκους παρασυρόμενα δίχτυα έχουν χρησιμοποιηθεί ευρέως με καταστροφικές επιπτώσεις στη θαλάσσια ζωή. Όμως, η μεγαλύτερη αλλαγή στην αλιευτική βιομηχανία είναι μάλλον οι μεγάλου μεγέθους μηχανότρατες και τα πλοία εργοστάσια με τη δυνατότητα επεξεργασίας αλιευμάτων εν πλω. Να σημειωθεί ότι τα πλοία αυτά συχνά συνοδεύονται από άλλα βοηθητικά πλοία. Τέτοιες «αλιευτικές αρμάδες» μπορούν όχι μόνο να παραμένουν εκτός λιμένος για πολλούς μήνες αλλά και να αλιεύουν σε εξαιρετικά απομακρυσμένες περιοχές [6]. Λόγω της υπεραλίευσης τα παγκόσμια ιχθυοαποθέματα έχουν αρχίσει να μειώνονται. Σύμφωνα με τον Οργανισμό Τροφίμων και Αλιείας του ΟΗΕ, το ένα τρίτο των ιχθυοαποθεμάτων στους ωκεανούς υφίστανται υπερ-εκμετάλλευση ενώ σύμφωνα με άλλες εκτιμήσεις τα ιχθυοαποθέματα έχουν μειωθεί σε ποσοστό μεγαλύτερο του 50%. Επιπλέον, από το 1950 μέχρι σήμερα, τα αποθέματα μεγάλων θηρευτών όπως τόνος ή ξιφίας μπορεί να έχουν μειωθεί σε ποσοστό μέχρι και 90% [9]. Σύμφωνα με άλλες εκτιμήσεις η συνολική αλίευση ιχθύων ανοικτής θάλασσας όπως ο τόνος έχει πάρει εκρηκτικές διαστάσεις: από 400.000 μετρικούς τόνους το 1950 τη δεκαετία του 2000 έφτασε σχεδόν στους 4 εκατομμύρια τόνους. Σε παγκόσμιο επίπεδο οι πληθυσμοί του καρχαρία μειώθηκαν σε ποσοστό 70 ή 80%. Κάποιοι θεωρούν ότι περισσότερο από τους μισούς ωκεάνιους καρχαρίες που έχουν εξαιρετικά υψηλό ποσοστό μετανάστευσης και το ένα τρίτο των τονοειδών ή υφίστανται υπερεκμετάλλευση ή έχουν εξαντληθεί [10]. Η ιδιωτικοποίηση αποτελεί κλασική απάντηση στην «τραγωδία των κοινών». Αυτή είναι η αρχή πίσω από τα αποκλειστικά δικαιώματα που απολαμβάνουν τα παράκτια κράτη στα χωρικά τους ύδατα. Όμως, παρά το γεγονός ότι έχουν ιδρυθεί περιφερειακοί οργανισμοί για τη διαχείριση των ιχθυοαποθεμάτων στις ανοικτές θάλασσες, εντούτοις, ισχυρά συμφέροντα δεν επιτρέπουν την επιτυχή αντιμετώπιση του προβλήματος [11]. Ένας άλλος τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος είναι η περικοπή των επιδοτήσεων προς όφελος των αλιέων. Στην πλειοψηφία τους οι επιδοτήσεις δίνονται από πλούσιες χώρες. Η μείωση του κόστους των 30

Η τραγωδία των κοινών καυσίμων συμβάλλει στο να γίνεται η ανοικτή θάλασσα περισσότερο προσιτή στα αλιευτικά σκάφη των αναπτυγμένων χωρών. Συγκεκριμένα 10 χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Αμερικής, της Ισπανίας και της Γαλλίας, καρπώθηκαν τη δεκαετία του 2000 τα περισσότερα αλιεύματα έστω και αν η Αφρική έχει περισσότερους αλιείς όχι μόνο σε σχέση με την Ευρώπη αλλά και την Αμερική [11]. Άλλος τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος είναι η πώληση «ποσοστώσεων», δηλαδή να μπορούν οι ψαράδες να αγοράζουν το δικαίωμα να αλιεύουν ένα συγκεκριμένο ποσοστό ψαριών κάθε χρόνο αλλά και να πωλούν το ποσοστό τους σε κάποιον άλλο. Αυτός ο τρόπος επιτρέπει στους ψαράδες να ψαρεύουν με σύγχρονη τεχνολογία, να ψαρεύουν όσο θέλουν και όποτε θέλουν, να τηρούν τη νομοθεσία, ή ακόμη και την πώληση της ποσόστωσής τους σε άλλους αλιείς. Αλλά υπάρχουν και δυσκολίες: Πώς θα γίνει η κατανομή των ποσοστώσεων; Πώς θα αποφασιστεί η αξία της κάθε ποσόστωσης; Αν υπερεκτιμηθεί ο πληθυσμός των ψαριών ή λόγω πολιτικής πίεσης αποφασιστεί οι ποσοστώσεις να είναι υψηλές, τότε αυτό ενθαρρύνει την υπεραλίευση. Επίσης, δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί με ακρίβεια η αξία της κάθε ποσόστωσης, επειδή ο πληθυσμός των ψαριών δεν είναι σταθερός. Τέλος, οι αλιείς μπορεί να πουλήσουν την ποσόστωσή τους και στη συνέχεια να πιάσουν ψάρια για τα οποία δεν υπάρχει ποσόστωση. Αυτό σημαίνει ότι το μέτρο των ποσοστώσεων μπορεί να προφυλάξει ένα είδος ψαριού αλλά να καταδικάσει άλλα. Όμως, παρά τα προβλήματα που παρουσιάζει το μέτρο των ποσοστώσεων, κάποιες χώρες το έχουν εφαρμόσει με επιτυχία, π.χ. Νέα Ζηλανδία [12]. Ένα άλλο μέτρο είναι η απαγόρευση της αλιείας σε περισσότερες περιοχές. Σύμφωνα με μελέτες για τη διατήρηση ή αποκατάσταση θαλάσσιων οικοσυστημάτων το ποσοστό των ωκεανών που θα πρέπει να αποτελεί «θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή» θα πρέπει να είναι 30%. Τα κράτη μπορούν να συμβάλλουν στην υλοποίηση του στόχου δημιουργώντας θαλάσσια καταφύγια εντός των χωρικών τους υδάτων: Το 2013 η Βρετανία δημιούργησε τη μεγαλύτερη στον κόσμο «θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή», μια περιοχή, μεγαλύτερη από την πολιτεία της California, έξω από τα νησιά Pitcairn στο Νότιο Ειρηνικό. Αλλά για να επιτευχθεί ο στόχος του 30% πρέπει να βρεθούν μηχανισμοί για τη δημιουργία προστατευόμενων περιοχών και στους ωκεανούς [11]. Οι κυριότερες δυσκολίες στη διαπραγμάτευση για υιοθέτηση μιας διεθνούς σύμβασης στο μέλλον για το θέμα αυτό θα είναι το ποιες περιοχές θα επιλεγούν για να κηρυχθούν προστατευόμενες, το πώς θα ελέγχονται, αλλά και το πώς θα επιβάλλεται ο νόμος στις συγκεκριμένες περιοχές [10]. Πρόοδος για την υλοποίηση των παραπάνω στόχων δεν είναι εύκολο να επιτευχθεί. Στα αίτια για την παραπάνω έλλειψη προόδου συμπερι- 31

Ευαγγελοσ Ι. Μανωλασ λαμβάνονται η μεγάλη εμπειρία που έχει η αλιευτική βιομηχανία στο να προστατεύει τα συμφέροντα της, το ότι δεν υπάρχει τρόπος αστυνόμευσης των ωκεανών αλλά και η συνεχής αύξηση ζήτησης ψαριών για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών. Βέβαια, περισσότερο φιλόδοξοι στόχοι, όπως η πλήρης απαγόρευση της αλιείας στην ανοικτή θάλασσα, δεν συζητούνται καθόλου [11]. Έτσι, παράλληλα με προσπάθειες προστασίας των άγριων αποθεμάτων, όπως αυτές που αναφέρθηκαν παραπάνω, υπάρχει και μια άλλη προσπάθεια που μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμη: να ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη των ιχθυοτροφείων. Το 2014, για πρώτη φορά στην ιστορία, τα ψάρια που προήλθαν από ιχθυοκαλλιέργειες ήταν περισσότερα απ αυτά που αλιεύτηκαν στις θάλασσες. Όμως, στο μέλλον, για να αποτελέσουν οι ιχθυοκαλλιέργειες αποτελεσματική απάντηση στο πρόβλημα της υπεραλίευσης στους ωκεανούς χρειάζεται αρκετή δουλειά και όσον αφορά αποθέματα και όσον αφορά υποδομές [11]. Η δημιουργία και επιβολή κανόνων σε παγκόσμιο επίπεδο, που θα αποτρέψουν ή, που, τουλάχιστον, θα μειώσουν τις επιπτώσεις περιβαλλοντικών καταστροφών είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση. Η διαπραγμάτευση διεθνών συμφωνιών ανάμεσα σε 200 κράτη είναι αναγκαία αλλά και αναπόφευκτα εξαιρετικά χρονοβόρα και προβληματική διαδικασία. Βιβλιογραφία [1] Δημογιάννη, Σ. (2010). Τραγωδία των Κοινών: Η περίπτωση των Υδάτινων Πόρων στη Θεσσαλία. Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία. Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Χωροταξία, Πολεοδομία και Ανάπτυξη», Βόλος: Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. [2] Αριστοτέλης. Πολιτικά Ι, ΙΙ (2006). Μετάφραση: Δ. Παπαδής. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτρος. [3] Lloyd, William Forster (1833). Two lectures on the checks to population. England: Oxford University. [4] Gordon, S. (1954). The economic theory of a common-property resource: The fishery. The Journal of Political Economy. Vol. 62, No. 2, pp. 124-142. [5] Hardin, G. (1968). The tragedy of the commons. Science. Vol. 162, No. 3859, pp. 1243-1248. [6] Soroos, M.S. (1995). The Tragedy of the Commons in Global Perspective. In: C.E. Kegley and E.R. Wittkopf, (Eds), The Global Agenda: Issues and Perspectives. 4th edition. New York: McGraw Hill pp. 422-435. [7] Soroos, M.S. (2005). Garrett Hardin and tragedies of the global commons. In: P. Dauvergne (Ed), Handbook of Global Environmental Politics. Cheltenham: Edward Elgar, pp. 35-50. 32

Η τραγωδία των κοινών [8] Tragedy of the commons (2016). Ανακτήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 2016 από: https://en.wikipedia.org/wiki/tragedy_of_the_commons [9] In deep water (2014). The Economist. 22 February. Ανακτήθηκε στις 28 Δεκεμβρίου 2016 από: http://www.economist.com/news/ international/21596990-humans-are-damaging-high-seas-now-oceans-aredoing-harm-back-deep-water [10] Jones, N. (2016). High stakes on the high seas: A call for international reserves. 29 September. Ανακτήθηκε στις 26 Δεκεμβρίου 2016 από: http:// e360.yale. edu/feature/high_stakes_on_the_high_seas_international_marine_ reserves/3038/ [11] How to stop overfishing in the high seas (2016). July 16. Ανακτήθηκε στις 28 Δεκεμβρίου 2016 από: http://www.economist.com/news/ leaders/21702196-how-stop-overfishing-high-seas-net-positive [12] Overfishing (2016). Ανακτήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2016 από: https:// www.elcamino.edu/faculty/tnoyes/readings/13c R-Overfishing_ Reading.pdf 33