Φάκελος Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας Τροποποιήσεις της Όδευσης σε Άνω Γραμματικό και Πεντάλοφο Έκθεση

Φάκελος Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας και Πεντάλοφο Έκθεση

Έργου: Σελίδα 2 από 56 Πίνακας Περιεχομένων 1 Εισαγωγή 5 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 του Έργου 5 Είδος και Μέγεθος του Έργου 5 Θέση του Έργου 6 Ταξινόμηση του Έργου 7 Κύριος του Έργου 8 Ομάδα Μελέτης 8 2 Περιγραφή του Εγκεκριμένου Έργου 9 2.1 Επισκόπηση του Έργου ΤΑΡ 9 2.1.1 Αιτιολόγηση 9 2.1.2 Συνοπτική Τεχνική Περιγραφή 9 2.1.3 Δυναμικότητα του Συστήματος TAP 10 2.1.4 Χρονοδιάγραμμα του Έργου 10 2.1.5 Φιλοσοφία Σχεδιασμού του TAP 10 2.1.6 Ισχύοντες Κώδικες και Πρότυπα 11 2.2 Κύρια Στοιχεία του Έργου στην Ελλάδα 12 2.2.1 Αγωγός 12 2.2.2 Βαλβιδοστάσια (BVS) 13 2.2.3 Σταθμοί Συμπίεσης (CS) 13 2.2.3.1 Διάταξη και Σχεδιασμός 14 2.2.4 Προσωρινές Εγκαταστάσεις 15 2.2.4.1 Αποθήκευση και Φύλαξη Σωλήνων 15 2.2.4.2 Εργοτάξια 15 2.3 Πρόοδος του Έργου μετά την αδειοδότηση 15 3 Τροποποιήσεις Έργου 17 3.1 Αιτιολόγηση Τροποποιήσεων του Έργου 17 3.2 Τροποποιήσεις στην Όδευση του Αγωγού 18 3.2.1 Αλλαγή της Όδευσης στην Περιοχή του Άνω Γραμματικού 18 3.2.2 Αλλαγή της Όδευσης στην Περιοχή του Πεντάλοφου 19 4 Νομοθετικό και Κανονιστικό Πλαίσιο 20 4.1 4.2 4.3 Εισαγωγή 20 Θεσμικό Πλαίσιο για τον Φάκελο Τροποποίησης ΑΕΠΟ 20 Αλλαγές στο Θεσμικό Πλαίσιο μετά την Υποβολή της ΜΠΚΕ 21 5 Περιγραφή Υφιστάμενης Κατάστασης Φυσικού, Κοινωνικοοικονομικού Περιβάλλοντος και Πολιτιστικής Κληρονομιάς 24 5.1 Εισαγωγή 24

Έργου: Σελίδα 3 από 56 5.2 Τροποποίηση της Όδευσης στην περιοχή του Άνω Γραμματικού (IP 1120-01- IP 1120-27) 25 5.2.1 Φυσικό Περιβάλλον 25 5.2.1.1 Γεωλογία, Σεισμικότητα και Γεωμορφολογία 25 5.2.1.2 Έδαφος και Υπέδαφος 25 5.2.1.3 Υπόγεια και Επιφανειακά Ύδατα 26 5.2.1.4 Κλίμα και Ποιότητα της Ατμόσφαιρας 26 5.2.1.5 Ακουστικό Περιβάλλον 26 5.2.1.6 Τοπίο και Οπτικές Επιπτώσεις 26 5.2.2 Βιοτικό Περιβάλλον 27 5.2.2.1 Χλωρίδα βλάστηση 27 5.2.2.2 Ορνιθοπανίδα 29 5.2.2.3 Μεγάλα Θηλαστικά 29 5.2.3 Κοινωνικοοικονομικό Περιβάλλον 30 5.2.4 Πολιτιστική Κληρονομιά 31 5.3 Τροποποίηση της Όδευσης στην περιοχή του Πεντάλοφου (IP 0718 IP 0721) 33 5.3.1 Φυσικό Περιβάλλον 33 5.3.1.1 Γεωλογία, Σεισμικότητα και Γεωμορφολογία 33 5.3.1.2 Έδαφος και Υπέδαφος 33 5.3.1.3 Υπόγεια και Επιφανειακά Ύδατα 33 5.3.1.4 Κλίμα και Ποιότητα της Ατμόσφαιρας 34 5.3.1.5 Ακουστικό Περιβάλλον 34 5.3.1.6 Τοπίο και Οπτικές Επιπτώσεις 34 5.3.2 Βιοτικό Περιβάλλον 34 5.3.3 Κοινωνικοοικονομικό Περιβάλλον 35 5.3.4 Πολιτιστική Κληρονομιά 36 6 Διαβούλευση με Ενδιαφερόμενα Μέρη 37 7 Αποτελέσματα περιβαλλοντικής παρακολούθησης 38 8 Εκτίμηση και Αξιολόγηση Επιπτώσεων και Μέτρα Αντιμετώπισης 39 8.1 Εισαγωγή 39 8.2 Τροποποίηση της Όδευσης στην περιοχή του Άνω Γραμματικού 40 8.2.1 Φυσικό Περιβάλλον 40 8.2.1.1 Έδαφος και Υπέδαφος 40 8.2.1.2 Υπόγεια και Επιφανειακά Ύδατα 42 8.2.1.3 Κλίμα και Ποιότητα της Ατμόσφαιρας 42 8.2.1.4 Ακουστικό Περιβάλλον 43 8.2.1.5 Τοπίο και Οπτικές Επιπτώσεις 44 8.2.2 Βιοτικό Περιβάλλον 44 8.2.2.1 Φάση Κατασκευής και Δοκιμαστικής Λειτουργίας 45 8.2.2.1.1 Ενδεχόμενες Επιπτώσεις 45 8.2.2.1.2 Μέτρα Αντιμετώπισης 46 8.2.2.1.3 Υπολειμματικές Επιπτώσεις 48 8.2.2.2 Φάση Λειτουργίας και Συντήρησης 49 8.2.2.3 Φάση Τερματισμού Λειτουργίας 49 8.2.3 Κοινωνικοοικονομικό Περιβάλλον 49

Έργου: Σελίδα 4 από 56 8.2.4 Πολιτιστική Κληρονομιά 49 8.2.5 Γνωμοδοτήσεις από τις αρχές 50 8.3 Τροποποίηση της Όδευσης στην περιοχή του Πεντάλοφου 50 8.3.1 Φυσικό Περιβάλλον 50 8.3.1.1 Έδαφος και Υπέδαφος 50 8.3.1.2 Υπόγεια και Επιφανειακά Ύδατα 51 8.3.1.3 Κλίμα και Ποιότητα της Ατμόσφαιρας 52 8.3.1.4 Ακουστικό Περιβάλλον 53 8.3.1.5 Τοπίο και Οπτικές Επιπτώσεις 53 8.3.2 Βιοτικό Περιβάλλον 54 8.3.3 Κοινωνικοοικονομικό Περιβάλλον 54 8.3.4 Πολιτιστική Κληρονομιά 54 8.3.5 Γνωμοδοτήσεις από τις αρχές 55 9 Συμπεράσματα 56 Λίστα Πινάκων Πίνακας 1-1 Διοικητική Διάρθρωση του Έργου ΤΑΡ στην Ελλάδα 7 Πίνακας 2-1 Σύνοψη της Εγκατεστημένης Δυναμικότητας των Σταθμών Συμπίεσης Εγκεκριμένο Έργο 14 Πίνακας 5-1 Θέσεις Πολιτιστικής Κληρονομιάς στην Περιοχή της Τροποποίησης της Όδευσης στο Άνω Γραμματικό 32 Πίνακας 8-1 Ενδεχόμενες Βασικές Επιπτώσεις - Υπέδαφος & Έδαφος 41 Πίνακας 8-2 Ενδεχόμενες Βασικές Επιπτώσεις Ποιότητα της Ατμόσφαιρας 43 Πίνακας 8-3 Ενδεχόμενες Βασικές Επιπτώσεις Ακουστικό Περιβάλλον 43 Πίνακας 8-4 Ενδεχόμενες Βασικές Επιπτώσεις Οικολογία 44 Πίνακας 8-5 Ενδεχόμενες Βασικές Επιπτώσεις - Υπέδαφος & Έδαφος 50 Πίνακας 8-6 Ενδεχόμενες Βασικές Επιπτώσεις Ποιότητα της Ατμόσφαιρας 52 Πίνακας 8-7 Ενδεχόμενες Βασικές Επιπτώσεις Ακουστικό Περιβάλλον 53 Λίστα Εικόνων Εικόνα 1-1 Η Διαδρομή του Αγωγού ΤΑΡ στην Ελλάδα 6 Εικόνα 2-1 Νότιος Διάδρομος Φυσικού Αερίου 9 Εικόνα 3-1 Προτεινόμενη Τροποποίηση της Όδευσης στην περιοχή του Άνω Γραμματικού 18 Εικόνα 3-2 Προτεινόμενη Τροποποίηση της Όδευσης στην περιοχή του Πεντάλοφου 19

Έργου: Σελίδα 5 από 56 1 Εισαγωγή 1.1 του Έργου Η παρούσα μελέτη αποτελεί το Φάκελο Τροποποίησης Απόφασης Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων (ΑΕΠΟ) του ελληνικού τμήματος του Έργου του Διαδριατικού Αγωγού Φυσικού Αερίου (TAP), το οποίο εκτείνεται από τους Κήπους στα ελληνοτουρκικά σύνορα, μέσω Κομοτηνής, Νέας Μεσημβρίας (Βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης), έως τα ελληνοαλβανικά σύνορα κοντά στην κοινότητα της Ιεροπηγής. Η ΜΠΚΕ του Έργου (ΤΑΡ) στην Ελλάδα κατατέθηκε στο Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ) τον Ιούνιο 2013 και η Απόφαση Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων εκδόθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 2014 (Αρ. Πρωτ. 174848). Έπειτα από μία σειρά αλλαγών στην όδευση του αγωγού, στο σχεδιασμό και τη θέση των μόνιμων και προσωρινών εγκαταστάσεων του Έργου ΤΑΡ, η ΜΠΚΕ τροποποιήθηκε τρείς φορές και υποβλήθηκε στο Υπουργείο Οικονομίας, Ανάπτυξης και Τουρισμού (πρώην Υπουργείο Ανάπτυξης). Ως αποτέλεσμα, η Απόφαση Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων τροποποιήθηκε στις 17/11/2015, στις 05/05/2016 και στις 16/06/2016. Ο παρών Φάκελος Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας περιγράφει τροποποιήσεις της όδευσης του αγωγού του Έργου ΤΑΡ στις περιοχές του Άνω Γραμματικού και του Πεντάλοφου, και αξιολογεί τις επιπτώσεις αυτών των τροποποιήσεων στο βιολογικό, φυσικό και κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον, καθώς και στην πολιτιστική κληρονομιά. 1.2 Είδος και Μέγεθος του Έργου Το Έργο ΤΑΡ περιλαμβάνει τον ίδιο τον αγωγό φυσικού αερίου, τις προσωρινές υποδομές που απαιτούνται κατά τη φάση της κατασκευής, καθώς και τις υποστηρικτικές εγκαταστάσεις που απαιτούνται για την λειτουργία του αγωγού, όπως τα βαλβιδοστάσια και δύο σταθμούς συμπίεσης στο ελληνικό τμήμα (έναν στους Κήπους και δυνητικά έναν δεύτερο σταθμό στην ευρύτερη περιοχή των Σερρών). Περισσότερες λεπτομέρειες δίνονται στο Κεφάλαιο 2. Στην ολότητά του το Έργο ΤΑΡ είναι ένα προτεινόμενο σύστημα μεταφοράς φυσικού αερίου από την Κασπία Θάλασσα προς τη Νότια και Κεντρική Ευρώπη. Ο ΤΑΡ θα μεταφέρει φυσικό αέριο από την Ελλάδα και την Αλβανία, μέσω της Αδριατικής Θάλασσας στη Νότια Ιταλία και περαιτέρω στη Δυτική Ευρώπη. Το Έργο στοχεύει στην ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας και στην διαφοροποίηση των πηγών αερίου των ευρωπαϊκών αγορών. Ο TAP θα διαθέτει αρχικά

Έργου: Σελίδα 6 από 56 δυναμικότητα 10 δις. κυβικών μέτρων το χρόνο (bcm/έτος). Με την αύξηση της διαθεσιμότητας του φυσικού αερίου, ο TAP θα διαθέτει την ικανότητα να διακινεί επιπλέον 10 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα (bcm) αερίου το χρόνο, φτάνοντας τα 20 bcm εφόσον απαιτείται. 1.3 Θέση του Έργου Ο TAP θα ξεκινήσει από την Ελλάδα, κοντά στα ελληνοτουρκικά σύνορα, και έπειτα θα διασχίζει την Αλβανία και μέσω της Αδριατικής θα τερματίσει στη Νότια Ιταλία, επιτρέποντας τη ροή φυσικού αερίου κατευθείαν από την Κασπία θάλασσα στις ευρωπαϊκές αγορές. Η Εικόνα 1-1 παρουσιάζει την διαδρομή του αγωγού. Εικόνα 1-1 Η Διαδρομή του Αγωγού ΤΑΡ στην Ελλάδα Πηγή: TAP AG (2014) Στην Ελλάδα, το Έργο εκτείνεται από τους Κήπους της Περιφερειακής Ενότητας Έβρου έως τα ελληνοαλβανικά σύνορα στην Περιφερειακή Ενότητα Καστοριάς, για συνολικό μήκος περίπου 550 χλμ. Από τους Κήπους μέχρι τη Νέα Μεσημβρία, σε ένα μήκος περίπου 365 χλμ., η όδευση του αγωγού ακολουθεί σε μεγάλο μήκος τον υφιστάμενο αγωγό αερίου του ΔΕΣΦΑ. Από τη Νέα Μεσημβρία και προς τα δυτικά μέχρι τα ελληνοαλβανικά σύνορα η όδευση έχει μήκος περίπου 185 χλμ. και δεν ακολουθεί καμία υφιστάμενη υποδομή. Η όδευση του Έργου TAP στη Βόρεια Ελλάδα διέρχεται από 3 Περιφέρειες, 13 Περιφερειακές Ενότητες και 30 Δήμους. Η διοικητική διάρθρωση της όδευσης του Έργου δίνεται στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 1-1).

Έργου: Σελίδα 7 από 56 Πίνακας 1-1 Διοικητική Διάρθρωση του Έργου ΤΑΡ στην Ελλάδα Περιφέρειες Περιφερειακές Ενότητες Δήμοι Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης Κεντρικής Μακεδονίας Δυτικής Μακεδονίας Πηγή: EXERGIA (2014) Έβρου Ροδόπης Ξάνθης Καβάλας Δράμας Σερρών Κιλκίς Θεσσαλονίκης Πέλλας Ημαθίας Κοζάνης Φλώρινας Καστοριάς Αλεξανδρούπολης Αρριανών Μαρώνειας - Σαπών Κομοτηνής Ιάσμου Αβδήρων Ξάνθης Τοπείρου Νέστου Καβάλας Δοξάτου Προσοτσάνης Αμφίπολης Νέας Ζίχνης Εμμανουήλ Παππά Σερρών Ηράκλειας Κιλκίς Λαγκαδά Ωραιοκάστρου Χαλκηδόνας Πέλλας Σκύδρας Έδεσσας Νάουσας Εορδαίας Αμυνταίου Καστοριάς Ορεστίδας Νεστορίου 1.4 Ταξινόμηση του Έργου Σύμφωνα με την Υπουργική Απόφαση 1958/2012, όπως αυτή τροποποιήθηκε από την ΥΑ 20741/27-4-2012, το Έργο ΤΑΡ κατατάσσεται στην κατηγορία Α1 (Ομάδα 11 η Μεταφορά ενέργειας, καυσίμων και χημικών ουσιών α/α 1 Αγωγοί καυσίμων εθνικής σημασίας ή ενταγμένοι στα ευρωπαϊκά ή διεθνή δίκτυα και υποστηρικτικές τους εγκαταστάσεις ).

Έργου: Σελίδα 8 από 56 1.5 Κύριος του Έργου Κύριος του έργου είναι η Trans Adriatic Pipeline AG Greece (Υποκατάστημα Ελλάδος) Χατζηγιάννη Μέξη 5 115 28 Αθήνα, Ελλάδα Υπεύθυνος επικοινωνίας: Κώστας Τσιρίκης, Επικεφαλής Αδειοδοτήσεων Ελλάδας Τηλ.: +30 213 0104550 Fax: +30 213 0104533 e-mail: Kostas.Tsirikis@tap-ag.com Η μετοχική σύνθεση του TAP περιλαμβάνει τις εξής εταιρείες: BP (20%), SOCAR (20%), SNAM (20%), Fluxys (19%), Enagás (16%) και Axpo (5%). 1.6 Ομάδα Μελέτης Ο παρόν Φάκελος Τροποποίησης ΑΕΠΟ εκπονήθηκε από την EXERGIA, Σύμβουλοι Ενέργειας και Περιβάλλοντος Α.Ε. Ομήρου & Βησσαρίωνος 1, 106 72, Αθήνα Υπεύθυνος επικοινωνίας: Κώστας Μπάτος, Δ/ντής Τμήματος Περιβάλλοντος Τηλ.: + 30 210 6996185 Fax: + 30 210 6996186 e-mail: k.batos@exergia.gr Η μελέτη τροποποίησης ΑΕΠΟ είναι αποτέλεσμα της εργασίας εμπειρογνωμόνων διαφόρων ειδικοτήτων. Αναφορά σε αυτούς τους εμπειρογνώμονες γίνεται στο Κεφάλαιο 6 του Οδηγού Εγγράφων (GAL00-EXG-642-Y-TAE-5200-trGR).

Έργου: Σελίδα 9 από 56 2 Περιγραφή του Εγκεκριμένου Έργου 2.1 Επισκόπηση του Έργου ΤΑΡ 2.1.1 Αιτιολόγηση O σκοπός του έργου του TAP είναι να φέρει φυσικό αέριο από νέες πηγές στην Κασπία Θάλασσα προς την Ευρώπη μέσω του αποκαλούμενου Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου. Το Έργο του TAP θα συμβάλει στην ασφάλεια και στη διαφοροποίηση του ενεργειακού εφοδιασμού της Ευρώπης παρέχοντας την απαραίτητη υποδομή μεταφοράς φυσικού αερίου από τo πεδίο Shah Deniz II στο Αζερμπαϊτζάν μέσω του συστήματος αγωγού, στη Νότια Ευρώπη από τον πιο σύντομο δρόμο. Στο πλαίσιο αυτού του σχεδίου, ο TAP θα είναι ο πρώτος αγωγός που θα ανοίξει το Νότιο Διάδρομο Φυσικού Αερίου. Εικόνα 2-1 Νότιος Διάδρομος Φυσικού Αερίου Πηγή: TAP AG Εταιρική παρουσίαση (Οκτώβριος 14) 2.1.2 Συνοπτική Τεχνική Περιγραφή Το σύστημα του αγωγού στη Ελλάδα, όπως περιγράφεται στη ΜΠΚΕ και στο Κεφάλαιο 3 των δύο προηγούμενων Φακέλων Τροποποίησης ΑΕΠΟ (GPL00-EXG-642-Y-TAE-1004-trGR και GPL00-EXG-642-Y-TAE-5002-trGR), αποτελείται από τις ακόλουθες κύριες εγκαταστάσεις: Υπόγειος αγωγός (48 ιντσών) μήκους περίπου 550 χλμ., από τα ελληνοτουρκικά μέχρι τα ελληνοαλβανικά σύνορα Δύο Σταθμοί Συμπίεσης ένας στους Κήπους του Έβρου (που περιλαμβάνει μετρητικές διατάξεις) για την αρχική δυναμικότητα των 10 bcm/έτος, και πιθανόν ένας δεύτερος στην περιοχή των Σερρών για την τελική δυναμικότητα των 20 bcm/έτος. Αρχικά, για την

Έργου: Σελίδα 10 από 56 δυναμικότητα των 10 bcm η τοποθεσία θα περιλαμβάνει μόνο ένα βαλβιδοστάσιο και μία ξεστροπαγίδα 23 βαλβιδοστάσια (BVS) σε μεταξύ τους απόσταση περίπου 30 χλμ. κατά μήκος του αγωγού, και Σχετικές εγκαταστάσεις που απαιτούνται κατά τη διάρκεια της κατασκευής (δρόμοι πρόσβασης, εργοτάξια κατασκευής, χώροι αποθήκευσης σωλήνων κλπ.). Η πρόοδος του τεχνικού σχεδιασμού του έργου και αιτήσεις ενδιαφερόμενων μερών οδήγησαν σε τροποποιήσεις στην όδευση του αγωγού στις περιοχές Άνω Γραμματικού υ. Οι αλλαγές αυτές περιγράφονται λεπτομερώς στις επόμενες ενότητες της παρούσας μελέτης τροποποίησης ΑΕΠΟ. 2.1.3 Δυναμικότητα του Συστήματος TAP Η δυναμικότητα μεταφοράς του αγωγού είναι 10 bcm/έτος (μέγιστη τιμή περίπου 1.350.000 κανονικά κυβικά μέτρα ανά ώρα, ενώ σαν μέση τιμή περίπου 1.190.000 κανονικά κυβικά μέτρα ανά ώρα), και μπορεί να αυξηθεί σε 20 bcm/έτος φυσικού αερίου. Η παρούσα μελέτη τροποποίησης ΑΕΠΟ δεν περιλαμβάνει αλλαγές στη δυναμικότητα του Συστήματος ΤΑΡ, όπως αυτή περιγράφεται στη ΜΠΚΕ για το Έργο TAP. 2.1.4 Χρονοδιάγραμμα του Έργου Ο τρέχων σχεδιασμός του Έργου προβλέπει ότι η έναρξη της κατασκευής του Έργου θα πραγματοποιηθεί στο δεύτερο μισό του 2016, ενώ η ροή φυσικού αερίου αναμένεται στις αρχές του 2020. 2.1.5 Φιλοσοφία Σχεδιασμού του TAP Οι εγκαταστάσεις του TAP (π.χ. συμπιεστές και αεριοστρόβιλοι) σχεδιάζονται για διάρκεια ζωής 25 χρόνων. Ο ίδιος ο αγωγός θα σχεδιαστεί για ενεργή διάρκεια ζωής 50 ετών. Η φιλοσοφία σχεδιασμού διασφαλίζει ότι το σύστημα μεταφοράς φυσικού αερίου ικανοποιεί όλους τους Ελληνικούς και Ευρωπαϊκούς Κανονισμούς (κώδικες και πρότυπα) και ότι οι επιπτώσεις στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον έχουν περιοριστεί στο ελάχιστο.

Έργου: Σελίδα 11 από 56 Ο αγωγός και οι σταθμοί θα σχεδιαστούν σύμφωνα με τις απαιτήσεις των ακόλουθων: Εθνικοί και τοπικοί κανονισμοί, Ασφάλεια του πληθυσμού που ζει και/ή εργάζεται κοντά στον αγωγό, Προστασία περιβάλλοντος, Προστασία ιδιοκτησίας και εγκαταστάσεων, Γεωτεχνικές, διαβρωτικές κι υδραυλικές συνθήκες, Απαιτήσεις κατασκευής, λειτουργίας και συντήρησης, Δραστηριότητες τρίτων. Ο αγωγός έχει πίεση σχεδιασμού 95 barg (bar πάνω από την ατμοσφαιρική πίεση), η οποία είναι ικανοποιητική για την δυναμικότητα του TAP στην φάση των 10 bcm/έτος, καθώς επίσης και για την πιθανή μελλοντική επέκταση της δυναμικότητας του συστήματος σε 20 bcm/έτος. Η παρούσα μελέτη τροποποίησης ΑΕΠΟ δεν περιλαμβάνει αλλαγές στη φιλοσοφία σχεδιασμού του ΤΑΡ, όπως αυτή περιγράφεται στη ΜΠΚΕ. 2.1.6 Ισχύοντες Κώδικες και Πρότυπα Όλες οι εγκαταστάσεις του Έργου θα σχεδιαστούν σύμφωνα με τους Ευρωπαϊκούς Κώδικες (EN) και τα Ελληνικά Πρότυπα. Εκτός των Ευρωπαϊκών και Ελληνικών Πρότυπων, θα ακολουθηθούν επικουρικά και άλλα πρότυπα όπου αυτό κριθεί απαραίτητο. Για το Έργο TAP στην Ελλάδα οι κύριοι κώδικες που θα χρησιμοποιηθούν φαίνονται στο Πλαίσιο 2-1.

Έργου: Σελίδα 12 από 56 Πλαίσιο 2-1: Κύριοι Κώδικες Σχεδιασμού του Αγωγού Αριθμ. Δ3/A/οικ. 4303 ΠΕ 26010 5/3/2012 Τεχνικός Κανονισμός : Συστήματα μεταφοράς Φυσικού Αερίου με μέγιστη πίεση Λειτουργίας μεγαλύτερη των 16 bar, όπως τροποποιήθηκε με την υπ αριθμ. Δ3/Α/8857 20/0/2012 EN1594:2009 Gas supply systems Pipelines for maximum operating pressure over 16 bar Functional requirements Μια σειρά από άλλους Κώδικες και Πρότυπα θα εφαρμοστούν για τον σχεδιασμό υποσυστημάτων του Έργου ή μεμονωμένων στοιχείων του. Αυτοί οι Κώδικες και τα Πρότυπα παρουσιάζονται λεπτομερώς στην Ενότητα 4.1.8 (GPL00-ASP-642-Y-TAE-0052-trGR) της ΜΠΚΕ. Η παρούσα μελέτη τροποποίησης ΑΕΠΟ δεν περιλαμβάνει αλλαγές στους Κώδικες και τα Πρότυπα που εφαρμόζονται στο Έργο, όπως αυτά περιγράφονται στη ΜΠΚΕ. 2.2 Κύρια Στοιχεία του Έργου στην Ελλάδα 2.2.1 Αγωγός Ο αγωγός διασχίζει τη χώρα από τα ελληνοτουρκικά έως τα ελληνοαλβανικά σύνορα και έχει μήκος περίπου 550 χλμ. και διάμετρο 48. Η πίεση σχεδιασμού του αγωγού είναι 95 barg (ειδικά για το τμήμα του αγωγού από το σημείο της ένωσης με τον TANAP έως τον σταθμό συμπίεσης GCS00, η πίεση σχεδιασμού είναι 95.5 barg). Ο αγωγός είναι υπόγειος σε όλο το μήκος του. Η ελάχιστη κάλυψη του αγωγού είναι κατά κανόνα 1 m, η οποία μπορεί να αυξηθεί, αν κριθεί απαραίτητο, προκειμένου να εξασφαλιστεί μεγαλύτερη προστασία. Για παράδειγμα σε διασταυρώσεις του αγωγού με δρόμους ή σιδηροδρομικές γραμμές η ελάχιστη κάλυψη αυξάνεται σε 1,2 m και 1,5 m αντίστοιχα. Το πλάτος της κατασκευαστικής ζώνης εργασίας σε κανονικές συνθήκες στο έργο ΤΑΡ είναι 38 m, και μπορεί να μειωθεί στα 28 m όπου το επιβάλουν φυσικοί περιορισμοί. Για κατασκευή σε περιοχές με υψόμετρο ή/και δασικές το πλάτος της ζώνης εργασίας ενδεχομένως να μειωθεί περαιτέρω στα 18 m. Οι παραπάνω τεχνικές πληροφορίες σχετικά με τον αγωγό παραμένουν όπως παρουσιάστηκαν στην εγκεκριμένη ΜΠΚΕ και στο Κεφάλαιο 3 του Φακέλου Τροποποίησης ΑΕΠΟ (GPL00-EXG- 642-Y-TAE-1004-trGR) για το Έργο TAP. Όμως, η πρόοδος του τεχνικού σχεδιασμού του Έργου έχει οδηγήσει σε τροποποιήσεις στην όδευση του αγωγού. Οι τροποποιήσεις αυτές περιγράφονται με περισσότερες λεπτομέρειες στις επόμενες ενότητες της παρούσας μελέτης τροποποίησης ΑΕΠΟ.

Έργου: Σελίδα 13 από 56 2.2.2 Βαλβιδοστάσια (BVS) Όπως περιγράφηκε στον Φάκελο Τροποποίησης ΑΕΠΟ (GAL00-EXG-642-Y-TAE-5101-trGR), ο σχεδιασμός του Έργου TAP προβλέπει 22 βαλβιδοστάσια κατά μήκος της διαδρομής του αγωγού, ενώ ένα πρόσθετο βαλβιδοστάσιο θα εγκατασταθεί στο χώρο μελλοντικής εγκατάστασης του Σταθμού Συμπίεσης στην περιοχή των Σερρών. Το συγκεκριμένο βαλβιδοστάσιο θα αναβαθμιστεί σε Σταθμό Συμπίεσης όταν η δυναμικότητα του Συστήματος ΤΑΡ αυξηθεί σε 20 bcm/έτος από την αρχική των 10 bcm/έτος. Η συνολική έκταση των εγκαταστάσεων των βαλβιδοστασίων θα είναι περίπου 1040 τ.μ. και θα είναι περιφραγμένη. Η κτιριακή δομή του βαλβιδοστασίου θα αποτελείται από μικρά κτίρια συνολικής δομημένης επιφάνειας περίπου 36 τ.μ. Επιπλέον, θα εγκατασταθεί ένα εσωτερικό κιγκλίδωμα ασφαλείας για την εγκατάσταση του κτιρίου. Η παρούσα μελέτη τροποποίησης ΑΕΠΟ δεν εισάγει αλλαγές στη χωροθέτηση και το σχεδιασμό των βαλβιδοστασίων, όπως αυτά έχουν περιγραφεί στον Φάκελο Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας (GAL00-EXG-642-Y-TAE-5101-trGR) του Έργου ΤΑΡ. 2.2.3 Σταθμοί Συμπίεσης (CS) Η αρχική δυναμικότητα του αγωγού είναι 10 bcm/έτος και μπορεί να αυξηθεί στα 20 bcm/έτος. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που παρουσιάζονται στη ΜΠΚΕ για το Έργο ΤΑΡ και στον Φάκελο Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας Σταθμός Συμπίεσης GCS00 (GAL00-EXG-642-Y-TAE-5002- trgr), για την αρχική φάση των 10 bcm/έτος προβλέπεται ένας Σταθμός Συμπίεσης στην ευρύτερη περιοχή των Κήπων (GCS00) με δυναμικότητα περίπου 30-45 MW (2 συμπιεστές των 15 MW σε λειτουργία και 1 εφεδρικός). Για τη φάση των 20 bcm/έτος προβλέπεται η αναβάθμιση του Σταθμού Συμπίεσης GCS00 σε δυναμικότητα περίπου 75-90 MW με την προσθήκη τριών συμπιεστών των 15 MW (συνολικά 5 συμπιεστές των 15 MW σε λειτουργία και 1 εφεδρικός) με τον σχετικό εξοπλισμό. Επιπλέον για τη φάση των 20 bcm/έτος θα απαιτηθεί ένας πρόσθετος Σταθμός Συμπίεσης, που προβλέπεται να εγκατασταθεί στην ευρύτερη περιοχή των Σερρών (GCS01) με δυναμικότητα περίπου 100-125 MW (4 συμπιεστές των 25 MW σε λειτουργία και 1 εφεδρικός). Η δυναμικότητα MW που εμφανίζεται αναφέρεται στη σχετική κλάση ISO 1. 1 ISO: κανονικές συνθήκες λειτουργίας, δηλ. θερμοκρασία περιβάλλοντος 15 0 C, σχετική υγρασία 60% και πίεση περιβάλλοντος στο επίπεδο της θάλασσας.

Έργου: Σελίδα 14 από 56 Συνοπτικά, η διαμόρφωση των Σταθμών Συμπίεσης όπως παρουσιάστηκε στη ΜΠΚΕ για το έργο ΤΑΡ και στον Φάκελο Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας Σταθμός Συμπίεσης GCS00 (GAL00- EXG-642-Y-TAE-5002-trGR) δίνεται στον ακόλουθο πίνακα. Πίνακας 2-1 Έργο Σύνοψη της Εγκατεστημένης Δυναμικότητας των Σταθμών Συμπίεσης Εγκεκριμένο Δυναμικότητα Αγωγού 10 bcm/έτος 20 bcm/έτος GCS00, GCS01 GCS00 (Κήποι) 30-45 MW (2 συμπιεστές σε λειτουργία και 1 εφεδρικός των 15 MW έκαστος) στα σύνορα στους Κήπους κοντά στον υφιστάμενο Σταθμό Μέτρησης και Ρύθμισης του ΔΕΣΦΑ GCS00 (Κήποι): περίπου 75-90 MW (5 συμπιεστές σε λειτουργία και 1 εφεδρικός των 15 MW έκαστος), GCS01 (Σέρρες): περίπου 100-125 MW (4 συμπιεστές σε λειτουργία και 1 εφεδρικός των 15 MW έκαστος), στη ευρύτερη περιοχή νοτίως των Σερρών Πηγή: ETG 2012 Η παρούσα μελέτη τροποποίησης ΑΕΠΟ δεν εισάγει αλλαγές στην δυναμικότητα ή στην διαμόρφωση των Σταθμών Συμπίεσης, όπως αυτές έχουν ήδη περιγραφεί στον Φάκελο Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας Σταθμός Συμπίεσης GCS00 (GAL00-EXG-642-Y-TAE-5002- trgr) του Έργου ΤΑΡ. 2.2.3.1 Διάταξη και Σχεδιασμός Όπως αναφέρθηκε στη ΜΠΚΕ για το Έργο ΤΑΡ και στον Φάκελο Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας Σταθμός Συμπίεσης GCS00 (GAL00-EXG-642-Y-TAE-5002-trGR), ο ΤΑΡ έχει ορίσει μια έκταση 360 στρεμμάτων για τη διερεύνηση της χωροθέτησης σε κάθε Σταθμό Συμπίεσης κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού. Η επιφάνεια του χώρου που απαιτείται για της εγκαταστάσεις του Σταθμού Συμπίεσης υπολογίζεται σε 167 στρέμματα για τον GCS00 και 163 στρέμματα για τον GCS01. Η έκταση αυτή θα περιφραχτεί. Μέσα σε αυτή τη περιοχή περίπου 100 στρέμματα θα καλυφθούν από τις σχετικές εγκαταστάσεις, τα κτίρια και τους δρόμους. Σε κάθε Σταθμό Συμπίεσης θα εγκατασταθεί ξεστροπαγίδα. Η παρούσα μελέτη τροποποίησης ΑΕΠΟ δεν εισάγει αλλαγές στο σχεδιασμό ή στη διάταξη των Σταθμών Συμπίεσης, όπως αυτά έχουν ήδη περιγραφεί στον φάκελο τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας Σταθμός Συμπίεσης GCS00 (GAL00-EXG-642-Y-TAE-5002-trGR) του Έργου ΤΑΡ.

Έργου: Σελίδα 15 από 56 2.2.4 Προσωρινές Εγκαταστάσεις 2.2.4.1 Αποθήκευση και Φύλαξη Σωλήνων Το παρόν στάδιο σχεδιασμού του έργου προβλέπει την κατασκευή 17 χώρων αποθήκευσης και φύλαξης σωλήνων κατά μήκος του αγωγού. Η χωροθέτηση και τα χαρακτηριστικά αυτών των εγκαταστάσεων παραμένουν τα ίδια όπως περιγράφηκαν στην Ενότητα 3 του Φακέλου Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας (GPL00-EXG-642-Y-TAE-1004-trGR), στο Προσάρτημα του Φακέλου Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας (GPL00-EXG-642-Y-TAE-5000-trGR) και στο Φάκελο Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας (GAL00-EXG-642-Y-TAE-5101-trGR). 2.2.4.2 Εργοτάξια Με βάση το παρόν επίπεδο σχεδιασμού του Έργου, θα υπάρχουν 8 κύρια εργοτάξια κατά μήκος της όδευσης του αγωγού. Η χωροθέτηση και τα χαρακτηριστικά αυτών των εγκαταστάσεων παραμένουν τα ίδια όπως περιγράφηκαν στην Ενότητα 3 του Φακέλου Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας (GPL00-EXG-642-Y-TAE-1004-trGR), στο Προσάρτημα του Φακέλου Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας (GPL00-EXG-642-Y-TAE-5000-trGR) και στο Φάκελο Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας (GAL00-EXG-642-Y-TAE-5101-trGR). 2.3 Πρόοδος του Έργου μετά την αδειοδότηση Η κατάθεση της ΜΠΚΕ πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο 2013 και συμπληρώθηκε από ένα Συμπληρωματικό Φάκελο στις αρχές Σεπτεμβρίου 2014. Η Απόφαση Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων για το Έργο εκδόθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 2014. Ο φάκελος τροποποίησης της ΑΕΠΟ υποβλήθηκε το Δεκέμβριο 2014 και η τροποποίηση της Απόφασης Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων εκδόθηκε στις 17/11/2015. Ο δεύτερος φάκελος τροποποίησης ΑΕΠΟ υποβλήθηκε στις 23/11/2016 και η Τροποποίηση της Απόφασης Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων εκδόθηκε στις 05/05/2016. Ο τρίτος φάκελος τροποποίησης ΑΕΠΟ υποβλήθηκε στις 26/04/2015 και η Τροποποίηση της Απόφασης Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων εκδόθηκε στις 16/06/2016. Παράλληλα, έχουν υλοποιηθεί τα παρακάτω βήματα: Στις 10 Δεκεμβρίου 2013 το Ελληνικό Κοινοβούλιο επικύρωσε τη Συμφωνία Φιλοξενούσας Χώρας (Host Government Agreement)

Έργου: Σελίδα 16 από 56 Τον Ιούλιο 2014 η Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας εξέδωσε Άδεια Ανεξάρτητου Συστήματος Φυσικού Αερίου (ΑΣΦΑ) για τον ΤΑΡ. Τον Μάρτιο 2016 εκδόθηκαν από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας οι Πράξεις Εγκατάστασης για το Έργο και δημοσιεύτηκαν στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Τον Ιούνιο 2016 εκδόθηκε από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας η Άδεια Εγκατάστασης για το Έργο και δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ 1550 Β / 01-06-2016).

Έργου: Σελίδα 17 από 56 3 Τροποποιήσεις Έργου Η παρούσα μελέτη τροποποίησης ΑΕΠΟ εισάγει 2 σημαντικές αλλαγές στην όδευση του αγωγού, όπως αυτή παρουσιάστηκε στη ΜΠΚΕ, στην περιοχή του Άνω Γραμματικού στον Δήμο Έδεσσας και στην περιοχή του Πεντάλοφου στον Δήμο Ωραιοκάστρου. Σημαντικές αλλαγές της όδευσης θεωρούνται αυτές που εκτείνονται εκτός του διαδρόμου των 500m, ο οποίος μελετήθηκε κατά την προετοιμασία της ΜΠΚΕ και του Φακέλου Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ελλάδας. Οι αλλαγές αυτές υπόκεινται σε λεπτομερή διερεύνηση, σε επίπεδο ίδιο με αυτό της υπόλοιπης όδευσης του αγωγού στη ΜΠΚΕ, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί ότι οι ενδεχόμενες επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία-οικονομία και την πολιτιστική κληρονομιά που συνδέονται με αυτές, εντοπίζονται και αντιμετωπίζονται κατάλληλα. Συνοπτική παρουσίαση των αλλαγών αυτών γίνεται στη συνέχεια, ενώ περισσότερες πληροφορίες για την παρούσα κατάσταση του περιβάλλοντος, της κοινωνίας οικονομίας και της πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής των αλλαγών δίνονται στο Κεφάλαιο 5. 3.1 Αιτιολόγηση Τροποποιήσεων του Έργου Οι τροποποιήσεις της όδευσης του αγωγού προέκυψαν σαν αποτέλεσμα λεπτομερέστερης μελέτης της όδευσης καθώς και εύλογων αιτημάτων ενδιαφερόμενων μερών. Συγκεκριμένα, η αλλαγή στην περιοχή του Άνω Γραμματικού προέκυψε ως αποτέλεσμα γεωτεχνικών ερευνών και επικοινωνίας με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πέλλας για την αποφυγή αρχαιοτήτων στην περιοχή. Στην περιοχή του Πεντάλοφου, η αλλαγή στην όδευση του αγωγού προέκυψε ύστερα από αίτημα του Υπουργείου Άμυνας προκειμένου να τηρηθεί μεγαλύτερη απόσταση από το στρατόπεδο «Μητρούση». Οι προτεινόμενες αλλαγές της όδευσης μελετήθηκαν διεξοδικά ώστε να εξασφαλίζεται ότι οι ενδεχόμενες περιβαλλοντικές, κοινωνικοοικονομικές και πολιτιστικές επιπτώσεις λαμβάνονται κατάλληλα υπόψη.

Έργου: Σελίδα 18 από 56 3.2 Τροποποιήσεις στην Όδευση του Αγωγού 3.2.1 Αλλαγή της Όδευσης στην Περιοχή του Άνω Γραμματικού Η προτεινόμενη τροποποίηση της όδευσης στην περιοχή του Άνω Γραμματικού (Εικόνα 3-1) βρίσκεται στον Δήμο Έδεσσας, έχει μήκος περίπου 4000 μέτρα και μέγιστη απόσταση 1500 μέτρα από την εγκεκριμένη όδευση. Διασχίζει δασώδεις και θαμνώδεις εκτάσεις παρόμοιου τύπου με την εγκεκριμένη όδευση. Η περιοχή δεν καλύπτεται από κάποιο καθεστώς προστασίας (η πλησιέστερη προστατευόμενη περιοχή βρίσκεται περίπου 1000 μέτρα ανατολικά), φιλοξενεί όμως είδη οικολογικού ενδιαφέροντος, όπως ο λύκος και η καφέ αρκούδα. Εικόνα 3-1 Προτεινόμενη Τροποποίηση της Όδευσης στην περιοχή του Άνω Γραμματικού Προτεινόμενη όδευση Εγκεκριμένη όδευση Διάδρομος μελέτης Πηγή: EXERGIA (2016)

Έργου: Σελίδα 19 από 56 3.2.2 Αλλαγή της Όδευσης στην Περιοχή του Πεντάλοφου Η προτεινόμενη τροποποίηση της όδευσης στην περιοχή του Πεντάλοφου (Εικόνα 3-2) βρίσκεται στον Δήμο Ωραιοκάστρου, έχει μήκος περίπου 1200 μέτρα και μέγιστη απόσταση 520 μέτρα από την εγκεκριμένη όδευση. Διασχίζει αγροτική γη παρόμοιου τύπου με την εγκεκριμένη όδευση. Η περιοχή δεν καλύπτεται από κάποιο καθεστώς προστασίας (η πλησιέστερη προστατευόμενη περιοχή βρίσκεται περίπου 3500 μέτρα ανατολικά) και δεν φιλοξενεί είδη οικολογικού ενδιαφέροντος. Εικόνα 3-2 Προτεινόμενη Τροποποίηση της Όδευσης στην περιοχή του Πεντάλοφου Προτεινόμενη όδευση Εγκεκριμένη όδευση Διάδρομος μελέτης Πηγή: EXERGIA (2016)

Έργου: Σελίδα 20 από 56 4 Νομοθετικό και Κανονιστικό Πλαίσιο 4.1 Εισαγωγή Όπως αναφέρθηκε εκτενώς στο Κεφάλαιο 3 (GPL00-ASP-642-Y-TAE-0051-trGR) της ΜΠΚΕ για το έργο ΤΑΡ στην Ελλάδα, η ΜΠΚΕ διαμορφώθηκε έτσι ώστε να είναι σύμφωνη με την ελληνική νομοθεσία, τις διεθνείς περιβαλλοντικές και κοινωνικοοικονομικές απαιτήσεις και ιδιαίτερα το θεσμικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και σε συμμόρφωση με τις απαιτήσεις επίδοσης της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (ΕΤΑΑ). Η ίδια λογική ακολουθήθηκε και στον παρόντα φάκελο τροποποίησης ΑΕΠΟ, αφού κατά την προετοιμασία της ελήφθησαν υπόψη οι ισχύουσες διατάξεις της ελληνικής περιβαλλοντικής νομοθεσίας καθώς και διεθνή πρότυπα και βέλτιστες πρακτικές στην εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Στις επόμενες παραγράφους περιλαμβάνεται περιγραφή του θεσμικού πλαισίου για την προετοιμασία του φακέλου τροποποίησης της ΑΕΠΟ και γίνεται αναφορά στις νομοθετικές εξελίξεις σχετικά με την περιβαλλοντική αδειοδότηση από την υποβολή της ΜΠΚΕ, εστιάζοντας σε πιθανές αλλαγές στο συνολικό πλαίσιο αδειοδότησης. 4.2 Θεσμικό Πλαίσιο για τον Φάκελο Τροποποίησης ΑΕΠΟ Ο παρών φάκελος τροποποίησης ΑΕΠΟ διαμορφώθηκε σε συμμόρφωση με το Νόμο 4014/2011 το νόμο πλαίσιο για την περιβαλλοντική αδειοδότηση. Το Άρθρο 6 του Νόμου 4014/2011 αναφέρει ότι ο φάκελος τροποποίησης ΑΕΠΟ υποβάλλεται στις αρμόδιες περιβαλλοντικές αρχές σε περίπτωση εκσυγχρονισμού, επέκτασης, βελτίωσης ή τροποποίησης του έργου για το οποίο έχει ήδη χορηγηθεί Απόφαση Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων (ΑΕΠΟ). Ανάλογα με τις πληροφορίες που θα κατατεθούν με το φάκελο τροποποίησης ΑΕΠΟ, οι αρμόδιες αρχές αποφασίζουν αν απαιτείται νέα ΜΠΚΕ για να αντιμετωπίσει τις αλλαγές στο έργο ή αν η πληροφορία που κατατέθηκε είναι επαρκής για την έκδοση τροποποιημένης ΑΕΠΟ. Το Άρθρο 11 του Νόμου 4014/2011 καθορίζει τα περιεχόμενα του Φακέλου Τροποποίησης ΑΕΠΟ. Σύμφωνα με αυτές τις προδιαγραφές, η μελέτη θα πρέπει να περιλαμβάνει τουλάχιστον τα ακόλουθα:

Έργου: Σελίδα 21 από 56 Την τεχνική περιγραφή του έργου, πριν και μετά τις προτεινόμενες αλλαγές, εστιάζοντας στις προτεινόμενες αλλαγές και συνοδευόμενη από σχετικά τεχνικά σχέδια και τοπογραφικά διαγράμματα όπου απαιτούνται Περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης του φυσικού περιβάλλοντος, μόνο σε σχέση με τις προτεινόμενες αλλαγές του έργου Συνοπτική περιγραφή των στοιχείων που έχουν προκύψει από την εφαρμογή του προγράμματος περιβαλλοντικών ελέγχων του έργου Την εκτίμηση και αξιολόγηση των ενδεχόμενων περιβαλλοντικών επιπτώσεων των προτεινόμενων αλλαγών Όρους και μέτρα για την αντιμετώπιση ενδεχόμενων επιπτώσεων στο περιβάλλον από τις προτεινόμενες αλλαγές, καθώς και το αντίστοιχο πρόγραμμα παρακολούθησης. Το Άρθρο 11 του Νόμου 4014/2011 προβλέπει επίσης ότι πιο λεπτομερείς προδιαγραφές των περιεχομένων του Φακέλου Τροποποίησης ΑΕΠΟ πρόκειται να εκδοθούν από το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ). Οι προδιαγραφές αυτές τελικά εκδόθηκαν με την: Υπουργική Απόφαση 170225/2014 Εξειδίκευση των περιεχομένων των φακέλων περιβαλλοντικής αδειοδότησης έργων και δραστηριοτήτων της Κατηγορίας Α Η ΥΑ αυτή παρέχει έναν λεπτομερή πίνακα περιεχομένων για όσους προετοιμάζουν ΜΠΚΕ και μελέτες Επικαιροποίησης Περιβαλλοντικών Όρων ή μελέτες Τροποποίησης. Η παρούσα μελέτη τροποποίησης της ΑΕΠΟ είναι σύμφωνη με τις προδιαγραφές της ΥΑ. 4.3 Αλλαγές στο Θεσμικό Πλαίσιο μετά την Υποβολή της ΜΠΚΕ Διάφορες αλλαγές σχετικά με το πλαίσιο περιβαλλοντικής αδειοδότησης έχουν γίνει μετά την υποβολή της ΜΠΚΕ. Οι πιο σχετικές από αυτές τις αλλαγές όπως και οι επιπτώσεις τους στην αδειοδότηση του Έργου ΤΑΡ αναλύονται παρακάτω: Υπουργική Απόφαση 167563/2013 Εξειδίκευση των διαδικασιών και των ειδικότερων κριτηρίων περιβαλλοντικής αδειοδότησης των έργων και δραστηριοτήτων των άρθρων 3, 4, 5, 6 και 7 του Νόμου 4014/2011, σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 2 παρ. 13 αυτού,

Έργου: Σελίδα 22 από 56 των ειδικών εντύπων των ανωτέρω διαδικασιών, καθώς και κάθε άλλου σχετικού με τις διαδικασίες αυτές θέματος Η Υπουργική Απόφαση (ΥΑ) περιγράφει τις διαδικασίες που πρέπει να ακολουθηθούν από τον Κύριο του έργου και την αρμόδια αρχή κατά την υποβολή και την αξιολόγηση της Εκτίμησης των Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων και εισάγει μια σειρά από ειδικά έντυπα που πρέπει να χρησιμοποιηθούν για την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των δύο μερών. Η υπουργική απόφαση εκδόθηκε τον Απρίλιο του 2013 και τέθηκε σε ισχύ τρεις μήνες αργότερα. Ως εκ τούτου, η υπουργική απόφαση εφαρμόζεται για την παρούσα μελέτη τροποποίησης ΑΕΠΟ. Ν. 4217/2013 Κύρωση Συμφωνίας Φιλοξενούσας Χώρας μεταξύ της Ελληνικής Δημοκρατίας και της Trans Adriatic Pipeline A.G. H Συμφωνία Φιλοξενούσας Χώρας θέτει το πλαίσιο, μέσα στο οποίο θα υλοποιηθεί και θα λειτουργήσει το Έργο στην Ελληνική επικράτεια. Αυτό περιλαμβάνει διαδικασίες που σχετίζονται με την δουλεία και απόκτηση γης, την εφαρμογή τεχνικών προτύπων και προτύπων σχετικά με την ασφάλεια, τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις και την αδειοδότηση. Νόμος 4280/2014 Περιβαλλοντική αναβάθμιση και ιδιωτική πολεοδόμηση Στο κεφάλαιο Γ, ο Νόμος εισάγει μια σειρά αλλαγών στον υφιστάμενο Δασικό Νόμο, στην κατεύθυνση της διευκόλυνσης εγκατάστασης ορισμένων έργων υποδομής, μεταξύ των οποίων και οι αγωγοί φυσικού αερίου, σε δασικές εκτάσεις. Υπουργική Απόφαση 1649/45/2014 Εξειδίκευση των διαδικασιών γνωμοδοτήσεων και τρόπου ενημέρωσης του κοινού και συμμετοχής στη δημόσια διαβούλευση κατά την περιβαλλοντική αδειοδότηση έργων και δραστηριοτήτων της Κατηγορίας Α Η ΥΑ περιλαμβάνει λεπτομέρειες για την επίσημη γνωμοδότηση από τις αρμόδιες αρχές και τις διαδικασίες συμμετοχής των ενδιαφερομένων μερών. Κοινή Υπουργική Απόφαση 36060/1155/2013 Καθορισμός πλαισίου κανόνων, μέτρων και διαδικασιών για την ολοκληρωμένη πρόληψη και τον έλεγχο της ρύπανσης του περιβάλλοντος από βιομηχανικές δραστηριότητες, σε συμμόρφωση προς τις διατάξεις της οδηγίας 2010/75/ΕΕ

Έργου: Σελίδα 23 από 56 Σύμφωνα με το άρθρο 2 και το Παράρτημα I, η ΚΥΑ έχει εφαρμογή στις εγκαταστάσεις καύσης δυναμικότητας μεγαλύτερης των 50 MW. Για τις εγκαταστάσεις αυτές, το άρθρο 9 της ΚΥΑ προβλέπει μία σειρά αρχών λειτουργίας υπό την ευθύνη του κύριου του έργου: Λήψη όλων των απαραίτητων αντιρρυπαντικών μέτρων Εφαρμογή Βέλτιστων Διαθέσιμων Τεχνικών Αποφυγή σημαντικής περιβαλλοντικής ρύπανσης Αποφυγή παραγωγής αποβλήτων, σύμφωνα με την ιεραρχία διαχείρισης αποβλήτων βάσει του Νόμου 4042/2012 Σε περίπτωση παραγωγής αποβλήτων, διαχείριση αυτών σύμφωνα με την ιεραρχία του Νόμου 4042/2012 (δηλ. επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση, ανάκτηση υλικών ή ενέργειας, ή εναλλακτικά διάθεση με τρόπο που να ελαχιστοποιούνται οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις). Ορθολογική χρήση ενέργειας Λήψη απαραίτητων μέτρων για την αποφυγή ατυχημάτων και επιπτώσεων αυτών Λήψη απαραίτητων μέτρων κατά τον τερματισμό λειτουργίας προκειμένου να εξασφαλιστεί η πρόληψη της ρύπανσης και η κατάλληλη αποκατάσταση.

Έργου: Σελίδα 24 από 56 5 Περιγραφή Υφιστάμενης Κατάστασης Φυσικού, Κοινωνικοοικονομικού Περιβάλλοντος και Πολιτιστικής Κληρονομιάς 5.1 Εισαγωγή Στην παρούσα ενότητα περιγράφεται η υφιστάμενη κατάσταση του φυσικού, κοινωνικοοικονομικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος κατά μήκος των προτεινόμενων τροποποιήσεων της όδευσης στις περιοχές του Άνω Γραμματικού και του Πεντάλοφου. Η περιγραφή αυτή, δομείται ως εξής: Αβιοτικό περιβάλλον - συμπεριλαμβανομένης της γεωλογίας, της σεισμικότητας και της γεωμορφολογίας, των εδαφών, των επιφανειακών και υπόγειων υδάτινων πόρων, του ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος, του ακουστικού περιβάλλοντος και του τοπίου. Βιοτικό περιβάλλον - συμπεριλαμβανομένων των υδάτινων και χερσαίων οικοτόπων, της χλωρίδας και πανίδας, της βιοποικιλότητας και των προστατευόμενων περιοχών. Κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον - συμπεριλαμβανομένων των χρήσεων γης, της δημογραφίας, της απασχόλησης, της εκπαίδευσης, των υποδομών, των δημόσιων υπηρεσιών και της δημόσιας υγείας, κλπ. Πολιτιστική κληρονομιά - συμπεριλαμβανομένων των κηρυγμένων αρχαιολογικών χώρων και των χώρων με πιθανό αρχαιολογικό ενδιαφέρον, των μνημείων και της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι πληροφορίες που παρουσιάζονται σε αυτή την ενότητα βασίζονται σε βιβλιογραφική εργασία καθώς και σε έρευνες πεδίου, όπου ήταν απαραίτητο. Λόγω της μακροσκοπικής φύσης των χαρακτηριστικών του φυσικού περιβάλλοντος και της σχετικά μικρής απόστασης της νέας προτεινόμενης όδευσης από την όδευση της ΜΠΚΕ, κάποια από τα χαρακτηριστικά αυτά δεν παρουσιάζουν αξιοσημείωτες διαφορές μεταξύ των δύο οδεύσεων. Σε αυτές τις περιπτώσεις, προκειμένου να αποφεύγεται η επανάληψη, γίνεται παραπομπή στα σχετικά κεφάλαια της ΜΠΚΕ.

Έργου: Σελίδα 25 από 56 5.2 Τροποποίηση της Όδευσης στην περιοχή του Άνω Γραμματικού (IP 1120-01- IP 1120-27) 5.2.1 Φυσικό Περιβάλλον 5.2.1.1 Γεωλογία, Σεισμικότητα και Γεωμορφολογία Η προτεινόμενη τροποποίηση όδευσης διασχίζει γεωλογικούς σχηματισμούς της τριτογενούς περιόδου (Νεογενές-Πλειόκαινο). Η γεωλογία ποικίλει από συμπαγείς συσσωρεύσεις ηφαιστειακών πετρωμάτων με στοιχεία λάβας σε αμμώδη αποσαθρώματα, έως άργιλο και αμμώδη άργιλο. Επίσης, εντοπίζονται κάποια στρογγυλεμένα βότσαλα μεταμορφικών πετρωμάτων με κονίαμα αμμώδους αργίλου. Στην πορεία της όδευσης, η λιθολογία αλλάζει σε λεπτόκοκκη σερπεντίνη και συμπαγές πέτρωμα ιουρασικού και τριαδιικού γάβρου και κρητιδικών μαρμάρων, σχιστόλιθους και ασβεστόλιθους εναλλασσόμενα με ζώνες από αμμώδη, και μαργαικά υλικά «φλύσχη» και περιοχές με λεπτόκοκκα αλλουβιακά ιζήματα. Αναφορικά με τη σεισμικότητα, η περιοχή ανήκει στη Ζώνη 1 χαμηλής σεισμικότητας με εδαφική επιτάχυνση 0.16 g (γίνεται αναφορά στον Χάρτη Σεισμικής Επικινδυνότητας της Ελλάδας). Προ- Νεογενή ρήγματα λεκάνης άγνωστης πρόσφατης δραστηριότητας και Κανονικά μεγάλης κλίσης ρήγματα (περιοχή Κάτω Γραμματικού) κατηγοριοποιούνται ως πιθανώς ενεργά. Λεπτομερείς πληροφορίες για τη γεωλογία, τη σεισμικότητα και τη γεωμορφολογία της περιοχής παρέχονται στο Κεφάλαιο 6.2.2.2 της ΜΠΚΕ (GPL00-ASP-642-Y-TAE-0054-trGR) όπου γίνεται αναλυτική παρουσίαση των γεωκινδύνων. 5.2.1.2 Έδαφος και Υπέδαφος Ο κυρίαρχος τύπος εδάφους στην προτεινόμενη τροποποίηση της όδευσης είναι Vertic Calcic Luvisol, ένας τύπος εδάφους μέτριας ποιότητας, σχετικά καλής δυνατότητας αποστράγγισης, σχετικά ανθεκτικός σε διάβρωση αλλά επιρρεπές σε συμπύκνωση. Περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με τον τύπο των εδαφών στην περιοχή της προτεινόμενης όδευσης και τα χαρακτηριστικά τους δίνονται στο Κεφάλαιο 6.2.3 της ΜΠΚΕ (GPL00-ASP-642-Y- TAE-0054-trGR) και στο Κεφάλαιο 5 του Φακέλου Τροποποίησης ΑΕΠΟ (GPL00-EXG-642-Y- TAE-1006-trGR).

Έργου: Σελίδα 26 από 56 5.2.1.3 Υπόγεια και Επιφανειακά Ύδατα Η νέα όδευση στην περιοχή του Άνω Γραμματικού, ομοίως με την όδευση της ΜΠΚΕ, διασχίζει το καρστικό υδροφόρο στρώμα του ΒΔ Βερμίου (κωδικός 908α), σύμφωνα με την ταξινόμηση η οποία προτάθηκε από το ΙΓΜΕ και εγκρίθηκε από το ΥΠΕΚΑ σύμφωνα με τις απαιτήσεις της οδηγίας πλαισίου για τα νερά (2000/60 / ΕΚ). Με βάση το βάθος του υδροφόρου ορίζοντα (που υπολογίζεται σε 110 μέτρα υπό το έδαφος), την διαπερατότητα του υλικού του υδροφόρου ορίζοντα και την διαπερατότητα των υπερκείμενων στρωμάτων (καρστικό στρώμα), η ευαισθησία των υπόγειων υδάτων θεωρείται υψηλή. Κατά μήκος της αλλαγής όδευσης στην περιοχή του Άνω Γραμματικού δεν βρίσκονται μεγάλα επιφανειακά υδάτινα σώματα. Περισσότερες λεπτομέρειες για τα επιφανειακά και υπόγεια ύδατα, περιλαμβάνονται στα Κεφάλαια 6.2.4 και 6.2.5 της ΜΠΚΕ (GPL00-ASP-642-Y-TAE-0054-trGR) αντίστοιχα. 5.2.1.4 Κλίμα και Ποιότητα της Ατμόσφαιρας Τα χαρακτηριστικά του κλίματος και της ποιότητας της ατμόσφαιρας κατά μήκος της νέας όδευσης στην περιοχή του Άνω Γραμματικού παραμένουν τα ίδια όπως και στην όδευση της ΜΠΚΕ. Γίνεται παραπομπή στο Κεφάλαιο 6.2.6 της ΜΠΚΕ (GPL00-ASP-642-Y-TAE-0054-trGR). 5.2.1.5 Ακουστικό Περιβάλλον Τα δεδομένα για το ακουστικό περιβάλλον της νέας όδευσης στην περιοχή του Άνω Γραμματικού παραμένουν ίδια με αυτά που παρουσιάζονται για την όδευση της ΜΠΚΕ. Γίνεται αναφορά στο Κεφάλαιο 6.2.7 της ΜΠΚΕ (GPL00-ASP-642-Y-TAE-0054_00-trGR). 5.2.1.6 Τοπίο και Οπτικές Επιπτώσεις Η προτεινόμενη τροποποίηση της όδευσης διασχίζει ορεινές δασώδεις περιοχές, που περιλαμβάνουν πλατύφυλλα δάση, μεταβατικά δάση-θαμνώδεις εκτάσεις καθώς και φυσικά λιβάδια, χέρσα εδάφη και βοσκότοπους. Περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με τον τύπο του τοπίου, την ευαισθησία και οπτική του ποιότητα στην περιοχή της προτεινόμενης όδευσης δίνονται στο Κεφάλαιο 6.2.8 της ΜΠΚΕ (GPL00-ASP-642-Y-TAE-0054-trGR) και στο Κεφάλαιο 5 του Φακέλου Τροποποίησης ΑΕΠΟ (GPL00-EXG-642-Y-TAE-1006-trGR).

Έργου: Σελίδα 27 από 56 5.2.2 Βιοτικό Περιβάλλον Το όρος Βέρμιο, στην ευρύτερη περιοχή της προτεινόμενης τροποποίησης της οδευσης ανήκει στην βόρεια-κεντρική χλωριδική περιοχή της Ελλάδας. Ο βαθμός ενδημισμού είναι μεγάλος και περιλαμβάνει 34 (3,2%) ελληνικά ενδημικά taxa, 125 (11,7%) ενδημικά της Βαλκανικής και 56 (5,2%) ενδημικά της υπο-βαλκανικής. 52 χλωριδικά taxa του βουνού περιλαμβάνονται στο Κόκκινο Βιβλίο ή προστατεύονται από τη διεθνή ή την εθνική νομοθεσία. Αναφορικά με την ορνιθοπανίδα, το όρος Βέρμιο δεν θεωρείται σημαντική περιοχή για τα πουλιά. Πάντως, το Βέρμιο γειτονεύει με δυο Ειδικές Περιοχές Διατήρησης, θεσμοθετημένες κάτω από το Natura 2000 (σύμφωνα με την Οδηγία για τα Πτηνά 2009/147/EC), τη λίμνη Άγρα (Λίμνη και Φράγμα Άγρα - GR1240006) και τη λίμνη Πετρών (Λίμνη Πετρών - GR1340007), με την τελευταία να αποτελεί επίσης Σημαντική Περιοχή για τα Πουλιά. Η προτεινόμενη τροποποίηση της όδευσης βρίσκεται περίπου 3 χλμ. βορειοδυτικά της περιοχής Natura 2000 Όρος Βέρμιο (GR1210001) και λιγότερο από ένα χλμ. δυτικά του ΚΑΖ Λειβαδίτσι Τοβαρίτσι. Το όρος Βέρμιο είναι γνωστό ότι αποτελεί περιοχή του λύκου ενώ οι αρκούδες φαίνεται να έχουν επιστρέψει στο βουνό τα τελευταία χρόνια, είτε ως τακτικοί επισκέπτες είτε ως μόνιμος πληθυσμός. Λαμβάνοντας υπ όψη τα παραπάνω, εκπονήθηκαν εργασίες πεδίου τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο 2015, και τον Απρίλιο 2016, ώστε να καταγραφεί η υφιστάμενη κατάσταση περιβάλλοντος σε σχέση με τη χλωρίδα και τη βλάστηση, τα πουλιά και τα μεγάλα θηλαστικά. Τα κυριότερα αποτελέσματα παρουσιάζονται στη συνέχεια. 5.2.2.1 Χλωρίδα βλάστηση Οι τύποι οικοτόπων που βρέθηκαν στην περιοχή μελέτης είναι όλοι διαδεδομένοι στην Ελλάδα και στην Μεσογειακή Βιογεωγραφική Περιοχή, με την εξαίρεση του τύπου οικοτόπου 9250. Η Μακεδονική δρύς (Quercus trojana), τα βασικό είδος του τύπου οικοτόπου 9250, έχει μια περιορισμένη και αποσπασματική κατανομή και αυτό πιθανολογείται να οφείλεται είτε στην ανθρώπινη δραστηριότητα είτε σε κλιματικούς λόγους. Βρίσκεται στην Ιταλία, τη Βαλκανική Χερσόνησο (Αλβανία, Βουλγαρία, Ελλάδα, πρώην Γιουγκοσλαβία) και την Ανατολία. Τα δάση της Q. trojana έχουν υπολειμματικό χαρακτήρα. Ο τύπος οικοτόπου 9250 έχει καταγραφεί σε οκτώ (8) περιοχές του δικτύου Natura 2000 στην Ελλάδα.

Έργου: Σελίδα 28 από 56 Οι τύποι οικοτόπων που εντοπίστηκαν στην περιοχή της προτεινομένης τροποποίησης της όδευσης παρουσιάζονται στο Παράρτημα 3.1 Οικότοποι και Προστατευόμενες Περιοχές (GPL00- EXG-642-Y-TAE-5004_at06-trGR). Αναφορικά με τα χλωριδικά taxa, συνολικά 14 taxa από αυτά που εντοπίστηκαν στην περιοχή της προτεινομένης τροποποίησης της όδευσης βρίσκονται στο Κόκκινο Βιβλίο ή προστατεύονται από τη νομοθεσία ή είναι ενδημικά. Πιο συγκεκριμένα, δυο taxa (Hesperis theophrasti, Ramonda nathaliae) προστατεύονται από την εθνική νομοθεσία, πέντε taxa (Iris reichenbachii, Neottia nidus-avis, Orchis quadripunctata, Paronychia macedonica, Ramonda nathaliae) περιέχονται στην κατηγορία Άλλα σημαντικά είδη στο Dafis et al. (1996) 2, ένα taxon (Fritillaria montana) προστατεύεται από τη Συνθήκη της Βέρνης, δυο taxa (Neottia nidus-avis, Orchis quadripunctata) από τη Σύμβαση CITES, τέσσερα taxa (Angelica sylvestris, Fritillaria montana, Neottia nidusavis, Pulmonaria officinalis) περιλαμβάνονται στον Κόκκινο Κατάλογο του IUCN για τα αγγειόφυτα της Ελλάδας και εννιά taxa (Angelica sylvestris, Genista depressa, Hesperis theophrasti, Inula verbascifolia, Iris reichenbachii, Minuartia attica subsp. attica, Paronychia macedonica, Ramonda nathaliae, Ranunculus psilostachys, Sesleria robusta) είναι Βαλκανικά ενδημικά ή υπο-ενδημικά. Κανένα από τα παραπάνω taxa δεν γνωρίζουμε να παρουσιάζει πτωτικές τάσεις του πληθυσμού του. Τα μη-ενδημικά taxa είναι ευρέως διαδεδομένα και η ένταξή τους στον Κόκκινο Κατάλογο του IUCN είναι υπό το καθεστώς της Ελάχιστης Ανησυχίας ή των Ελλιπών Δεδομένων. Τα δύο taxa που περιλαμβάνονται στη Σύμβαση CITES είναι ευρέως διαδεδομένα και σύμφωνα με ότι γνωρίζουμε σήμερα, δεν έχουν ταξινομηθεί σε οποιαδήποτε κατηγορία κινδύνου. Το theophrasti Hesperis κατανέμεται στις περισσότερες χώρες των Βαλκανίων καθώς και στην Ανατολία. Στην Ελλάδα, κατανέμεται σε πέντε χλωριδικές περιοχές (Βόρεια και Νότια Πίνδο, Βόρεια και Ανατολική Στερεά Ελλάδα, Στερεά Ελλάδα και Δυτικά νησιά του Αιγαίου), οπότε είναι σχετικά διαδεδομένο. Τα υπόλοιπα βαλκανικά taxa έχουν μια μάλλον ευρεία κατανομή στην Ελλάδα, που εκτείνεται σε τουλάχιστον τέσσερεις χλωριδικές περιοχές. Το Fritillaria Montana είναι πιθανώς ένα είδος με (ευρεία) ευρωπαϊκή κατανομή, αν και αναφέρθηκε από λίγες περιοχές στο Βέρμιο 3. Το μόνο είδος που έχει σημαντική αξία διατήρησης στην περιοχή είναι η Ramonda nathaliae: πρόκειται για ένα ενδημικό των Βαλκανίων, που κατανέμεται στην Ελλάδα και τη Σερβία. Στην 2 Dafis, S., Papastergiadou, E., Georghiou, K., Babalonas, D., Georgiadis, T., Papageorgiou, M., Lazaridou, T. & Tsiaoussi, V. 1996. Directive 92/43/EEC - The Greek Habitat project NATURA 2000: An overview. Life Contract B4-3200/94/756, Commission of the European Communitities DG XI, the Goulandris Natural History Museum, Greek Biotope/Wetland Centre. 3 Στοιχεία IUCN, http://www.iucnredlist.org/details/165151/0, πρόσβαση στις 6 Ιουνίου 2016

Έργου: Σελίδα 29 από 56 Ελλάδα, η κατανομή του περιορίζεται σε μια μόνο χλωριδική περιοχή, αυτή της Βόρειας- Κεντρικής Ελλάδα. Το είδος προστατεύεται επίσης από την εθνική νομοθεσία (ΠΔ 67/81). Ανήκει στην οικογένεια των Gesneriaceae, εκ των οποίων μόνο πέντε είδη έχουν παραμείνει στην Ευρώπη. Παρ 'όλα αυτά, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η Ramonda nathaliae σχηματίζει πολλούς πληθυσμούς στη Βόρεια-Κεντρική Ελλάδα, και καμία απειλή δεν έχει καταγραφεί για αυτούς μέχρι σήμερα. Δεδομένου ότι αυτό το είδος συναντάται σε ασβεστολιθικά φαράγγια και χαράδρες, δεν έχει επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και η μόνη απειλή που πιθανολογείται να αντιμετωπίσει στο εγγύς μέλλον είναι η κλιματική αλλαγή. 5.2.2.2 Ορνιθοπανίδα Δέκα είδη με σημαντική αξία διατήρησης παρατηρήθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της προτεινόμενης τροποποίησης της όδευσης: ο Μαύρος Πελαργός (Ciconia nigra), ο Φιδαετός (Circaetus gallicus), ο Σφηκιάρης (Pernis apivorus), το Σαϊνι (Accipiter brevipes), ο Πετρίτης (Falco peregrinus), η Πετροπέρδικα (Alectoris graeca), ο Μαύρος Δρυοκολάπτης (Dryocopus martius), ο Μεσαίος Δρυοκολάπτης (Dendrocopus medius), η Δεντροσταρήθρα (Lullula arborea) και ο Αετομάχος (Lanius collurio). Στην περιοχή της προτεινόμενης τροποποίησης όδευσης φαίνεται να συχνάζουν για εύρεση τροφής ο μαύρος πελαργός και αρπακτικά πουλιά (φιδαετός, σαϊνι). Παρ' όλα αυτά, καμία ένδειξη αναπαραγωγής δεν καταγράφηκε για κανένα από αυτά. Ένα μικρό μεταναστευτικό ρεύμα παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια της έρευνας πεδίου του Αυγούστου 2015, που αποτελούνταν κυρίως από αρπακτικά πτηνά και στρουθιόμορφα που προσπαθούσαν να διασχίσουν την περιοχή του Βερμίου από βορρά προς νότο. Τα είδη που έχουν παρατηρηθεί όμως, συχνά μεταναστεύουν πάνω από την ηπειρωτική Ελλάδα σε ένα ευρύ μέτωπο. Η ροή της εαρινής μετανάστευσης που παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια της έρευνας πεδίου τον Απρίλιο 2016 αποτελούνταν από μόνο πολύ λίγα στρουθιόμορφα χωρίς ιδιαίτερη σημασία διατήρησης. 5.2.2.3 Μεγάλα Θηλαστικά Διάφορες μέθοδοι χρησιμοποιήθηκαν στο πεδίο για τον εντοπισμό της παρουσίας μεγάλων θηλαστικών (π.χ. του λύκου Canis lupus και της καφέ αρκούδας Ursus arctos) στην περιοχή της προτεινόμενης τροποποίησης της όδευσης. Αυτές περιλάμβαναν: Αξιολόγηση του οικότοπου Συνεντεύξεις με ντόπιους (βοσκούς, κυνηγούς)

Έργου: Σελίδα 30 από 56 Διαδρομές για τον εντοπισμό ιχνών μεγάλων θηλαστικών Ηχητικές κλήσεις Προσομοίωση οικότοπου Συνολικά καταγράφηκαν είκοσι-μία (21) περιπτώσεις παρουσίας λύκου στην περιοχή. Η αναπαραγωγή του λύκου ήταν περισσότερο εμφανής κατά τη διάρκεια των εργασιών πεδίου για τη ΜΠΚΕ καθώς τότε είχαμε πιο συχνές αναφορές από τους ντόπιους. Στις εργασίες πεδίου για την τροποποίηση της όδευσης υπήρξε μόνο μια αναφορά αναπαραγωγής λύκου, αρκετά χιλιόμετρα μακριά από την περιοχή της τροποποίησης της όδευσης. Ίχνη (αποτυπώματα, σημάδια) ήταν πιο εμφανή ανατολικά της περιοχής τροποποίησης της όδευσης αλλά ενδεχομένως αυτό να οφείλεται στην απουσία κοπαδιών στην περιοχή κατά τις εργασίες πεδίου. Πάντως, παρατηρήθηκε ένας λύκος κοντά στο Κάτω Γραμματικό κατά τη διάρκεια νυχτερινής διαδρομής τον Οκτώβριο 2015. Συμπερασματικά, τα παραπάνω στοιχεία δείχνουν τη μόνιμη παρουσία λύκων στην περιοχή σε ομάδα ελάχιστου μεγέθους 3-7 ατόμων. Σχετικά με την αρκούδα, υπάρχουν περιορισμένες ενδείξεις παρουσίας της στην περιοχή της προτεινόμενης τροποποίησης της όδευσης, και όλες οι ενδείξεις προέρχονται από τις πρόσφατες εργασίες πεδίου του 2015 και 2016, και όχι από αυτές της ΜΠΚΕ. Ένας ντόπιος βοσκός ανέφερε ότι είδε μια θηλυκή αρκούδα με ένα μικρό στις αρχές του φθινοπώρου 2015 στην περιοχή της προτεινόμενης όδευσης. Πάντως, οι περισσότερες ενδείξεις συνηγορούν σε ισχυρή παρουσία αρκούδας ανατολικά της προτεινόμενης τροποποίησης της όδευσης (στην περιοχή των Πύργων). 5.2.3 Κοινωνικοοικονομικό Περιβάλλον Η προτεινόμενη τροποποίηση της όδευσης παραμένει στον ίδιο δήμο όπως η εγκεκριμένη όδευση. Δεν υπάρχουν αλλαγές στην υφιστάμενη κατάσταση του κοινωνικοοικονομικού περιβάλλοντος σε σχέση με τη ΜΠΚΕ. Αναφορά γίνεται στο Κεφάλαιο 6 της ΜΠΚΕ (GPL00-ASP- 642-Y-TAE-0054-trGR), το οποίο παρέχει πληροφορίες σχετικά με το κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον της περιοχής.

Έργου: Σελίδα 31 από 56 5.2.4 Πολιτιστική Κληρονομιά Η υφιστάμενη κατάσταση σε θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς για την περιοχή της προτεινόμενης τροποποίησης της όδευσης, διερευνήθηκε κατά τη διάρκεια εργασιών πεδίου τον Αύγουστο 2015. Συνολικά εντοπίστηκαν 8 θέσεις πολιτιστικής κληρονομιάς σε μια ζώνη 2 χλμ. στην περιοχή της τροποποίησης όδευσης στο Άνω Γραμματικό. Οι πιο σημαντικές θέσεις σε αυτή τη περιοχή περιλαμβάνουν: Κάστρο νοτιοανατολικά του Κάτω Γραμματικού, στην περιοχή του λόφου Βασιλικού. Πρόκειται για ερείπια κάστρου με αρχαία λιθοδομή πάχους 1,5 μέτρων (CH-210b) Αρχαίος οικισμός. Αναφέρονται Ρωμαϊκά διάσπαρτα κεραμικά στην είσοδο του χωριού (CH-204) Εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη (AM 146) Ο Πίνακας 5-1 παρουσιάζει την απογραφή θέσεων πολιτιστικής κληρονομιάς στην περιοχή της προτεινόμενης τροποποίησης της όδευσης. Οι θέσεις αυτές παρουσιάζονται στο Παράρτημα 3.4 Πολιτιστική Κληρονομιά (GPL00-EXG-642-Y-TAE-5004_at09-trGR).

Έργου: Σελίδα 32 από 56 Πίνακας 5-1 Θέση 1120-19 ως 1127 Θέσεις Πολιτιστικής Κληρονομιάς στην Περιοχή της Τροποποίησης της Όδευσης στο Άνω Γραμματικό Αριθμός θέσης πολιτιστικής κληρονομιάς Ονομασία θέσης Πηγή Πληροφόρησης Απόσταση από τον κεντρικό άξονα (m) Τύπος Θέσης AM149a Κάτω Γραμματικό9a Χαρτογραφική έρευνα 40 AHAP Περιγραφή θέσης Μοτίβο σε καλλιέργειες (πιθανόν να δηλώνει θέση πολιτιστικής κληρονομιάς) Περίοδος Αβέβαιη 1120-18 ως 1120-19 AM149b Κάτω Γραμματικό9b Χαρτογραφική έρευνα 60 AHAP Μοτίβο σε καλλιέργειες (πιθανόν να δηλώνει θέση πολιτιστικής κληρονομιάς) Αβέβαιη 1120-05 AM148 Κάτω Γραμματικό7 Προφορική πληροφόρηση από ντόπιους 350 ICH Πληροφορίες για έναν παλιό νερόμυλο Αβέβαιη, πιθανώς σύγχρονη 1120-06-4 AM151 Κάτω Γραμματικό10 Επιβεβαίωση από εργασίες πεδίου Αύγουστος 2015 500 AHAP Εκτεταμένες λιθοδομές ορατές στην ανατολική πλαγιά του βουνού νότια του όρους Βασιλικού 1128 ως 1129 AM146 Κάτω Γραμματικό5 Χαρτογραφική έρευνα 880 M Εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη Αβέβαιη 1120-06-3 ως 1120-06-4 CH-210b Κάτω Γραμματικό Κάστρο 4 1117 CH-204 ΆνωΓραμματικό2 Πηγή: EXERGIA (Αύγουστος 2015) Επιβεβαίωση από εργασίες πεδίου Αύγουστος 2015 Λίστα τοποθεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού 90 AS 970 AS Κάστρο νοτιοανατολικά του Κάτω Γραμματικού, στην περιοχή του λόφου Βασιλικού. Πρόκειται για ερείπια κάστρου με αρχαία λιθοδομή πάχους 1,5 μέτρων Αρχαίος οικισμός. Αναφέρονται Ρωμαϊκά διάσπαρτα κεραμικά στην είσοδο του χωριού Αβέβαιη Αβέβαιη Ρωμαϊκή